Оқушының оқытушы мен өзіндік жұмысын ұйымдастыру

1. 
   белгілі бір геологиялық, топырақтық, гидрологиялық, климаттық жағдайларға тән әр-текті табиғи объектілер (өсімдіктер, қазба организмдер, кейбір минералдар және т.б.). Көптеген индикаторлар нақты қарекетте қолданылады (мыс., кейбір өсімдік индикаторлары бойынша грунт суларының жаты тереңдігі мен минералдану дәрежесін білуге болады; бірқатар индикаторлар (өсімдіктер мен минералдар) пайдалы қазбалар қорларын, мыс, мырыш және т.б. кенорындарын іздестіруді жеңілдетеді.
   

1. 
   Зерттелуші ерітіндіге аз мөлшерде енгізіліп, сол ерітіндіде химиялық әрекеттердің толық аяқталғандығын көрсететін заттар:
   

• 
  әрекеттесу аяқталысымен ерітінді түсінің өзгеруі немесе сол ерітіндіге малынған арнаулы қағаз түсінің өзгеруі;
  
• 
  мөлдір ерітінділер түбінде тұнбалардың пайда болуы немесе, керісінше, көмескі ерітінділердің мөлдірленуі;
  
• 
  түсті тұнбалар қалыптасуы немесе олардың ғайып болуы;
  
• 
  әрекет кезінде тұнбаға түскен шөгінді түсінің өзгеруі.
  

HInd ↔ +

Мысалы, метилді қызғылт сарының бейтарап ерітіндісі салыстырмалы түрде күшті қышқыл (pK = 3,7), сары түске ие, өйткені ерітіндіде иондық форма басым:

Фенолфталеиннің бейтарап ерітіндісінде-әлсіз қышқыл (pK = 9,2), тепе-теңдік солға қарай ығысады, ерітінді түссіз,себебі ерітіндіде молекулалық форма иондық формадан басым болады:
Қышқылдық-негіздік индикаторлардың түсінің ертіндінің рН мәніне тәуелділігі.Индикатордың электролиттік диссоциациясы константасы келесі түрде өрнектеледі:

K_HInd=

Егер ерітіндіге қышқылды қосса, онда ерітіндіде сутек иондарының және индикатордың молекулалық формасының концентрациялары артады, тепе-теңдік солға қарай ығысады, ерітіндінің түсі молекулалық форманың түсіне ауысады. Ал егер ерітіндіге сілті қосса, онда жүйеде гидроксил иондарының және иондық форманың концентрациялары артады, тепе-теңдік оңға қарай ығысады, ерітіндінің түсі иондық форманың түсіне ауысады. Яғни, қышқылдық-негіздікі индикатордың бір түріне тән түсінің басқа формаға тән түске ауысуы және иондарының әсерімен жүреді, яғни ерітіндінің pH-на тәуелді.

Индикатор неғұрлым әлсіз қышқыл болса, ол қосылатын негіздің әсерінен рH-тың соғұрлым жоғары мәнінде өз түсін өзгертеді.

Мысалы метилді қызғылт сары фенолфталеинге қарағана күшті қышқыл, сондықтан ол өзінің түсін фенолфталеинге қарағанда (pH 8.0 – 10.0) рH-тың төмен мәнінде (pH 3.1 – 4.4) өзгертеді.
Индикаторлардың иондық теориясының кемшіліктері. Иондық теория қышқылдық және негіздік түрлерінің түстерінің әр түрлі болатындығын көрсетеді, бірақ түстің өзгеру себебін, табиғатын түсіндірмейді. Иондық теория индикаторлардың түсінің өзгеруін олардың құрылысымен байланыстырмайды. Иондық реакциялар жылдам, ал бояудың өзгеруі көп жағдайларда салыстырмалы баяу өтеді.

Индикаторлардың хромофорлық теориясы. Индикаторлардың хромофорлық теориясы-иондық теорияны толықтырады. Хромофорлық теория бойынша рH өзгеру барысында қышқылдық-негіздік индикаторлар молекулаларының құрылысы өзгереді. Бұл құбылыс бензоидты-хиноидты таутомериямен байланысты. Қарапайым мысал: хинон (I) мен нитрозофенол (II) бір химиялық қосылыстың әртүрлі таутомерлі формалары:Ерітіндінің рН-мәні өзгергенде тепе-теңдік сәйкесті таутомерлі форма түзілу жағына қарай ығысады.Метилды қызғылт сары диметиламоноазобензолсульфоқышқылының натрийлы тұзы, сары түсті ұнтақ, 0,05% ерітіндісі қолданылады. Төменде оның таутомерлі формаларының тепе-теңдігі және түстері келтірілген:

Фенолфталеин - түссіз кристалдар, спирттегі 0,1%-тік ерітіндісі қолданылады.Егер рH<8 болса, онда фенолфталеин түссізденеді. рH=8.0-10.0 аралығында болғанда фенолфталеин хиноидты (боялған) формасына ауысады. Егер рH = 13,0 – 14,0 аралығында болса, фенолфталеин жаңа құрылымдық қайта топтастырылуға ұшырайды, сондықтан ол түссізденеді.Хромофорлы теория бойынша органикалық қосылыстардың түсі молекуланың тек қана хиноидты структурасымен ғана байланысты емес, ол молекула құрамында хромофорлы деп аталатын басқа атомдық топшалардың да болуымен түсіндіріледі. Мысалы,нитро-топ O=N ↔ HO-N= нитрозо-тобына, азо-топ - N=N - ↔ = N-NH- гидразо-тобына ауысуын келтіруге болады.

Хромофорлы топты органикалық қосылыстарға ауксохромдардеп аталатын кейбір басқа топшаларды(- OH, – NH_2, –NHR, –NR₂) енгізсе, онда боялған заттың түсі қоюлана түседі.Ионды-хромофорлық теория. Иондық, ионды-хромофорлық теориялар-бір-бірін толықтыратын теориялар. Жалпы иондық-хромофорлық теория бойынша органикалық қосылыстардың -иондарын біртіндеп қосып алуы немесе сілтімен әсер еткенде -иондарының алынуы салдарынан қышқылдық-негіздік индикатордың түсінің өзгеруі құрылымының өзгеруі қатарбір мезгілде жүруімен болатын индикаторлардың иондық тепе-теңдігінің ығысуымен байланысты