Алматы №1 (135) 2012

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 29 
А. С. Елеуова, 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік 
университетінің аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты 
ПРОФЕССОР Т.САЙРАМБАЕВТЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ 
СИНТАКСИСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, б‰гінгі 
даму қарқыны оның ірге тасын қалап, негізін 
салған ұлағатты есімдермен тығыз байла-
нысты. Қазақ тіл білімінің тарихында қазақ 
тілін ғылым ретінде қалыптастырған, оның 
ғылыми-теориялық негізін қалаған ғалымдар-
дың ерекше орны бар. Осы тұрғыда қазіргі 
қазақ тілі синтаксисінің қалыптасуы мен б‰-
гінгі жай-к‰йі, көкейкесті мәселелерін танып 
білуде профессор Т.Сайрамбаевтың теория-
лық тұжырымдарын зерттеудің маңызы зор. 
Қайсыбір ғалымның ғылыми тұжырымдары 
мен зерттеу бағыттарына сәйкес ұстанымдары 
көзі тірісінде қолдау тауып немесе кереғар пікір 
туындатса, ғалым д‰ниеден озғаннан кейін оның 
ғылыми бағыты негізгі сынақ – уақыт сынынан 
өтеді. Сөйтіп, тіл білімі тарихында қандай да бір 
ғылыми бағыттың негізділігі, өміршеңдігі уақыт-
пен өлшенеді. Қай халықтың болмасын білім 
беру ісі мен ғылымының көш басында сол ха-
лықтың ғылымына, әдеби-мәдени, саяси өміріне 
еңбегін сіңірген ерен тұлғалардың тұратыны бел-
гілі. Ғалымның ‰зеңгілес замандастары, тәлім-
тәрбие, ‰лгі-өнегесін алған ізбасар шәкірттері 
сол ғалымның қалдырған мұрасының салма-
ғына қарап, оның ғылымдағы орнын уақыт еле-
гінен өткізіп, тарихи тұрғыдан таразылап, баға-
лайды. Қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық 
және әдістемелік жағынан даму мәселелеріне 
тоқталып, оның негізгі теориялық бағыт-бағ- 
дарын анықтап, қарқынды дамуына елеулі
‰лес қосқан ғалымдардың бірі – профессор 
Т.Сайрамбаев.
Ғалым синтаксис мәселелеріне тоқталған-
да, ең алдымен, сөйлемді басты синтаксистік 
категория ретінде таниды. Сөйлемдердің тіл-
танудағы синтаксис ғылымының басты зерт-
теу нысаны болатындығы белгілі. Оның тіл 
ж‰йесіндегі ең басты бірлік болып анықта-
луының өзіндік дәлелді себебі бар. Әр дең-
гейдегі тілдік бірліктер: фонемалар, морфема-
лар, лексемалар, сөз тіркестері – т‰птеп кел-
генде, ең алдымен, тілдегі сөйлемдерді құрас-
тыру ‰шін қызмет етуге жұмылады. Толық 
мағыналы сөздер, яғни лексемалар сөйлем 
құрылысында белгілі бір грамматикалық по- 
зицияларға орналасып, сол арқылы сөйлем 
м‰шелері қызметін атқарса, қосымшалар мен 
көмекші сөздер сол сөздерді, яғни сөйлем 
м‰шелерін тұлғалары жағынан өзара грамма-
тикалық байланысқа т‰сіріп, ал мағыналық 
жағынан сол сөйлем м‰шелерінің, тіпті сөй-
лемдердің арасындағы синтаксистік мағына-
ларды, қатынастарды көрсетеді. Ал сөйлемдер 
солардың бәрін жинақтап тиянақтап тұрады. 
Сонымен, сөйлемге келгенде, тіл ж‰йесінің 
барлық тетіктері өздерінің негізгі, т‰пкі қыз-
меттік мақсатына қол жеткізеді. Сөйтіп, бірін-
шіден, сөйлеуші адамның айтайын деген ойын 
белгілі бір шамада тиянақтап жарыққа шы-
ғаруды қамтамасыз ететін, екіншіден, адамдар 
арасындағы тілдік қарым-қатынасты ж‰зеге 
асыру ‰шін тікелей қолданылатын бірліктер –
сөйлемдер тілдік ж‰йедегі негізгі мақсаттарды 
орындайтын бірден-бір тірек болып табылады. 
Сөйлемнің осы жоғарыда аталған қасиеттері 
тіл білімінде оның негізгі белгілері ретінде та-
нылатындығы профессор Т.Сайрамбаев зерт-
теулерінде орын алған.
Сөйлемнің басты белгілерінің ішіндегі ең 
бірегейлері ретінде сөйлемдер, ең алдымен, 
коммуникативтік және предикативтік бірлік 
ретінде танылып айқындалатыны, осы қызмет-
тері арқылы сипатталып отыратыны белгілі. 
Бұл жағдай енді предикативтілікті синтак-
систік аспектілердің ара қатынасы тұрғысы-
нан қарастыруға әкеледі. Ондай көзқарасты да
Т.Сайрамбаев пікірлерінен көруге болады [1:6]. 
Ғалым сөйлемнің тұрлаулы м‰шелерін зерт-
теуге арналған еңбегінде предикативтілік кате-
гориясы, яғни сөйлемнің предикативтілігін әдет-
тегі ‰ш синтаксистік аспектіден немесе сөйлем 
құрылысының ‰ш т‰рлі ұйымдасуынан – кон-
структивтік-грамматикалық, семантикалық-ло-
гикалық, сонымен қатар коммуникативтік-пси-
хологиялық аспектілерінен жинақталып шығып, 
олардың тығыз бірлігінен көрініс табады деп 
есептейді. Сөйлемнің құрылымында бұл ‰шеуі 
әрқашан бірігіп әрекет етеді. Сондықтан олар-
ды жеке-жеке қарастыру тек қана қағидалық 
сипатта болады. Ғалым синтаксистегі ең басты 
категория – сөйлемнің мәнін айқындауды мақ-

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: