Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сөздердің дыбысталуы
Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы, негізінен, дыбыстық тіл арқылы болатындықтан дыбысталу тілдің, оның ішінде, сөздің ең негізгі элементінің бірі екендігі даусыз. Тіпті жас балалардың мағынамен байланыспаған былдырап түрлі дыбыс шығаруын ба- ланың тілі шықты, сөйлей бастады деуіміздің өзі де осы дыбыс- талудың тілдің негізгі элементтерінің бірі екендігін білдіретін бір белгі. Әрине жас баланың былдырлап сөйлеуінде мағына жоқ екендігін барлық адам біледі, сонымен бірге түрлі дыбыстардың басын құраи былдырай бастауы тілінің шыға бастауы екендігі де анык. Осылайша дыбысталуына (басқа қасиеттері болса да) ка рай дүние жүзінде үш мыңға жуық (француз ғалымдарының пікірінше дүние жүзінде 2796 тіл, ГДР ғалымдарының пі- кірінше 5661 тіл бар) тіл бар деген пікір бар. Бірақ тілші ғалым- дардың барлығы да тіл бірден бір дыбыстық тіл болады деген қағидаға қосыла бермейді. Сондай-ақ олар дыбыстық тілмен бір- ге ым тілдерін де, жазба тілдерді де есепке алу керектігін ұсына- ды. Қазіргі адамзат өмірінде ым тілдері, барабан тілдері, жазба тілдерінің атқаратын қызметін, олардың да қатынас құралы ре< тінде қолданылатындығын жасыруға болмайды. Ым тілдері мыл- қаулардың қатынас құралы екендігін, сонымен бірге олардың да дыбыстық тілдер сияқты түрлері барлығын (мысалы, америка мылқауларының тілі, европа мылқауларының тілі) да айту керек. Кейде түрлі діни, мифтік түсініктермен байланысты дыбыстық тілді пайдалана алатын адамдардың да ұзақ уақыттар бойына дыбыстық тілді пайдаланбай ым тілдерін пайдаланатындығы не ым-ишарамен ғана сөйлейтіндігі ғылымда белгілі. Қалай болған күнде де дыбыстық тілдің оралымы кең, адамзаттыц талабына толық жауап беретін бірден-бір негізгі тіл деп саналады да, басқа тілдер (тіпті жазба тілдер де) осы дыбыстық тілдің олқылығын толтыратын, соған көмекші болатын тіл деп есептелінеді. Себебі ым тілінің де, барабан тілінің де сөздік құрамы өте аз, олардың тіркесу қабілеті де бай емес. Екіншіден олар белгілі бір жағдай- ды талап етеді. Мысалы, ым тілдері жақын аралықтағы адамдар арасында көзбен көргенде ғана қатынас құралы бола алады. Әрине бұлардың арасында жазба тілдің жағдайы сәл басқашалау. 2 -2 9 2 0 •' _ > г І >•. •- V* . . 4 , * X t * БИБЛЙУV '^. a j . . . " ' О Г Д' ..ч£Г-СТ • .*«'• ” 0 \ А і 17 •if*. л ’ Бірақ ол да дыбыстық тілдің көшірмесі — танбалар аркылы қа- ғазға не басқа бір затқа түсірілген дыбыстык, тіл. Қанша жетілген жазба тіл болмасын, дыбыстық тілдің функциясын толық атқара- ды деуге негіз жоқ. Себебі сөйлесу кезінде адамдар тек дыбыстар- ды ғана пайдаланып қоймастан, түрлі қосымша амал-әрекеттерді де пайдаланады. Мысалы, дыбыс тонының жоғарылауы,^ төмен- деуі, сөздердің арасында пауза жасалып, кідіріспен айтылуы, сөздердің созылып айтылуы, т. б. Тіпті сөйлесу кезінде адамдар- дың түрлі мимикалары да мағынаға ие болатындығы бар (Рус ская 74) *. Тіл әуелі пайда болған кездің өзінде-ақ дыбыстық тіл болған деген қағида бар. Бұл қағиданың дұрыс, бұрыстығына нақты дә- лелдер келтіру қиын-ақ. Дегенмен, қазіргі ғылыми дүниеде бір топ ғалымдар алғаш ым тілдері пайда болған десе, екінші бір топ ғалымдар алғаш дыбыстық тіл пайда болған деген қағиданы қолдайды. Н. Я. Марр бір кездерде ым, қол әрекеттерінің тілі тілдің пайда болуында бастапқы басқыш болған деген жорамал айтқан болатын (Марр 36) *. Н. Я. Марр пікіріне кезінде түрлі көзқарастар білдіріліп, соған дәлелдеуге әрекет еткенінде кана- ғаттанарлық нәтижеге жете алмаған еді. Бірақ соңғы кездерде шет ел тілшілері арасында тіл ым тілі негізінде пайда болған деген кағиданы қолдаушылар көріне бастады (Андреев 82) *. Тілдің шығуы туралы айтып жүрген совет ғалымдарының пікір- лері де даусыз деуге болмайды. Мәселенің таза методологиялық жағынан басқа, екінші қиын жағы да бар. Алғашқы тілді еш- кім де естіген емес, олардан жазба материалдар қалған емес. Ке не жазба ескерткіштері деп саналатын шумер жазуы, қытайдағьі жауырынмен бал ашу жазуларының барлығы да адамзаттын. бел- гілі тілдік мәдениетке қолы жеткен дәуірінде қалдырған ескерт- кіштері екендігіне дау жоқ. Археологиялық және антропологиялық зерттеулер де бұл мәселені дәл ашып айтарлықтай материалдар бере алмайды. Антропологиялық, этнографиялық, фольклорлық зерттеулердің кей жетістіктері бұл мәселеге байланысты жорамал айтуға ғана мүмкіндік береді. Тілдің дыбыстық жағының дамуы мен қалыптасуын жақсы тү- сіну үшін екі нәрсенің басын ашып алу керек. Біріншіден, дыбыс- тық тілдің дүниеге келуі үшін дыбыстарды жасайтын аппараттар- дың (дыбыстау мүшелерінің) жетілуі, маймылдан мұра болып қалған жақ, тіл, ерін сияқты мүшелердің ықшамдалуы, дыбыс тарды жасауға мүмкіндіктері болуы қажет еді. Екіншіден, дыбыс- тардың өзара тіркесу қабілеті және олардың нормалану принцип- терін анықтау керек болады. Себебі, дүние жүзіндегі адамдардын физиологиялық, анатомиялық құрылысы сәйкес келгенімен, бар- лығы бірдей, бір дыбыстық тілді пайдаланбай. бірнеше’ тілді иайдаланады. Славян, қытай, түркі, т. б. халықтардың тілдерінде- гі сөздердің дыбыстық құрылымының қалыптасуы тарихқа дейінгі дәуірлерде жүзеге асқандығы анық. Ал қазір олардын. арасында- ғы алшақтық анық байланысады. Салыстырыңыз: орысша дриг қытайша уойгеп, монғолша найз, қазақша дос т. б. Тіпті туыстық. 18 қатынаста болған, біздің заманымыздың бас шенінде ғана ажы- расқан якут, тува, чуваш сияқты тілдердегі көптеген сөздердің айтылуының өзгергендігі, қазіргі қазақ тілінде сөйлеушілер олар- ды түсінбейтіндігі дыбыстардың өзгеріп отыратындығына дәлел. Салыстырыңыз: Қазақ: жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|