Қаралық ғылыми­практикалық конференция I том



Pdf көрінісі
бет92/98
Дата03.03.2017
өлшемі9,92 Mb.
#6485
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   98

Список литературы: 

 

1  Телия В. Н. Русская 



фразеология. 

Семантический, 

прагматический 

и лингвокультурологический аспекты. ­ М., 1996. ­ 228 с. 

2  Elçin Ş. Halk edebiyatına giriş. – Ankara: Sevinç Matbaası, 1986. 

3  Рецкер Я.И.  Теория  перевода  и  переводческая  практика  / Я.И. Рецкер.  –  М.  : 

Просвещение, 2006. – 566 с. 

4  В.С. Виноградов. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М., 2004. – С. 189­200 



 

 

660 



 

5  Толковый  словарь  Ушакова  онлайн.  Электронный  ресурс.  Режим  доступа: 

URLhttp://ushakovdictionary.ru/word.php?wordid=9239 Дата обращения 22.09.2016 

6  Фразеологический  словарь  русского  языка  онлайн.  Электронный  ресурс.  Режим 

доступа: URLhttp://phraseology.academic.ru/ Дата обращения 22.09.2016 

7  Güncel Türkçe Sözlük Электронный ресурс. Режим доступа: http://www.tdk.gov.tr 

8  Национальный  корпус  русского  языка.  Электронный  ресурс.  Режим  доступа: 

URLhttp://search2.ruscorpora.ru/search.xml?env=alpha&mycorp=&mysent=&mysize=&my

sentsize=&mydocsize=&dpp=&spp=&spd=&text=lexform&mode=main&sort=gr_tagging&l

ang=ru&nodia=1&req=%E1%EE%E3+%EF%F0%E8%E7%E2%E0%EB.  Дата  обращения 

22.09.2016 

 

 



УДК 81'25 

Мусатаев Р.А. 

 

Магистрант КазУМОиМЯ по специальности 6М020700 - Переводческое дело, квалификация: 

переводчик –синхронист 

e-mail: rus_musataev@mail.ru 

 

ПЕРЕВОДЧЕСКИЕ СТРАТЕГИИ ПЕРЕДАЧИ МЕНАСИВНОГО РЕЧЕВОГО АКТА 

В РУССКОЯЗЫЧНОМ ПОЛИТИЧЕСКОМ ДИСКУРСЕ НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК 

 

Abstract:  Article  is  devoted  to  the  phenomenon  of  menasiv  speech  act  in  the  political 

discourse. Article also concerns the nature, impact and the way of menasiv speech act translation 

as  a  mother  and  a  foreign  language.  Difficulties  that  could  arise  in  translation  due  to  a 

phenomenon  called  the  speech  act  of  threat  or  menasiv  speech  act  in  the  translation  as  well  as 

prediction  of  such  phenomenon  and  search  for  an  adequate  equivalent.  Modern  society  is 

extremely politicized. This is the cause of increasing interest in linguistics, political discourse, in 

particular the threat of use of speech acts, or menasiv speech acts (MSA). 



 

Keywords: menasiv speech act, speech act threat, political discourse. 

 

Феномен  речевого  акта  угрозы  или  менасивного  речевого  акта  явился  результатом 



растущего  числа  политических  конфликтов,  зачастую  переходящих  в  военный. 

Синхронный перевод – высший уровень устного перевода. Ситуации угрозы, запугивания, 

предупреждения  являются  одними  из  сложнейших  в  процессе  речевого  взаимодействия. 

Политический  дискурс,  на  котором  сконцентрировано  наше  внимание  в  рамках  данной 

работы,  нередко  являет  примеры  реализации  речевой  ситуации  угрозы.  Политический 

дискурс, 

с 

точки 


зрения 

лингвистики, 

достаточно 

хорошо 


изучен, 

такими  


исследователями как Мазайло К.И., Эпштейн О. В., Новоселова, О.В.,  Бут Н.А., Ратмайер 

Р., Рецкер Я. И., Швейцер А.Д. [1]. 

 В 

плане 


поверхностной 

манифестации 

реализация 

воздействующего 

(иллокутивного)  потенциала  дискурсивных  менасивных  практик    в  английском  языке 

осуществляется  как  эксплицитными  конструкциями  со  значением  угрозы,  для  которых 

значение  угрозы  является  основным,  потому  что  они  передают  условно­  и  причинно­

следственные  отношения  между  действием,  каузируемым  угрозой,  и  наказанием  и, 

следовательно,  способны  отображать  интенциональное  содержание  угрозы,  так  и 

конструкциями,  в  которых  значение  каузирования  под  указанием  возможных  санкций 



 

 

661 



 

выражено  косвенным (имплицитным) путем или является результатом транспозиции, где 

значение угрозы наслаивается на основное значение конструкции в результате ее особого 

использования  в  коммуникации.  В  английском  языке  дискурсивные  практики  со 

значением угрозы представляют собой класс функциональных синонимов, включающий в 

себя  транспонированные  и  имплицитные  менасивные  конструкции  со  значением  угрозы. 

Функционирование подобных конструкций в менасивном дискурсе обусловлено наличием 

пресуппозиционного  фактора,  обеспечивающего  их  однозначную  интерпретацию  как 

практик­угроз. Однако менасивные речевые акты, в частности в английском политическом 

дискурсе недостаточно изучены с переводческой точки зрения [1, 2]. 

Менасивный  дискурс  представляет  собой  совокупность  естественно­языковых 

практик, 

объединенных 

иллокутивной 

доминантой 

каузировать 

собеседника  к 

совершению  определенных  действий,  сопряженных  в  случае  отказа  с  возможностью 

применения  санкций  по  отношению  к  адресату  со  стороны  говорящего  субъекта. 

Реализация 

менасивного 

дискурса 

обусловливается 

актуализацией 

в 

сознании 



собеседников  функционально  ­  семантического  представления  (фрейма)  о  типовом 

прескриптивном  взаимодействии  в  коммуникативной  ситуации  «угроза»  согласно 

функциональным 

условиям 

реализации 

данного 


иллокутивного 

потенциала, 

маркированного вершинообразующим предикатом threaten[2]. 

Утверждение 

описанное 

в 

статье 



Эпштейн 

О.В., 


что 

эксплицитное 

функционирование 

квазиперворматива 

“threaten” 

запрещено 

нагативными 

пресуппозициями  социального  характера,  поверхностной  манифестации  смысловой 

доминанты  угрозы  способствует  целый  ряд  речевых  актов,  чью  форму  заимствует  МРА: 

промисивный  РА,  комиссивный  РА,  директивный  РА  и  ассертивный  РА,  все  еще 

справедливы  для  современного  состояния  политического  дискурса.  Лексическая 

спецификация  представления  менасивной  интенции  в  английском  языке  политики 

осуществляется в пределах ряда функциональных перформативных глаголов по типам: 

Угроза­обещание (промисив): promise, vow, swear. 

Угроза­предостережение (директив): warn. 

Угроза­намерение (комиссив): intend, seek, assure. 

Что очень хорошо показано на примере, взятом Эпштейн О.В. [1],  

“With  one  of  those  essential  tools  I  seek  to  track  terrorists,  to  disrupt  their  cells,  and  to 

seize their assets”  

Ядро менасивной нагрузки в МРА с экспликацией сообщения об угрозе также лежит 

на  глаголе,  который  отличается  от  перформативных  глаголов  тем,  что  действие  не 

совершается  посредством  произнесения,  а  он  сам  сообщает  о  каком­либо  действии, 

процессе или состоянии. Дефиниционный анализ глагольных единиц в составе МРА в ПД 

позволил  подразделить  все  глаголы  и  глагольные  сочетания  на  лексико­семантические 

ряды,  в  которых  слова  группировались  по  принципу  совпадения  основных 

категориальных 

семантических 

компонентов. 

Было 

выделено 



12 

тематически 

организованных  групп  в  составе  157  глаголов  и  глагольных  сочетаний,  способствующих 

реализации  коммуникативной  интенции  угрозы  и  экспликации  сообщения  об  угрозе. 

Такие глаголы­экспликаторы содержат в своей семантике сообщение о причинении вреда 

или  нанесении  ущерба  какому­либо  лицу,  иными  словами,  содержат  сообщение  о 

негативном  воздействии  или  результате  воздействия  на  адресата.  Сюда  были  отнесены: 

глаголы нанесения физического ущерба адресату (глаголы уничтожения или повреждения 

адресата  или  близкого  его  окружения)  (27.2%),  глаголы  противостояния  (8,3%),  глаголы 

административного  наказания  (6,5%),  глаголы  преследования  (5.7%),  глаголы  и 

глагольные  сочетания  силового  доминирования  (5.3%),  глаголы  силового  выдворения 


 

 

662 



 

(3.1%),  глаголы  лишения  (2.1%),  глаголы  и  глагольные  сочетания  устрашения  (1,6%), 

глаголы и глагольные сочетания прогнозирования (плачевного результата) (1.4%), глаголы 

удержания  силой  (1%),  глаголы  изменения  политического/социального  статуса  (0.5), 

глаголы ответных действий (12%). При обнаружении в составе МРА глагола, отнесенного 

нами к любой из вышеперечисленных 12 групп, и его грамматическом функционировании 

в  любой  из  выделенных нами  6  семантико­синтаксических  моделей,  мы  можем  говорить 

об  МРА  с  экспликацией  сообщения  об  угрозе.  В  таких  случаях  синтаксическая  модель 

достаточно  близко  коррелирует  с  коммуникативной  структурой  и  все  или  почти  все 

элементы  модели  представлены  эксплицитно  и  без  изменений  на  поверхностном  уровне 

[3]. 

Таким  образом,  проведенный  многоуровневый  и  многоаспектный  анализ 



менасивных речевых актов в англоязычном политическом дискурсе позволил представить 

данный вид речевого акта как самостоятельный РА, характеризующийся антисоциальной 

направленностью 

в 

рамках 



институционального 

общения 


и, 

как 


следствие, 

реализующийся  в  речи  как  косвенный  РА,  но  имеющий  возможность  экспликации  и 

импликации  прагматического  значения  угрозы  за  счет  свойства  формальной 

трансформируемости,  т.е.  принятия  формы  других  видов  речевых  актов,  за  счет 

особенностей собственной коммуникативно­прагматической структуры, а также лексико­

семантического наполнения и грамматико­синтаксического оформления[3]. 

We’re  tracking  al  Qaeda  around  the  world,  and  nearly  two­thirds  of  their  known  leaders 

have now been captured or killed” [www.revistainterforum.com/][1]. 

МРА, построенные по модели №5 с предикатом в виде глагольно­адъективной пары 

(V be + Adj) в количестве пяти установленных вариантов и инфинитива (V Inf), формально 

распределяются  по  типу  РА  в  зависимости  от  значения  прилагательного  в  составе 

предиката:  resolved,  determined  –  оттенок  комиссивности;  committed  –  сема  обещания 

(промисив); ready, prepared – утверждение (ассертив).  

Модель  №6  отличается  своей  двукомпонентной  структурой,  что  выражается  в 

двойном  ее  совпадении  с  формой  директива  и  промисива.  Тем  не  менее,  данную  модель 

необходимо  причислить  к  форме  промисивного  РА,  т.к.  именно  вторая  часть  этой 

конструкции  содержит  угрозу,  в  то  время  как  директивная  ее  часть  выражает  условие 

реализации  угрозы  или  предоставляет  альтернативу  выбора  для  адресата  угрозы. 

Например,  

“Disarmorfaceseriousconsequences!” [5]. 

Тем  не  менее,  в  процессе  коммуникации  не  вся  информация  подлежит 

эксплицированию через языковую данность. Обращаться к понятию импликации угрозы в 

МРА  нас  заставляет  наличие  высказываний,  в  поверхностной  структуре  которых 

представлены  либо  не  все  компоненты  коммуникативной  структуры  МРА,  либо  эти 

компоненты  выражены  таким  способом,  что  их  восстановление  требует  привлечения 

механизма  инференции  (логического  вывода).  Если  набор  грамматических  средств  и 

синтаксических  моделей  остается  тем  же,  что  и  в  МРА  с  экспликацией  угрозы,  то 

лексическая составляющая МРА с импликацией угрозы имеет для интерпретации смысла 

высказывания  особое  значение.  В  качестве  лексического  компонента  такого  типа  МРА 

могут  выступать  глаголы,  определенные  нами  в  группу  непереходных  глаголов, 

называющих результат действия угрозы (die, disappear, pay the price, go to pieces, learn the 

meaning  of,  etc.),  а  также  глаголы  нейтральной  семантики  (be,  do,  have,  know,  meet,  deal, 

etc.),  которые  в  изоляции  от  контекста  не  указывают  на  отнесенность  высказывания  к 

числу менасивных. Понятие контекста рассматривается в данном исследовании в двух его 

формах  функционирования:  лингвистический  контекст,  в  котором  в  свою  очередь 


 

 

663 



 

выделяются микроконтекст и макроконтекст, и экстралингвистический контекст (фоновые 

знания и социальный опыт коммуникантов)[4]. 

МРА  с  импликацией  прагматического  значения  угрозы  подразделяются  нами  на 

МРА  со  слабой  импликацией  угрозы  и  МРА  с  сильной  импликацией  угрозы.  Подобное 

разделение  зависит  от  степени  выраженности  компонентов  семантико­синтаксической 

модели  и  от  степени  привлечения  экстралингвистических  факторов  для  реконструкции 

прагматической  структуры  ситуации  угрозы.  В  каждом  из  данных  двух  типов  МРА  с 

импликацией угрозы выделяются разные степени косвенности[3, 4]. 

К  МРА  со  слабой  импликацией  угрозы  первой  степени  относятся  те,  которые 

характеризуются: 

переаранжировкой  актантной  структуры  (имплицитное  представление  агенса, 

экспликация  совершения  негативного  действия  над  адресатом,  смещение  фокуса  с 

адресанта и, как следствие, избегание прямого конфликта) 

косвенным  эвфемистическим  и  метафорическим  описанием  действия  или  его 

результата 

выведением  менасивного  компонента  из  языкового  микроконтекста  (не  превышает 

границ одного предложения) 

Таким  образом,  речевой  акт  угрозы  является  тактическим  средством  манипуляции 

противником  в  политическом  дискурсе  для  достижения  различных  комуникативных 

целей.  Подразделяются  подобные  речевые  акты  угрозы  на  прямые  и  косвенные,  а 

невозможность  их  перформативного  выражения  доказывается  различной  степенью 

экспликации  иллокутивной  силы.  «В  то  же  время  степень  косвенности  может 

варьироваться  в  зависимости  от  определения  прагматического  значения  высказывания 

через его лексический состав, окружающий контекст или фоновые знания» [4]. 

 

Список литературы: 



 

1  Эпштейн  О.  В.  Прагмалингвистические  особенности  менасивного  речевого  акта  В 

политическом дискурсе  (На материале английского языка) ­ М., 2010. – 2 с.  

2  Новоселова,  О.В  функционально­семантическая  характеристика  дискурсивных 

практик со значением угрозы в английском языке – Т., 2013. – 4 с. 

3  Новоселова О.В. Коммуникативное пространство композитных перформативных угроз 

//  Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С.  Пушкина. Серия: 

Филология, 2012, № 4, Т.1. ­ С. 182­190(0,75 п.л.) 

4  Режим доступа: Сайт: Научная библиотека КиберЛенинка: 

http://cyberleninka.ru/article/n/kosvennyy­rechevoy­akt­ugrozy­v­politicheskom­diskurse­

na­materiale­angliyskogo­yazyka#ixzz4KyyNp49p 

5  Режим доступа: Сайт: Гугл новости: 

https://news.google.com/newspapers?nid=2479&dat=20021110&id=zK41AAAAIBAJ&sjid=dyUM

AAAAIBAJ&pg=1267,39139362&hl=ru

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

664 



 

ӘОЖ 133.522.11 



Мухтаров Б.З. 

№25 Жалпы білім беретін орта мектеп мұғалімі  

Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы  

e-mail: bkaragulova@mail.ru 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ӘСКЕРИ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫ 

 

Abstract: The formations of the terms that carry the importance of national existence and 

are formed in the modern society are studied in this article. The attitudes of linguistic culture and 

terminology  branches  are  given.  The  examples  of  military  terms,  which  form  in  this  direction, 

and the connection of people existence, cultural factors are considered by author.  

 

Keywords:field terminology, term,  linguistic culture, existence, international words. 

 

Ұлт  тілін  сол  халықтың  тарихымен,  мəдениетімен  байланыстыра    зерттеу 



терминология саласы үшін де өте қажет. Өйткені қазіргі таң ­ ұлттық терминологиямызды 

қалыптастырып,  одан  əрі  дамыта  түсетін  кез.  Терминология  саласына  төл  терминдерді 

қалыптастырып, кірме терминдерді барынша азайтып, оларды «қазақша сөйлету» мəселесі 

тұрғысынан  келгенде  терминология  саласы  мен  лингвомəдениеттану  саласы  тығыз 

байланысты  болып  келеді.  Осы  тұрғыда        ұлттық  терминологиямызды  қалыптастыру 

мəселесі  А.Байтұрсынов  кезеңінен  бастап  қазіргі  кезеңге  дейін  өзекті  мəселелер 

қатарынан түскен емес. Ғылым мен техниканың қарқынды дамыған қазіргі кезең тілімізде 

əртүрлі  терминдердің  пайда  болуына  негіз  болып  отыр.  Осы  тұрғыда  терминдерді 

бірізділендіру,  яғни,  тіл  шұбарлылығын  болдырмау,  халыққа  түсініксіз  терминдерді 

азайту, терминологияны ұлт тілінде қалыптастыру мəселесі  əлі де болса зерттеуді қажет 

ететін  мəселелердің  бірі  болып  табылады.  Ал  ұлттық  терминология  қалыптасу  үшін 

терминдер  сол  халықтың  ұғымы  мен  дүниетанымына  сəйкес  қалыптасу  керек.  Бұл  үшін 

терминдерді қалыптастыру барысында сол тілдің ішкі мүмкіндігін пайдалануымыз керек. 

Жалпы, тілдік терминдерді қалыптастыруда Ш. Құрманбайұлының айтуы бойынша, негіз 

болатын  екі  көз  бар:  «Оның  бірі­  ұлттың  өз  тілі  де,  екіншісі  ­  өзге  халықтар  тілдері. 

Алғашқысы  –  терминжасамның  ішкі  көзі,  ал  кейінгісі  –  сыртқы  көзі»  [1,  40].  Ұлттық 

терминологияны  қалыптастыру  үшін  біз  терминжасауда  өз  тіліміздің  мүмкіндігін,  яғни 

жоғарыда көрсеткендей, терминжасамның ішкі көзін барынша пайдалануымыз керек. Осы   

тұрғыда тіліміздегі жалпы қолданыстағы лексиканы,оның ішінде көнерген сөздерді қайта 

жаңғыртып,  оны  термин  ретінде  қалыптастыру  терминология  саласы  үшін  негізгі  жəне 

өзекті  мəселе.  Терминологиямызды  қалыптастыруда  бұл  басты  бағыттардың  бірі. 

Мысалы, ұлттық терминологияның негізін салушы А.Байтұрсынов: «Мəдени жұрттардың 

тіліндегі  əдебиеттерін,  ғылыми  кітаптарын  қазақ  тіліне  аударғанда  пəн  сөздерінің 

даярлығына  қызықпай,  ана  тілімізден  қарастырып,  сөз  табуымыз  керек.  Сонда  біздің 

əдебиетіміздің  тілі  таза  болады»  [2,  350]  десе,  90­  жылдардағы  терминология  саласын 

қарастырған  Ә.  Қайдаров  «Салалық  терминдер  мен  атауларды  жаңадан  жасауда, 

өзгертуде, ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл жəне бұрыннан қалыптасқан байырғы 

лексикалық  байлығын  сарқа  пайдалану»  [3,9]  деп,  көнерген  сөздерді  термин  жасау 

барысында  қайта  жаңғыртып,  қолдану  керектігін  баса  айтады,  ал  қазіргі  таңда 

терминология  саласын  жаңа  бағытта  зерттеп  жүрген  ғалым  Ш.Құрманбайұлы:  «Көне 

сөздер ­ өте сирек қолданылатын, бірақ əлі «тірі сөздер» деп Ш.Балли айтқандай, көнерген 

сөздерді  əлі  де  ұмыт  бола  қоймаған    өз  мағынасында  немесе  олардың  мағынасын 



 

 

665 



 

жаңғыртып,  сəл  қосымша  мəн  үстеп  қажетімізге  жаратуға  болады»  [1,53]  дей  отырып,  

көнерген  сөздерді  терминдендіруге  болатындығын  ғылыми  тұрғыда  нақты  дəлелдеп 

көрсетеді. Осы жерде терминдену термині жайында айта кеткенді жөн көріп отырмыз. Бұл 

терминге  Ш.  Құрманбайұлы  төмендегідей  анықтама  береді:  «...  терминдену  дегеніміз  – 

тілдің  жалпы  лексикасынан  немесе  арнаулы  лексикасынан  терминделуші  ұғымға  сәйкес 

келетін  сөзді  тауып,  оны  сол  ұғым  қатысты  болатын  терминологиялық  өріске  өткізу 

арқылы  аталған  ұғымның  атауы  ретінде  терминдік  мағына  жүктеу  процесі»  [1,143]. 

Бірақ бұл жерде ерекше көңіл аударатын жайт, жалпы қолданыстағы, аймақтық, көнерген 

т.б.  сөздерді  терминдендіру үдерісінде терминге тəн қасиеттердің (нақтылық, жүйелілік, 

дара  мағыналылық,  сөзжасамдық  қасиетке  бейімді  болуы  т.с.с.)  сақталуын  қадағалау 

керек. 

Ұлттық 


терминологияны 

қалыптастыру 

барысында 

көнерген 

сөздердің 

терминденуі  маңызды  мəселе.  Көнерген  сөздерді  терминдендіре  отырып,  терминология 

саласында  біраз  жетістіктерге  қол  жеткізетініміз  сөзсіз.  Біріншіден,    қазақ  тілінде  төл 

терминдер  қалыптасады,  екіншіден,  тілімізде  тілдік  қолданыстан  шығып,  ұмыт  болған 

сөздер  қайта  жаңғырып  тілімізге  қайта  оралады,  үшіншіден,  ең  бастысы,  бұл 

терминдерден ұлт менталитеті, рухани мəдениетіміз көрініс табады.   

 Қазіргі  таңда  термин  ретінде  қолданылып  жүрген  көнерген  сөздердің  бірі­алқа 

сөзі. Қазақстанды мекендеген  халықтардың  ислам дəуіріне дейінгі əдет­ғұрпында қайтыс 

болған адамдардың бейітіне жылына бір рет тағзым ететін дəстүр болған. Міне осы халқа 

деп  аталған.  Бұл  мəліметті  Г.П.Снесаревтің  еңбігінен  де  кездестіруге  де  болады:  «  Это 

женщины,  коллективные  церемонии  при  ежегодных  траурных  посещениях  кладбищ  и 

поминованиях  умерших.  Собравшие  на  кладбище  женщины  оброзвывали  халка  (халка­

круг),  в  центре  которого  находились  опытные  женщины,  руководившие  церемонией...  ». 

Қазақ тілінде осы сөзбен тіркесе келетін алқа қотан, алқа құру, алқалау сөздері кездеседі. 

Бұл  сөздер  «кеңесу,  ақылдасу  үшін  дөңгелек  құрып,  айнала  отыру»  мағыналарын 

білдіреді.  Қазірде  қазақ  тілінде  1.жиын,  топ.  2.  коллегия  мағынасын  білдіретін  алқа  сөзі 

ресми  стильде  термин  ретінде  қолданылып  жүргені  белгілі.  Жоғарыдағы  келтірілген 

деректердегі  ортақтық­  айнала,  дөңгеле  жиналу  жəне  ақылдасу.  Алқа  терминінің 

мағынасы  да  көнерген  алқа  сөзінің  мағынасымен  мағыналас,  яғни  бұл  көнені  қайта 

жаңғырту болып табылады. Қайта жаңғырған сөздердің бірі ­ зекет сөзі. Сөздіктер берген 

анықтамалар  бойынша,  зекет  сөзінің  діни  жəне  тарихи  мағынасы  бар,  яғни  адам  басы 

үшін немесе мал басы үшін шариғат бойынша кедейлер пайдасына шешілетін салық. Бұл 

сөздің  көнерген  сөз  екенін  дəлелдейтін  фактілердің  бірі  ­  қырғыз  тілінің  сөздігінде 

кездеседі:  зекетар.  рел.  милостыня,  предписываемая  шариатом  в  пользу  бедных.  2.ист.  

налог  соскота  (взимавшийся  во  времена  Кокандского  ханства)  (ЮСл,  290).  Бұл  сөз  бір 

кездері  тілдік  қолданыстан  шығып,  көнерген  сөздер  қатарынан  орын  тепті.  Тек  қазіргі 

таңда мұсылманшылыққа бет бұрған кезеңде ғана аталған сөз тілімізге қайта оралып, діни 

терминдер  қатарында  қолданылып  жүр.  Осы  бағытта  тілімізге  пітір,  ораза,  айт, 



шариғат  т.с.с.  көптеген  сөздер  қайта  оралды.    Сонымен  бірге  заңдар  жинағы  ретінде 

түсіндірілетін тору тұлғасы да көне түркі  сөзі ретінде танылып  жүр. Орта ғасырлардағы 

мемлекеттерде тору термині тəртіп орнату, реттеу мағыналарында қолданылып, бір елдің 

ішіндегі  тайпа,  ру  жəне  жеке  адамдар  арасындағы  қарым­қатынасты  ретттейтін  қағида 

деген  мағынаны  білдірген.  Бұл  қазіргі  қазақ  тіліндегі  «төрелік  ету,  төрелік  айту» 

сөздерінің  мағыналарымен  сəйкес  келеді.  Бұны  «қараханидтер  мемлекеттік  бірлестігі 

кезіндегі  тору  нормалары  халықтың  жөн­жоралғыларына  негізделіп,  қоғамдық 

институттар  мен  рулық  топтар,  қоғам  мүшелері  арасындағы  байланыстарды  ретеп 

отырады.ол  белгілі  бір  дəрежеде  мемлекеттің  жалпы  құрылымының  түзілуіне  де 


 

 

666 



 

айтарлықтай  ісер  етті.  Бұл  торуережелері  кейіннен  қазақ  ұлттық  мемлекеті  тұсындағы 

əдет  нормаларына  айналды.»  (4,  16)  деген  дерек  те  дəлелдей  түседі.  Аталған  сөз  қазақ 

тілінде  «төрелік  сот»  деген  заң  терминінің  пайда  болуына  негіз  болды.    Көнені 

жаңғыртып, оны терминге айналдыруға болатын дəлелдейтін сөздердің бірі – байрақ сөзі. 

Байрақ  сөзіне  дейін  қазақ  тілінде  ту,  жалау  сөздері  қолданылып,  аталған  сөз  тілдік 

қолданыста  болмады.  Тек  еліміз  егемендік  алып,  мемлекеттік  тіліміздің  қолданысына 

ерекше  көңіл  айдарылып,  талап  қойған  кезеңде  ғана  байрақ,  әкім,  төре,  баж  сияқты 

атаулар тілдік қолданысқа қайта оралды. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде 

бұл  сөзге  «түркі  сөзі,  көне  тұлғасы  батырақ»  деген  анықтама  береді  (ҚТҚЭС,54).  Ал 

ертеде  ұшына  ерекше  жібек  ілінген  ағашты    батырақдеп  атаған,  яғни  əскердің  ұрыста 

алып жүретін айбынды белгісі. Кейінгі кезде т дыбысының й­ға алмасуы арқылы батырақ­

байрақ  болып  өзгерді.  Аталған  сөздің  қазіргі  таңда  белсенді  сөздер  қатарында,  термин 

ретінде  қолданылып  жүргенін  көптеген  тілдік  деректер  дəлелдейді.  Қазіргі  таңда  қайта 

жаңғыру үдерісі негізінде пайда болған терминдердің бірі­ айып термині. Айып терминінің 

көне  мағынасы  қылмыс  жасағаны  үшін  төленетін  ақы  болса,  қазірде  спорттық  термин 

ретінде «айып доп – тəртіп бұзғаны үшін қарсыласының қақпасына қарай соғылатын доп» 

мағынасын  білдіреді.  Сол  сияқты  сыбаға  сөзі  де  ұлттық  қауіпсіздігі  саласында  термин 

ретінде  қолданылып  жүр.  Қазақ  тілінде  аталған  сөз  1.  Қадірлі,  сыйлы  адамға  арнайы 



сақталған  соғым  еті,  мүше.  2.ауысп.  Әр  адамның  өзіне  лайықты  еншісі,  үлесі 

мағынылырында  қолданылады.  Ал  термин  ретінде  екінші,  ауыспалы  мағынасы  аталған 

салада   паек  мағынасында қолданылып жүр. Сонымен  бірге қазіргі таңда əскери термині 

ретінде  қолданыста  жүрген  айдауыл  (конвой),  кежеуіл,  оққағар    (телехранитель),  ереуіл 

(забастовка)  сөздері  де  қайта  жаңғырған  атаулар.  Бұл  сөздерге    ортақ  қасиет  –олардың 

қосымшаларында  (көне  жұрнақ)  жəне  əскери  салада  термин  ретінде  қолданылуларында 

болып табылады. 

Қазақ  тілінде  көненің  қайта  жаңғырып,  термин  ретінде  қалыптасу  үдерісі,  əсіресе, 

əскери саласында көбірек байқалады. Бұл заңды құбылыс. Себебі қазақ халқы жерін, елін 

ертеден  жаудан  қорғап,  жиі  соғысқан  халық.  Сондықтан  əскери  атаулар  қазақ  тілінде 

бұрыннан  бар  атаулар.  Қазіргі  таңда  бұл  атауларды  жаңғыртып  термин  ретінде 

қалыптастырып,  тілдік  қолданысқа  енгізу  керек.  Сонда  ғана  тілімізде  халқымыздың 

тарихы  мен  мəдениеті,  бар  болмысы  бейнеленген,  ұлттық  нақыштағы    терминдер 

қалыптасып, тілдік қолданысқа ие болады. Осы жолмен қалыптасқан терминдер ғана сол 

халыққа  жақын,  түсінікті,  тілге  сіңімді  болады,  өйткені  бұл  терминдерде  ұлттық 

менталитет, ұлттық мəдениет, рухани құндылықтар көрініс табады.          




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   98




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет