Алматы «Сардар» баспа үйі

10
тува: *биж > бижек ('нож'); 
*биж > бижир ('писать'); 
*биж > бижик ('письменность'); 
*бис > ('лезвие'; 'острие'), бистиг ('режущий'); 
*быж > быжыр ('кроить');
башк.: *быс > бысак ('нож');
*бес > бесеу ('кроить'); 
*без > ('лезвие'; 'острие'), 
*бес > бесеу ('холостить');
хакас: *пыч > *пычах ('нож');
*пыз > пызырға ('кроить'); 
*пыс > пысханы ('кройка'); 
*піс > пычах пізі ('острие ножа'), 
*піч > пічік ('письмо, письменность');
түрік: *bіз > Ьізаk ('нож');
*bіз > bізтек ('кроить'); 
*bіз > bізте ('кроить');
əзерб.: *быч > бычаг ('нож');
* бич > бичмəк ('кроить');
ұйғыр.: *пич > пичақ ('нож');
*пич > пичим ('крой'); 
*бис > ('лезвие'); 
*пүт > ('письмо');
түрікм.: *пыч > пычак ('нож');
*бич > бичме ('крой'); 
*бич > бичме ('холощение') т.б.
Бұл тізімді басқа түркі тілдері бойынша да жалғастыра беруге 
болады. Бірақ осы келтірілген мысалдардан да біз барша түркі тілдері-
не ортақ бір ілкі түбірдің өзі-ақ оның ретроспективті де, перспективті 
бағытта да эволюциялық дамуының шарықтау шегінің соншалықты кең 
екендігін көруге болады.
Бұл, əрине, мəселенің тек бір-ақ жағы. Екінші жағы – осыншама 
өзгерістерге ұйытқы болып отырған зандылықтардың табиғатында. «Не-
ге о бастағы бір ғана ортақ түбірден (егер біз түркі тілдерінің шығу те-
гі, түп-тамыры бір деген тұжырымды мойындасақ!) тараған лексема-
лық бірліктің бір тілдің өз ішінде де, тілдер арасында да 20-30 ва-
риант (дұрысы - инвариант) болып қалыптасып, соншама тілдің дер-

11
бестігіне негіз болып тұр» – деген занды сауалға жауап беру үшін осы
заңдылықтардың өзін жан-жақты да терең зерттей түскен жөн. Салыс-
тырмалы түріктану мен этимология ғылымдарының бүгінгі тандағы ең 
өзекті мəселелерінің бірі осы болмақшы. Тіл фактілері мен оның сан 
алуан зандылықтарына бүгінгі таңда етек жайып отырғандай жеңіл-
желпі, атүсті қарау бұл проблеманың дұрыс шешілуіне кедергі болма-
са, жөн бағыт бере алмайды.
Тегі де, түбірі де бір түркі тілдерінің шынайы қалыптасу, даму та-
рихын тереңнен түсіндіретін этимология мен түбіртану мəселені ілкі 
түбір деңгейінде тарихи-салыстырма тəсілімен ғана шеше алады. Қа-
зіргі жаһандану заманында тамырымызды «тіл мен ұлт» сабақтастығын-
да танып, «Түркі əлемін» танып-білудің тілдік негізін жаңғырту да, мі-
не, осы проблемаға байланысты. 
Түркітанудағы этимологиялық зерттеулердің жаңа серпін алып, ке-
лесі деңгейге көтерілуі 1981 жылы СССР ҒА. Тіл білімі Институтының 
түркі жəне моңғол тілдері секторларының «Түркі тілдерінің этимоло-
гиялық сөздігінің» авторы көрнекті түркітанушы ғалым Э.В.Севортян-
ның 80-жылдығына арналған біріккен мəжілісінен бастау алды деп ай-
туға болады.
Бұл жиында этимологиялық зерттеулердің теориясы мен тəжірибесі 
кеңінен сөз болып, қатысушылар этимология мəселесін тек қана орта-
лықта ғана емес, ұлттық республикаларда да қарқынды дамытып, зерт-
теу барысы мен нəтижелерінің негізінде мерзімді түрде тəжірибе алма-
сып тұрса деген қорытындыға келді.
Осыған орай, кеңестік түркологтар комитетінің қолдауымен екінші 
жиын 19 жылы Чебоксарыда, ал үшінші кеңейтілген мəжіліс 1986 жы-
лы Қазақ ССР ҒА Тіл білімі институтының ұйымдастыруымен Алматы-
да өтті.
Түркі тілдері бойынша этимологиялық ізденістердің жалпы жəне 
жеке мəселелері, байырға қалпын жаңғыртудың нақты əдістері мен тə-
жірибелері жан-жақты талқыланатын бұл тектес ғылыми шаралардың 
іске асырылуы осы жылдардағы ұлттық тіл білімі орталықтарында тіл
тарихының кең түрдегі этимологиялық зерттеулерге ұласуымен сабақ-
тасып, нақты түркі тілдері бойынша (соның бірі – қазақ тілі) этимоло-
гиялық сөздіктердің дайындалуын қамтамасыз етуге ықпал еткені белгілі.
Осымен байланысты сол кезде белгілі этимолог-ғалым Абаев атап 
көрсеткендей, үндіевропалық тілдердің тіл білімінде жасграмматистік 

12
дəстүрдің ықпалымен соңғы кезде этимологияда əдістемелік тоқырау 
байқалса, түркітануда керісінше, оған қарама-қарсы жағдаят қалыпта-
са бастады. Бұл пікірдің қазақ тіл біліміне де тікелей қатысы бар екенін 
атап өту жөн.
Сонымен, 70-жылдардан бастап, өзінің ауқымдылығымен, тілдік
деректердің ғылыми талдауының тереңдігімен сипатталатын түркіта-
нудағы этимология дамуының жаңа кезеңі басталды.
Осы арада, сөз жоқ, үлкен бетбұрыстың мəні болған – Э.В.Се-
вортянның «Түркі тілдерінің этимологиялық» сөздігінің жарық көруі 
(1974 ж.). Ғалымның ісін жалғастырушы К.Мусаев, Л.С.Левитскаялар-
дың көрсеткеніндей, Э.В.Севортянның теориялық жəне кең көлемді 
фактологиялық материалды кешенді талдауы осы саладағы зерттеулерге 
шығармашылық серпін беріп, түркі этимологияға қосқан үлкен үлес 
болды
4
.
Түркі тілдері бойынша ең алғашқы Г.Вамбери сөздігі мен Э.В.
Севортянның сөздігінің арасындағы жүз жылдық кезең тек барлық ті-
рі лексикографиялық материалдардың жинақталуымен ғана емес, со-
нымен қатар салыстырмалы-тарихи лексикологияның, түркі түбірінің 
фоно-морфо-семантикалық құрылымы проблемасының теориялық не-
гізделуімен, этимологиялық реконструкцияның əдістердің үнемі жеті-
луімен сипатталады
5
.
Кең көлемде жəне сан алуан көздерден жан-жақты жинақталған 
фактілер мен ғылыми ізденістердің нəтижелері, содан туындаған құл-
шыныс берік ғылыми-əдістемелік негізге сүйенген қазіргі кезеңдегі 
түркі этимологиясының жоғары даму сатысына көтеріліп, жалпы жəне 
жеке этимологияның көкейтесті мəселелерін шешудің тиімді жолдарын 
табуына мүмкіндік берді.
Соның негізінде көптеген түркі тілдері қолданылып, оларды тұ-
тынушылар өмір сүріп жатқан, этимологиялық ізденістердің сенімді дə-
йегі табылатын «шеткері» аймақтардағы осы мəселеге қатысты ғылым 
деңгейінің көтерілуіне септігін тигізді.
Қазіргі уақытта өз тілінің генезисін сол тілді тұтынушының тари-
хымен, лексикасының тарихи құрылымын фонетикалық, морфология-
4
Левитская Л.С., Мусаев К.М. Э.Севортян и тюркская историческая лексикология // Теория и 
практика этимологических исследовании. С.95-98.
5
Калужиновский С. Этимологические исследования по якутскому языку: Двусложные 
основы 1-3 // RocznikOrientalistyczny 1977; Т.ХХХІХ. Z.2.S.5-14: Т.Х2.1.S. 71-82; 1979. 
Т.ХZ.Z.2.S.39-49; Исследования в области этимологии алтайских языков. 1. 1979, т.б.

13
лық жəне семантикалық аспектілері арқылы анықтап, сөз төркінін із-
демейтін бір де бір түркі тілі жоқ деуге болады. Осы ғылыми үдерістің 
алғашқы тəжірибелері ретінде кейбір тілдер бойынша этимологиялық 
сөздіктер де жарық көрді
6
.
Бұл үрдістің даму жалғастығын, мысалы, чуваш тілшілері М.И.
Скворцов пен Н.И.Егоровтың зерттеулерінен, татар тілі бойынша – 
Р.Ахметованың, Ф.Хакимзяновтың, И.Абдулиннің; башқұр тілі бойын-
ша – З.Г.Ураксиннің, Т.Гариповтың, Э.Ф.Исибердиннің, С.Ф.Миржано-
ваның, А.Г.Шайхуловтың; якут тілі бойынша – Н.К.Антоновтың, Г.В.
Поповтың; өзбек тілі бойынша – Г.А.Абдурахмановтың, А.Хаджиевтің, 
Д.Х.Базарованың, К.А.Шарипованың; тува тілі бойынша – Б.И.Тата-
ринцевтің, қырғыз тілі бойынша – О.В.Субракованың, сол сияқты Ка-
бардино-Балкария мен Карачаево-Черкессиядағы – М.А.Хабичевтің, 
Ш.Х.Ақбаевтың, И.М.Омаровтың, С.Я.Байчаров, ұйғыр тілі бойынша – 
Г.С.Садвакасовтың, Г.Талиповтың, В.Махпировтың еңбектерінен көру-
ге болады.
Түркі этимологиясын дамытудың әдістері, 
критерийлері мен қағидалары
Түркі этимологиясының да лингвистиканың басқа салалары сияқ-
ты өзіндік əдістері мен қағидалары бар.
Этимологиялық зерттеу нысанының ішкі даму заңдылығымен са-
бақтас əртүрлі үрдістер, əдістер, қағидалар, критерийлер мен тəсілдер 
анықталды.
Этимологиялық зерттеулердің нақты нысаны мен мақсатына сəй-
кес көрсетілген əдістер мен мақсатына сəйкес көрсетілген əдістер түр-
леніп, біріктіріліп, кейде жіктеліп таңдалады. Оларды атап айтсақ: са-
лыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-салғастырмалы (типологиялық) əдіс-
тері, ішкі жəне сыртқы реконструкция, талдау, сатылы идентификация 
əдістері; құрылымдық жəне дистрибутивті əдістер; компоненттік талдау, 
морфемалық мүшелеу жəне сипаттамалы əдістер, семантикалық талдау 
əдісі; жоққа шығару жəне қарама-қарсы қою əдісі жəне фонетикалық, 
морфологиялық, семантикалық критерийлер, т.б.
6
Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964; Қазақ тілінің 
қысқаша этимологиялық сөздігі. А.1966; Ахметьянов Р.Г. Краткий историко-этимологический 
словарь татарского языка (на татарском языке) Казань, 2001.

14
Əрине, көрсетілген əдістердің жағымды да жағымсыз сəттері зерт-
теу барысында байқалады. Себебі О.Н.Трубачев атап көрсеткендей, «кез 
келген өнімді əдістің өзі əрдайым тиімді бола бермейді»
7
.
Дегенмен түркі тілдерін зерттеу тəжірибесінде əбден сыналған 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: