Ќанипа Бітібаева

 
86 
бейнесінің негізіндегі халық  арманын не деп түйіндер едің? 
4. Қараман, Келмембеттер бойындағы жек көрінішті қасиеттер қайсы? 
5. Назымның ағалары туралы қандай ойдасыңдар? 
6. Портреттеу, суреттеулерді тауып, оның кейіпкерлер іс-әрекетін ашудағы 
маңызы мен орнына тоқтал. 
б) 
Тіл көркемдігі, өлең құрылысына талдау жасау. Практикалық жұмыс, сұрақ-
жауап: 
1. 
Жырдан асыра, әсірелей суреттелінген жерлерді табу, оның маңызына тоқталу. 
2. 
Теңеулерді, эпитеттерді табу. Аллитерация, ассонанстарға назар аудару. 
Оның қолдану маңызына тоқталу. 
3.  Диалогтерді тауып, оның жырдағы орнын, маңызын ашу. 
4. Өздеріне ұнаған айшықты сөздер, сөз тіркестерін тапқызу. Ұнау себебін 
дәлелдету. 
5. Сөздік жұмыстарын жүргізу. 
      Жырды талдау кезінде сурет-мысалдарды пайдалану,  қабілетті оқушыларға 
жыр бойынша өзіне ұнаған эпизодтарға суреттер салғызудың манызы зор. Мүмкін 
болса, жыршы-термешілермен кездесу өткізіп, жырдан үзінді жаттатып, оқушыларды 
да жырды мақаммен айтқызуға  талаптандыру жұмыстары тиімді болмақ. 
Батырлар жыры ауыз әдебиетінің ірі саласы ретінде 9-сыныпта өтілген. Бұл 
сыныптарда оны оқытудың өзіндік жолдары қайсы? 
1. Жыр мазмұнын меңгерту алдын ала үйден оқып келу, сыныптан тыс оқу арқылы 
жүзеге асырылады. Төменгі сыныптардағыдай емес, жыр толық беріледі, оны 
талдау да күрделене түседі. 
2. Жыр мазмұнын тез, әрі өз мәнінде толық меңгеру үшін, мұғалім басты-басты 
эпизодтарын қамтитын сюжеттік жоспарды ұсына алады. Келесі жырды оқуға бергенде, 
оқушылар осындай жоспарды өздері жасайды. 
(Ескерту: 9-сыныпта бірнеше жырлар талдауға берілген). 
3. 
Бұл сыныптарда жырдың мазмұнына қарағанда, толық әдеби 
талдауға ерекше көңіл бөлінеді. 
4. Әдеби талдауда жырдың тарихи негізі, яғни халқымыздың басынан өткен 
тарихи оқиғалары осы батырлар, жырларынан көрінетініне тоқталу керек. Бұл 
мәселені  мұғалім өзі, немесе тарих пәні мұғалімінің көмегімен жүзеге асырады. 
Кейде оқушылардың өздеріне дайындатып,  қысқаша хабарлама жасатудың да 
маңызы бар. 
5. 
Танымдық: іздендіретін, ойландыратын сұрақтарды алдын ала беріп, 
оқушылардың өз ойларын, пікірлерін жинақтатып, жаңа сабақ кезінде пайдаланып 
отыру, әңгімелесу, пікір таластарын туғызудың да тиімділігі ерекше болмақ. 
Ғылыми материалдармен мынадай жұмыстар жүргізуге болады: 
а)  Мұғалім  өтіліп  жатқан  тақырыпты  қамтитын  еңбектің  нақты  жерлерін  көрсетіп 
беріп, оқушылардан оны жауаптарна пайдалануды талап етеді (үзінділер кел- 
тіру арқылы). 
ә)  Ғылыми  материалдарды  оқып,  жауаптарының  жоспар-тезисін  жасау,  қысқаша 
конспектілеу. 
 б)  Мұғалім  оқушылардың  бірнеше  ғылыми  материалдар  бойынша  өз  пікірлерін 
ортаға салып (тақырып бойынша), салыстыруға, әдеби айтыс ұйымдастыруға бастамашы 
болады. 
Батырлар  жырын  талдауда,  әсіресе,  образдарды  талдауда  салыстыру  жұмыстарының 
маңызы зор. Мысалы, жырдағы «Әйелдер бейнесі» немесе «Қалмақ батырлары», «Батырлар 
бейнесі», «Ат - батырдың сенімді серігі», т.б. тақырыптарда салыстыру жұмыстарын жүргізуге 
болады.  Әйелдер  бейнесін  салыстыруда  «Алпамыс  батыр»  жырындағы  Гүлбаршын, 

 
87 
Қарлығаш;  «Қобыланды  батырдағы»  Құртқа,  Қарлыға;  «Ер  Тарғындағы»  Ақжүніс 
бейнелерін алуға болады. 
Салыстыру жұмыстары үшін мынадай сұрақтар мен тапсырмалар ұсынылады: 
1. Батырлар жырындағы әйелдер бейнесіне тән ортақ қасиеттерді сарала. 
2. Өзіндік ерекшеліктері, айырмашылықтары туралы  қандай пікірдесің? 
3. Әйелдер бейнесі арқылы бұрынғы өткен әпкелеріміз, аналарымыз туралы не 
айтар едің? Халқымыз аналарға, әйелдерге қандай көзқараста болған деп болжам 
жасайсың? 
4. «Батырлар жырындағы» ең ақылды, ең сұлу деп кімді айтар едің? Өзіңе, әсіресе, 
қай кейіпкер ұнайды? Ұнау себебін дәлелде. 
5. Жырлардағы әйелдерге берілген портреттеуді  салыстыр. 
а)  Поэтикалық  тіліне  назар  аудар,  яғни  портреттеуде  қандай  айшықты  сөздер 
пайдаланылған?  
ә) Ұқсас портреттеулер бар ма?  
6. 
Жырдың  өлең  құрылысын  бұрын  өтіп  кеткен  тұрмыс-салт  жырларымен 
салыстыруға болады. 
7. 
Образдарды талдағанда да немесе тіл көркемдігі туралы  сөз болғанда  да, үнемі 
мәтінге  сүйенудің  манызы  зор.  Мұғалім  өз  түсінігінде  де,  бала  жауабында  да  мәтінді 
басшылыққа  алғаны  дұрыс.  Үнемі  нақты  мысалдар  келтіріп,  дәлелді  сөйлеудің  орны 
бөлек. Себебі, жырдың тілі күрделі, оны тіпті  мәтінге  жақын  мазмұндау  да  қиын болып 
келеді. 
8.  Батырлар жырын талдауда көрнекі кұралдардың да тиімділігі бар. 
Мысалы,  «Ер  Тарғын»  жырындағы  Тарғын  бейнесін  оқытуда  төмендегі  көрнекі 
қүралды пайдалануға болады (кесте-шіакат етіп жазып пайдалану). 
Үлгі: 
 
ә) Жалпы жыр туралы ғалымдар, фольклористер пікірін,  бағаларын  жазып,  іліп кою, 
керегінде пайдалану. 
б) «Батырлар жыры - өнерімізде» атты стенд жасауға да болады. Мысалы, 
артистер ойынынан көрініс, жыр кітаптарының суретті безендірулері, т.б. 
Әдеби-теориялык  ұғым  беру  (төменгі  сыныптардағы  ұғымды  тереңдету 
мақсатында теориялық жұмыстарды практикалық жұмыстармен байланыстыру). 
Мысалы, мынадай практикалық жұмыстар орындауға болады: 
13.Қанатты сөздерді теріп жазу, оның маңызын анықтау. 
14.Архаизм, тарихи сөздерді тауып,  қолдану орны, маңызы, мәнін түсіндіру. 
15.Батырлар жырының ауыз әдебиетінің баска түрлерінен басты-басты айырмашылық, 
ерекшеліктерін саралау.          
-  Аллитерация, ассонанс, гипербола, литота, троп, фигура түрлеріне поэтикалық 
талдау жасау, олардың қолдану орны маңызын дәлелдеу. 
-  Сөздік жұмысын жүргізу. 
-  Оқушылармен сыныпта атқарылатын, сыныптан тыс орындауға берілетін 
жұмыстардың барлығында да шығармашылық, іздендірушілік сипат болуы. 
Оқиға  
Тарғынның  іс-әрекеті  
Қысқаша мінездеме  
1. Қуғын  
2.  Қарт  Қожақпен 
бетпе-бет  
а) 
Қорықпай 
қарсы 
алады  
ә)  Кішілік  жасап,  әдеп 
сақтап, кезегін береді. 
 б) 
Қарт 
Қожақтың 
керемет батыр, күш иесі екенін 
түсінеді  
Тарғын 
- 
үлкенді 
сыйлай  білетін,  бас-қаның 
артықшылығын  мойындай 
білетін ер. Ол - нағыз батыр, 
намысты батыр  

 
88 

жүктеу/скачать 2,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: