Архивов и документации вко материалы международной научно практической конференции

346 

 

майдандағы қазақстандықтардың ерліктері кӛрініс тапты [1, 485-

б.]. 

Кеңес  ӛкіметі  жылдарында  қанқұйлы  соғысты  зерттеуде 

тарих  ғылымы  екі  кезеңін  бастан  ӛткерді.  Біріншісі  –  соғыстың 

басталғандығынан  КОКП  ХХ  съезіне  дейінгі,  екіншісі  И.В. 

Сталиннің  жеке  басына  табынушылықты  әшкерелеуден  КСРО-

ның  ыдырауына  дейінгі  кезеңде  басылған  еңбектерді  қамтиды. 

Әр кезеңде сол уақытқа тән міндеттер шешілді. Олар бір-бірінен 

мұрағаттарға,  шет  ел  басылымдарына  қол  жеткізу  дәрежесіне, 

зерттеу тақырыбын таңдау еркіндігіне қарай да ерекшеленді. 

Фашистік 

Германия 

соғыс 

туралы 

Қазақстан 

тарихшыларының  сол  кездегі  зерттеулеріне  бүкілодақтық 

тарихнаманың  жетістіктері  мен  олқылықтары  ортақ  еді,  әрине, 

айырмашылықтары  да  болды.  Зерттеулердің  теографиялық 

ауқымы  жағынан  белгілі  бір  деңгейде  табиғи  тар  шеңберлілік 

кӛрініс  алды,  ал  олардың  тақырыптық  шектеулілігі,  кӛп 

жағдайда,  зерттеліп  отырған  құбылыс  пен  үрдістің  ішкі  мәніне 

терең  бойлай  алмаушылық  –  олардың  ғылыми  құндылығын 

тӛмендетті. Бірақ бұл кӛбінесе зерттеушілердің кәсіби деңгейінің 

тӛмендігінен  емес,  «дақтық  заң  құзіретінің»  тақырыпты  кеңінен 

зерделеуге  ресми  емес  түрде  тыйым  салынғандығынан  және 

соғыс кезеңінің кӛптеген құжаттарына қол жетпегендіктен еді. 

Соғыс  басталғаннан  кейінгі  тарихшылардың  басты  міндеті 

құжаттар  мен  материалдарды  жинақтау  және  бір  жүйеге  түсіру 

болды.  1942  жылдың  басында-ақ  КСРО  ҒА-ның  Тарих 

институтында  Ұлы  Отан  соғысы  бойынша  арнайы  комиссия,  ал 

1943  жылдан  –  әскери-тарихи  сектор  жұмысын  бастады.  1942 

жылдың  мамырынан  бастап    Кеңес  Армиясының  Бас  штабында 

жұмыс істей бастаған бӛлім 1944 жылдың наурыз айында Соғыс 

тәжірибесін пайдалану жӛніндегі басқарма болып қайта құрылып, 

тарих ғылымы үшін де кӛп жұмыстар атқарды. 

1943  жылы  Соғыс  тарихы  бойынша  материалдар  жинау 

жӛніндегі  комиссия  Қазақстанда  да  құрылды.  Толық  емес 

мәліметтер  бойынша  республикада  соғыс  жылдарында  аталған 

тақырыпқа  арналған  150-ге  жуық  кітап,  кітапшалар  және 

журналдық  мақалалар  жарық  кӛрген.  Олардың  барлығы  да  үгіт-

насихаттық  сипатта  еді.  Бұлардың  ішінде  экономиканың 

347 

 

жекелеген  салаларының  жұмыстары,  озат  кәсіпорындар  мен 

аудандар,  ӛз  ісінің  кӛрнекті  шеберлері  туралы  шығармаларды 

бӛліп  айтуға  болады.  Мемлекеттік  және  қоғамдық  ұйымдардың 

соғыс  уақыты  жағдайындағы  жұмыс  формалары  мен  әдістері 

туралы  ҚК(б)П  ОК  хатшылары  Н.А.  Скворцов,    Ж.  Шаяхметов, 

М.Әбдіқалықов,  ҚазКСР  Халық  Комиссарлары  Кеңесінің 

тӛрағасы  Н.Д.  Оңдасынов  және  басқалар  ӛз  еңбектерінде 

баяндады [2, 115-б.]. 

Ұлы  Отан  соғысы  аяқталысымен  соғыс  тарихы  туралы 

зерттеулер  жарық  кӛре  бастады.  КСРО  бойынша  1946-1955 

жылдары  1200-ге  жуық  кітаптар,  кітапшалар,  журналдық 

мақалалар 

жарияланды. 

Соғыстан 

кейінгі 

алғашқы 

онжылдықтағы  жарияланымдар  ішінен  А.  Нүсіпбековтің,  О. 

Малыбаев  пен  Ғ.  Әбішевтің  жұмыстары  жаңа  пайымдауымен 

кӛзге  түседі.  Академик  А.  Нүсіпбековке  алғашқы  болып 

мұрағаттың  кейбір  құжаттарына  қол  жеткізудің  орайы  түсті,  ол 

осы  негізді  қаһарлы  жалдардағы  республика  ӛмірінің  неғұрлым 

толыққанды  кескін-келбетін  бейнеледі.  О.  Малыбаев  халықтар 

достығын  Жеңістің  маңызды  құрамды  бӛлігі  ретінде  зерттеудің 

алғашқы  сүрлеуін  салды.  Ғ.  Әбішев  бұл  тақырыпты 

жалғастырып, Отан үшін күрестегі қазақстандық жауынгерлердің 

ерлік  істерін  кеңінен  ашып  кӛрсетті    [3,  87-б.].  Алайда  сол 

кезеңдегі қоғамтану саласындағы еңбектерге тән кемшіліктер бұл 

жұмыстарға да ортақ еді. 

Тыл  еңбеккерлері  мен  майдангерлердің  дәл  осы  соғыстан 

кейінгі  алғашқы  онжылдықта  бірінші  рет  жарық  кӛрген 

естеліктері  тарихнамада  кӛрнекі  із  қалдырды  [4,  129-б.].  Атақты 

жауынгерлердің  есімдері  мен  ерліктерін  насихаттаудың  нұсқасы 

жасалынды.  Бұл  тұрғыдағы  алғашқы  басылымдардың  бірі  – 

«Кеңес  Одағының  Батырлары  –  қазақстандықтар»  жинағына 

ӛмірбаяндық мәліметтер, марапат қағаздардың кӛшірмелері және 

соғыс  жылдарының  басқа  да  құжаттары  мен  материалдары 

енгізілді. Жекелеген батырлыр  – И.В. Панфилов, М. Ғабдуллин, 

В.  Клочков  және  басқалар,  сондай–ақ  Кеңес  Одағының  Батыры 

атағын  екі  рет  алған  –  Т.Ж.  Бигелдинов,  Л.И.  Беда,  С.Д. 

Луганский, И.П. Павлов туралы да жұмыстар жарық кӛрді [5, 35-

б.]. 

348 

 

Ғ.Әбішевтің  «Қазақстан  1941–1945  жылдардағы  Ұлы  Отан 

соғысында»  атты  монографиясы  (1959;  докторлық  диссертация) 

соғыс  жылдарындағы  республика  тарихы  бойынша  алғашқы 

кешенді  зерттеу  болды.  Автор  ӛзінің  кӛпжылдық  жұмысын 

қорытындылап,  майдандағы  оқиғалардың  және  республиканың 

сол  жылдардағы  ӛмірінің  барлық  жақтарының  кең  де  айқын 

кӛрінісін бейнелеп берді. Кітап жұртшылықтың жоғары бағасын 

алды,  сонымен  бірге  оның  суреттеу  сипатта  жазылғаны,  белгілі 

бір  дәрежеде  халық  ерлігінің  ұлылығына  мән  бермеушілігі, 

келеңсіз сәттер мен қиындықтарды жоққа шығару немесе тігісін 

жатқызуға тырысқандығы да атап ӛтілді [6, 199-б.]. 

И.В.  Сталиннің  жеке  басына  табынушылықты  әшкерелеген 

КОКП  ХХ  съезінен  кейін  зерттеушілердің  мұрағаттарда  жұмыс 

істеу  мүмкіндігі  артып,  монографиялар  мен  жалпы  тұжырымды 

еңбектерді  даярлау  үрдісі  жеңілдеп,  қарқын  алды.  1950  

жылдардың соңы мен 60-жылдардың басында 6 томдық «1941  – 

1945  жылдардағы  Кеңес  Одағы  Ұлы  Отан  соғысының  тарихы» 

және  12  томдық  «1939  –  1945  жылдардағы  Екінші  дүниежүзілік 

соғыс  тарихы»  жарық  кӛрді.  Тыл  еңбеккерлерінің,  Одақ  пен 

республика  шаруашылығы  түрлі  салаларының,  сондай-ақ 

жекелеген  кәсіпорындардың  күш  біріктірген  ерлік  еңбегінің 

тарихына  қатысты  жарияланымдардың  саны  ӛсті.  Халықтар 

достығы, майдан мен тылдың бірлігі, рухани ӛмір, мәдениет пен 

ғылым  проблемалары  терең  кӛрсетіле  бастады.  Тек  Қазақстанда 

ғана Жеңістің 20 жылдығына орай  8 кітап, 24 кітапша және 200-

ден астам ғылыми мақалалар басылды [7, 389-б.]. 

Сол кезде шыққан жұмыстардың ішінен В.Я. Басиннің, Л.А. 

Пинегина мен С.А. Федюкиннің кітаптарын бӛліп айтуға болады 

[8,  218-б.].  Бірақ  оларда  да  белгілі  бір  шамада  бұрынғы 

кезеңдердің  деңгейі  мен  рухын  қайталайтын  кемістіктер  орын 

алды. Ф. Михайлов пен К. Оразов ӛз еңбектерін соғыс кезеңінің 

қиын  пробламаларының  біріне  –  кадрлар  мәселесіне,  бірінші 

кезекте  ӛнеркәсіп  пен  кӛлік  саласы  үшін  қажет  кадрларды 

даярлау мәселесіне арнады [9, 103-б.]. 

Ӛткен  соғыс  тарихын  жазушылардың  белсенділігі  мен 

оқырманға  тигізер  пайдасы  арта  түсті.  1970  жылға  қарай 

республикада Қазақстан индустриясының бірқатар салалары мен 

349 

 

ірі кәсіпорындарының жұмысын зерттеген 900 кітап пен кітапша, 

ғылыми және ғылыми-танымдық мақалалар басылып шықты. 

Соғыс 

жылдарындағы 

Қазақстан 

тарихы 

мен 

тарихнамасының  проблемаларын  зерттеуге  академик  М.Қ. 

Қозыбаев  зор  үлес  қосты.  Оның  «Ұлы  Отан  соғысы 

жылдарындағы Қазақстан Компартиясы» (А., 1964), «Қазақстан – 

майдан  арсеналы»  (А.,  1970),  «Жеңіс  рухымен»  (А.,  1998) 

монографиялары және басқа зерттеулері ғылыми жұртшылықтың 

жоғары бағасын алды. 

Т.Б.  Балақаевтың  1970  жылы  жарық  «Ұлы  Отан  соғысы 

жылдарындағы Қазақстанның колхоз шаруашылығы. 1941 – 1945 

жылдар»  монографиясы  ауыл  еңбекшілерінің  тарихын  кеңінен 

қамтыды.  Мұрағаттар,  статистикалық  мекемелер  және  сол 

жылдардағы  мерзімді  басылымдар  материалдарына,  сондай-ақ 

колхозшы-ардагерлер  мен  ӛндіріс  ұйымдастырушыларының 

естеліктеріне  негізделіп  жазылған  бұл  еңбек  –  ауыл  мен  село 

ӛмірінің кең ауқымды кӛрінісін бейнеледі, ауыл еңбеккерлерінің 

қалалықтармен  қарым-қатынасының  түр-сипатын,  мемлекеттік, 

кооперативтік  және  нарықтық  сауданың  жай-күйін,  олардың 

арасындағы  үлестік  қатынастарды,  соғыстың  әр  жылдарындағы 

баға деңгейлерін ашып кӛрсетті. 

Екінші  томы  1938-1945  жылдар  тарихына  арналған  екі 

томдық  «Қазақстан  жұмысшы  табының  тарихы»  атты  еңбекте 

соғыс  жылдарындағы  жұмысшы  табы  мен  индустриялық  даму 

тарихының проблемалары барынша тыңғылықты баяндалды. Сол 

жылдардағы 

тұрғындар 

ӛмірінің 

материалдық-тұрмыстық 

жағдайлары  туралы  В.М.  Савченконың  жұмысы  да  құнды  еңбек 

саналды.  Оған  дейінгі  авторлар  ең  мықтағанда  қалалықтар  мен 

ауыл-село 

тұрғындары 

ӛміріндегі 

осы 

саладағы 

ауыртпалықтарды  тек  атап  ӛтумен  ғана  шектелетін  [10,  45-53-

бб.]. 

60-жылдардан  бастап  халыққа  білім  беру  жүйесі  қызметін, 

оның  ғылыми  және  мәдени  ӛмірін  арнайы  зерттеулер  жолға 

қойылды.  Осы  тақырыптағы  алғашқы  жарияланымдардың  бірі 

академик  Қ.И.  Сәтбаевтың  мақаласы  болды,  оны  М.Қ. 

Қозыбаевтың республиканың шикізат қоры мен ӛндірістік қуатын 

қорғаныс  қажеттіліктеріне  пайдалану  мүмкіндіктерін  кӛтеру 

350 

 

мәселесі бойынша КСРО ғылыми орталығы ғалымдарының қазақ 

әріптестерімен  ынтымақтастығы  туралы  жазған  мақаласы 

жалғасытырды.  Әр  жылдары  Қазақстан  Ағарту  халық 

комиссариатын басқарған Ә. Шәріпов пен А. Сембаев, зерттеуші 

Н. Итбаев және басқалар ӛз еңбектерін мектеп ӛмірі, мұғалімдер 

мен оқушылардың оқу, тәрбие және еңбек қызметіне арнады [11, 

205–247-бб.]. 

Л.Ш.  Баширова,  Р.М.  Жұмашев  және  басқалардың 

жұмыстарында  соғыс  жылдарындағы  мәдениет,  әдебиет  және 

ӛнер  тарихы  мәселелері  қарқынды  түрде  зерттелді.  Ол 

жұмыстардың 

авторлары 

соғыс 

жылдарындағы 

ӛнер 

туындыларының  ӛзара  әсер-ықпалын,  және  бірін-бірі  байытуын, 

мәдени-ағарту 

мекемелер 

жұмыстарының 

ерекшеліктерін 

кӛрсетті.  Сондай-ақ  Қазақстан  халықтары  мен  Одақтың 

жекелеген нақты ӛңірлері тұрғындарының ӛзара кӛмегі жӛніндегі 

зерттеулер жарыққа шықты [12, 67-74-бб.]. 

Сондай-ақ  тарихшылар  жеңістің  маңызды  факторларының 

бірінен  саналатын  майдан  мен  тылдың  бірлігі  ұғымын 

сипаттаудың  әр  алуан  түрлері  мен  формаларына  тиісті  деңгейде 

кӛңіл  аударды.  Бұл  мәселелерді  ӛзінің  тартымды  очеркінде  К.И. 

Желтякова,  сондай-ақ  арнайы  монграфияларында  Т.Б.  Балақаев 

пен Қ.С. Алдажұманов барынша толығырақ кӛлемде зерттеді [13, 

255-б.]. 

Проблеманың  тарихнамасынан  тарихи-партиялық  тақырып 

елеулі  орын  алады.  Жұртшылыққа  мәлім  екеніндей,  Азамат 

соғысының  тәжірибесімен  қаруланған,  бұқара  халықты  аса  сын 

жағдайда  тиісті  бағытқа  жұмылдырып  үйренген,  әскери  тәртіп 

тұрғысында  қалыптасқан  Компартия  мен  оның  одақтас 

республикалардағы  отрядтары  ел  басына  күн  туған  ауыр  сәтте 

тыл  ұйымдастырушысы  бола  алды.  Жоғарыда  атап  ӛтілгендей, 

Қазақстан  Компартиясының  әскери  экономиканы  дамытудағы 

соғыс  жылдарында  атқарған  қызметі  М.Қ.  Қозыбаевтың 

монографияларында  неғұрлым  кешенді  түрде  зерттелді. 

Республика 

коммунистерінің 

әскери-ұйымдастырушылық 

жұмыстары  З.Ш.  Қашқынбаевтың  монографиясында  зерттелді 

[14, 187-б.]. 

351 

 

КСРО-да  қайта  құрудың  басталуымен  (1985),  Кеңес 

Одағының тарихы, Ұлы Отан соғысы және оған бұрынғы одақтас 

республикалардың  қатысуы  проблемалары  кеңінен  зерттеле 

бастады.  Жабық  тақырыптар  мен  мәселелер  тізімі  ең  тӛменгі 

деңгейге  дейін  қысқарды,  мұрағат  қорларына  қол  жеткізу 

мүмкіндігі  артты,  зерттеушілердің  әдебиет  пен  ақпарат  алмасуы 

ұлғайды.  90-жылдардың басынан бастап, соғыс тарихы жӛніндегі 

жарияланымдар  сан  жағынан  азайды,  сондай-ақ  Ресейде  және 

басқа 

елдерде, 

соғыстың 

сипаты 

туралы 

шындықпен 

жанаспайтын,  шектен  тыс  теріс  пікірді  пайымдаушылар, 

соғысушы  жақтарды  бір-бірімен  теңестіруге  тырысушылық 

әрекеттер де кӛрініс берді. 

Сонымен  қатар  тарихнамалық  мұраға  сын  кӛзімен  қарау 

барысында,  соғыс  қарсаңындағы  кезең  мен  соғыс  жылдарына 

қатысты  кейбір  маңызды  проблемалар  да  шешімін  тапты. 

«Дӛңгелек  үстелдерде»  және  ғылыми  конференцияларда,  одан 

соң  мерзімді  басылымдар  мен  кітаптарда  30-жылдар  қуғын-

сүргіні,  индустрияландыру  мен  ұжымдастырудың  шектен  тыс 

жеделдету  әдістерінің  кесірінен  болған  шығындар  мен 

құрбандықтар  туралы,  Қырым,  Кавказ,  Поволжье  ӛңірі,  ал  одан 

да  бұрын  Қиыр  Шығыс,  Украина  мен  Белоруссияның  батыс 

аудандары,  Балтық  жағалауы  елдерінің  халықтарын  шығыс 

аудандарға,  оның  ішінде,  біздің  республикаға  күштеп  қоныс 

аудару,  Қазақстанда  мәжбүрлі  еңбек  түрін  қолдану  туралы 

мәселелері 

кеңінен 

талқылана 

бастады. 

Мәселен, 

М.Қ.Қозыбаевтың  («Тарих  және  қазіргі  заман».  А.,  1990; 

«Ақтаңдақтар  ақиқаты»,  А.,  1992),  Қ.С.  Алдажұмановтың  және 

басқалардың  («Қазақстанға  күштеп  қоныс  аударылған  халықтар: 

уақыт және тағдырлар», А., 1998) зерттеулерінде, қуғын сүргінге 

ұшыраған  халықтардың,  этникалық  топтар  мен  әлеуметтік 

жіктердің, Қазақстанға күштеп қоныс аударылу тарихымен қоса, 

республика 

тұрғындарының 

соғыс 

уақытындағы 

еңбек 

армиясына қатысу проблемасы да арнайы қарастырылды. 

Кеңестік  жылдарда  басталған  бүкілдақтық  «Боздақтар» 

(«Книга  памяти»)  басылымын  баспаға  дайындау  жӛніндегі 

жұмыстар  ӛз  жалғасын  тапты.  Қазақстанда  жоспарланған  97 

томның 66-сы басылып шықты. Бас штабтың арнайы комиссиясы 

352 

 

мен ғалымдар анықтаған Кеңес Армиясының шығындары туралы 

мәліметтер  расталды.  Қазақстанның  тікелей  шығындары  алғаш 

рет  нақтыланды:  ол  қазіргі  кезге  дейінгі  жиналған  мәліметтер 

бойынша,  602 939  адамды  құрады.  Сонымен  бірге  соғыс 

қарсаңында  армияда  қызмет  еткендердің  саны  1374  мың  адам 

екендігі белгілі болды. 

Тарих  ғылымдарының  докторы  П.С.  Белан  қазақстандық 

әскери  құрамаларды  соғыс  майдандарына  қатысуын  зерттеуде 

үлкен 

жұмыс 

тындырды. 

Оның 

қазақстандықтардың 

Ленинградты  қорғауға,  КСРОның  басып  алынған  аумақтарын, 

оның ішінде Украинаны, Молдавияны, Белруссияны және Балтық 

жағалауы  елдерін  азат  етуге  қатысуы  туралы  монографиялары 

жұртшылықтың  жағымды  бағасын  алды.  П.С.  Беланның  Ұлы 

Жеңістің  50  жылдығына  орай  шыққан  «Барлық  майдандарда» 

атты  монографиясы  қазақстандықтардың  кеңес-герман  майданы 

мен  Қиыр  Шығыстағы  ұрыстарға  қатысуы  жӛнінде,  әсіресе 

республикада  жасақталған  Кеңес  Армиясы  бӛлімдері  мен 

құрамалардың  жауынгерлік  жолы  туралы  нақты  мәліметтер 

береді.  Дәл  осы  жылы  М.Қ.  Қозыбаев  пен  Н.Е.  Едігеновтің 

«Жеңіс  үшін  еселі  еңбек»  деп  аталатын  соғыс  жылдарындағы 

республика 

ӛнеркәсібінің 

индустриялық 

дамуы 

мен 

жұмысшылардың  қажырлы  еңбегіне  арналған  кітабы  жарық 

кӛрді.  Бұл  кітапта  бұрын  белгісіз  болып  келген  кӛптеген 

мұрағаттық 

жаңа 

мәліметтер 

келтірілген. 

Онда 

кадр 

дайындаудың  нысандары,  сондай-ақ  мәжбүрлі  еңбектің,  оның 

ішінде еңбек армиясының рӛлі баяндалады. 

Егемен  Қазақстан  жағдайында  зерттеушілер  кеңестік  кезең 

тарихнамасының  әр  алуан  пролемаларын  үлкен  ықыласпен 

қарастыруда.  Бұл  ретте  Қазақстан  туралы  шетелдік  зерттеулерге 

қатысты қорытынды жұмыстар жарық кӛрді, бұған мысал ретінде 

К.Л.  Есмағамбеттің,  Р.М.  Таштемханованың  зерттеулерін  және 

басқа да жұмыстарын айтуға болады [15, 108-115 бб.]. Мәдениет 

тарихнамасының  проблемалары  Р.М.  Жұмашевтың,  А.Т. 

Қапаеваның  зерттеулерінде  кӛрініс  тапты  [16,  74-б.].  О.Х. 

Мұхатованың, 

Р.Ж. 

Қадысованың 

және 

басқалардың 

зерттеулерінде  Қазақстанның  кеңестік  үлгідегі  жаңғырту 

тарихнамасы  жаңа  тұғырнамалық  тұрғыдан  қарастырылады. 

353 

 

Отандық  тарих  пен  тарихнаманың  барлық  бағыттары  бойынша 

ізденіс жұмыстары бүгінде жалғасын табуда. 

Соғыс  жылдарындағы  халықтың  әлеуметтік-тұрмыстық 

жағдайы,  түрлі  жұқпалы  ауруларға,  аштыққа  ұшырау  себептері, 

халықтың  ӛзіндік  наразылықтарының  болуы,  мобилизациядан 

жалтару,  қашу,  тіпті  Орта  Азия  республикаларына  жаппай 

кӛшуге  әрекет  жасауы,  т.б.  мәселелер  бүгінгі  күнге  дейін 

айтылмады  десе  де  болады.  Сондықтан  Жеңістің  70  жылдық 

мерейтойы  қарсаңында  соғыс  жылдарындағы  жекелеген 

ӛңірлердің  саяси,  әлеуметтік-экономикалық,  т.б.  салалар 

бойынша  шешуін  таппаған  мәселелерді  қайта  зерттеу  бүгінгі 

күннің  кезегін  күтіп  тұрған  маңызы  зор,  ӛзекті  мәселесі  болып 

табылады. 

Сонымен, кеңестік кезең тарихының проблемаларын зерттеу 

бойынша Қазақстанда аз жұмыстар атқарылған жоқ. Дегенмен әлі 

де кӛп мәселені зерттеп, ой елегінен қайта ӛткізу қажет және бұл 

ретте  басты  назарды  бұрын  құпия  болып  келген  құжаттар  мен 

материалдарды ғылыми айналымға енгізуге аударуған жӛн. Және 

осы  тұрғыда  қазіргі  қорытындылар  мен  тұжырымдарды  қайта 

қарау, оларды ӛткеннің идеологиялық қалыптарынан, дәл сондай-

ақ  бүгінгі  таңдағы  иделогиялық  жалған  бояулардан  тазарту  – 

басты парыз саналады. 

Әдебиеттер: 

1  Казахстан  в  первый  год  Отечественной  войны  против 

немецко-фашистских  захватчиков.  Алма-Ата,  1943.  -325  с. 

История  Казахской  ССР  с  древнейших  времен  до  наших  дней. 

Алма-Ата: «Наука», 1943.  

2  Островитянов  К.В.  Колхозы  Казахстана  в  борьбе  за 

укрепление обороноспособности СССР. Алма-Ата, 1943. 

3 Нусупбеков А. Казахстан в период Великой Отечественной 

войны Советского Союза (июнь 1941-1945 гг.). Алма-Ата, 1949. 

4  Абишев  Г.  Работа  партии  большевиков  по  воспитанию 

чувства  советского  патриотизма  у  бойцов-казахов  в  годы 

Великой  Отечественной  войны  (1941  –  1945  гг.).  Алма-Ата: 

«Казгосиздат», 1950. 

5 Герои Советского Союза – казахстанцы. Сб. документов и 

материалов. Кн. 1. Алма-Ата: «Казгосиздат», 1945. 

354 

 

6  Абишев  Г.  Казахстан  в  Великой  Отечественной  войне 

1941- 1945 гг. Алма-Ата: Казгосиздат: 1958. 

7 Очерки по историографии советского общества. М.: Наука, 

1965. -389с. 

8  Басин  В.Я.  Тяжелая  промышленность  Казахстана  в 

Великой  Отечественной  войне  (исторический  очерк).  Алма-Ата: 

«Наука», 1965. 

9 

Михайлов 

Ф.К. 

Профессионально-техническое 

образование в Казахстане. М.: «Труд. Резервы», 1962. 

10  Самарин  Р.И.  Очерки  истории  здравоохранения 

Казахстана. Алма-Ата: «Казгосиздат», 1958. 

11  Белан  П.С.,  Едыгенов  Н.Е.  Боевое  содружество  в  годы 

Великой  Отечественной  войны  //  Казахстан  в  нерушимом  союзе 

братских республик. Алма-Ата: «Казахстан», 1972.  

12  Пробст  А.Е.  Караганда  в  годы  Великой  Отечественной 

войны // Вестник АН СССР. 1943, №6. 

13  Желтякова  К.И.  Всенародная  помощь  трудящихся 

Казахстана фронту // Казахстан в Великой Отечественной войне. 

Очерки. Алма-Ата: «Наука», 1968, вып. 2.  

14 Козыбаев М.К. Компартия Казахстана в период Великой 

Отечественной  войны  (1941  –  1945  гг.).  Алма-Ата:  «Казахстан», 

1964. 

15 

Таштемханова 

Р.М. 

Казахстан 

в 

немецкой 

историографии. Павлодар. 2003. 

16  Жумашев  Р.М.  История  культуры  в  отечественной 

историографии. Караганда, 2002. 

 

УДК 343.43 (091) 

КРОПАЧЕВ С.А. 

Кубанский государственный университет, Российская 

Федерация, г. Краснодар, director@uk-kubenergo.ru 

 

СОВРЕМЕННАЯ РОССИЙСКАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ 

ДЕПОРТАЦИЙ НАРОДОВ СССР В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ 

ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ  

Депортации  народов  СССР  в  годы  Великой  Отечественной 

войны  рассматриваются  в  работах  многих  современных 

355 

 

российских  историков,  ставших  предметом  ряда  специальных 

историографических  исследований  [1].  В  начале  войны 

принудительному 

выселению 

подверглись 

компактно 

проживавшие 

национальные 

группы, 

рассматривавшиеся 

властью  в  качестве  возможной  «пятой  колонны».  28  августа 

1941 г.  была  ликвидирована  АССР  немцев  Поволжья.  Немецкое 

население выселялось в Республику Коми, на Урал, в Казахстан, 

Сибирь.  На  Алтай  и  в  Казахстан  также  выселили  и 

представителей  других  народов,  страны  которых  входили  в 

фашистскую  коалицию  –  венгров,  болгар,  финнов.  После 

освобождения  советской  территории  от  нацистской  оккупации в 

1943–1944 гг.  по  обвинению  в  сотрудничестве  с  противником 

бессрочной  высылке  в  Казахстан  и  Среднюю Азию  подверглись 

калмыки,  карачаевцы,  балкарцы,  чеченцы,  ингуши,  крымские 

татары.  Депортациям  в  годы  Великой  Отечественной  войны 

также  подверглись  турки-месхетинцы,  понтийские  греки, 

корейцы.  

Репрессиям  в  отношении  советских  народов  были 

посвящены 

несколько 

всероссийских 

и 

региональных 

конференций,  прошедших  в  Элисте  (1992,  1993),  Карачаевске 

(1993,  2003)  и  Нальчике  (1994),  а  также  международная 

конференция  в  Элисте  (2003),  опубликованные  материалы, 

которых стали немаловажными историографическими фактами в 

разработке рассматриваемой проблемы [2].  

Ключевое  значение  данные  вопросы  приобрели  и  на 

конференциях  по  истории  советских  немцев  (1989,  1993,  1995), 

курдов  (1991,  1992),  греков  (1996)  и  других  репрессированных 

народов, что во многом объясняется той ролью, которую сыграли 

принудительные переселения в их драматической судьбе в ХХ в.  

Общий  взгляд  на  проблему  представлен  в  работах  Н.Ф. 

Бугая,  П.М.  Поляна  и  других  авторов  [3].  Они  позволяют 

представить масштаб и значение принудительных выселений, их 

организационно-юридические  основы.  При  этом  часть  авторов, 

опираясь  на  юридическую  трактовку  понятия  депортации, 

рассматриваемой 

в 

современном 

законодательстве 

как 

принудительное  перемещение  лица  за  пределы  государства, 

полагает,  что  данная  мера  в  СССР  применялись  только  по 

356 

 

отношению  к  иностранцам  и  лицам  без  гражданства,  а  также  к 

некоторым  другим  категориям  «нежелательных  лиц».  В 

частности,  Л.П.  Белковец  считает  некорректным  называть 

депортациями 

внутренние 

перемещения 

граждан 

даже 

применительно к истории тоталитарных режимов [4]. Р.Р. Баев и 

А.Е.  Епифанов  предлагают  отказаться  от  употребления 

применительно  к  принудительному  переселению  народов  СССР 

таких терминов, как «принудительная миграция» и «депортация», 

принимая  при  этом  во  внимание,  прежде  всего  их  историко-

правовой, а не географический или политический характер [5]. 

Тем  не  менее,  многие  исследователи  используют  термин 

«депортации»  в  отношении  к  принудительному  переселению 

советских  народов,  понимая  под  ними  одну  из  форм 

политических  репрессий,  предпринятых  государством  по 

отношению  к  своим  гражданам  или  подданным  других 

государств с применением силы и принуждения.  

Один  из  ведущих  современных  специалистов  по  данной 

проблеме  Н.Ф.  Бугай  под  депортацией  подразумевает 

«принудительное переселение, ссылку, высылку не только групп 

населения, но и целых народов. Эта мера широко применялась в 

политике,  осуществляемой  государством  начиная  с  1920-х  гг.» 

[6].  

Одним  из  ярких  сторонников  данного  подхода  является 

географ и историк П. М. Полян, выделивший ряд специфических 

особенностей депортаций как формы политических репрессий:  

«Во-первых,  их  административный,  т.е.  несудебный 

характер.  

Во-вторых, 

это 

их 

списочность, 

или 

точнее, 

контингентность:  они  направлены  не  на  конкретное  лицо,  не  на 

индивидуального  гражданина,  а  на  целую  группу  лиц,  подчас 

весьма  многочисленную  и  отвечающую  заданным  сверху 

критериям.  

Третьей  особенностью  является  их  достаточно  явственная 

установка  на  вырывание  масс  из  устоявшей  и  привычной  среды 

обитания и помещение их в новую, непривычную и, как правило, 

рискованную для их выживания среду» [7].  

357 

 

Рассматриваемые  вопросы  также  нашли  отражение  в 

работах  по  истории  отдельных  репрессированных  народов  и  в 

значительном 

количестве 

специальных 

исследований. 

Депортация  немцев  получила  осмысление  в  работах  Н.Ф. Бугая, 

А.А. Германа,  А.Н. Кичихина,  А.Н. Курочкина  и  других  авторов 

[8].  Л.П. Белковец  считает,  что  саму  ликвидацию  АССР  немцев 

Поволжья  как  самостоятельного  национально-территориального 

образования  в  составе  РСФСР  и  упразднение  республиканских 

органов  власти  следует  признать  актом  неправового  характера. 

Она  обращает  внимание  на  игнорирование  не  только 

конституции самой автономии, предусматривавшая возможность 

изменения  территориальной  целостности  только  при  получении 

согласия  на  то  ее  высших  органов,  но  и  Конституции  РСФСР 

1937 г.» [4].  

Авторами  специальных  работ  о  депортации  калмыков 

являлись  Н.Ф.  Бугай,  В.Б.  Убушаев,  К.Н.  Максимов,  К.В. 

Убушаев [9]. Первой специальной работой, позволившей оценить 

демографические  последствия  депортации  народов  Северного 

Кавказа,  стала  статья  В.И.  Котова.  Позже  данная  тема  стала 

предметом  исследований  А.М.  Гонова  и  А.С. Хунагова  [10]. 

Депортации  карачаевцев  посвящены  труды  А.-Х. и  Р. 

Кущетеровых, 

К. Чомаева, 

А.Д. Койчуева 

и 

других 

исследователей [11]. Принудительное выселение балкарцев стало 

предметом изучения Д.В. Шабаева и Х.-М.А. Сабанчиева [12]. В 

диссертации  Э.А. Аджиевой  и  ряде  других  работ  рассмотрены  в 

комплексе  вопросы  депортации  карачаевцев  и  балкарцев,  как 

родственных народов [13].  

Начало изучению депортации чеченцев и ингушей положила 

статья Н.Ф. Бугая, разработка данной проблемы продолжилась в 

диссертациях  Р.С. Агиева  и  Л.Я.  Арапхановой,  других  работах 

[14].  Депортацию  греков  рассматривали  Н.Ф.  Бугай,  А.Н. 

Коцонис,  И.Г.  Джуха  [15].  Как  правило,  депортации  менее 

крупных  этнических  общностей  в  военные  годы  упоминаются  в 

общих работах российских историков. 

Современные исследователи указывают на такие негативные 

последствия  принудительного  переселения  народов,  как 

изменение 

общей 

численности 

и 

этнодемографической 

358 

 

структуры  населения  отдельных  регионов  СССР.  В  результате 

принудительного  выселения  некоторые  народы  оказались  перед 

угрозой  полного  исчезновения.  Принудительные  переселения 

привели  к  резким  изменениям  в  среде  обитания  и  жизненном 

укладе, питании и материальном обеспечении репрессированных 

народов,  значительно  пострадала  их  культура.  К.Т.  Лайпанов 

отметил,  что  почти  половина  депортированных  карачаевцев 

погибла от голода и болезней [16]. Однако при этом он не привел 

ссылок на документальные источники.  

В 

совокупности 

с 

изменением 

административно-

территориальных границ выселение заложило основы для новых 

межнациональных 

конфликтов, 

особенно 

отчетливо 

проявившихся  на  Северном  Кавказе.  Отрицательно  сказалась 

депортация  и  на  развитии  советской  экономики:  из  оборота 

выпадали  земельные  площади,  утрачивались  прежние  навыки 

животноводства 

и 

земледелия, 

традиционные 

ремесла. 

Исследователи  сходятся  в  том,  вместо  выгоды  страна  понесла 

колоссальные потери. Как отмечает В.А. Бердинских: «Иначе как 

преступным  расточительством  ресурсов  нации  это  назвать 

нельзя» [17].  

Таким 

образом, 

разработка 

проблемы 

этнических 

депортаций  в  СССР  в  1941–1945  гг.  превратилась  в  одно  из 

ведущих  исследовательских  направлений.  Анализ  развития 

современной 

историографии 

позволяет  утверждать, 

что 

депортации  рассматриваются  как  одна  из  наиболее  массовых 

форм  репрессий  в  СССР,  своеобразный  инструмент  советской 

демографической  и  национальной  политики.  Исследователи 

отмечают,  что  причины  депортаций  были  обусловлены 

совокупностью  внешних  и  внутренних  условий.  Среди  них  и 

искусственно  раздутые  опасения  возможных  действий  «пятой 

колонны», и «наказание» отдельных народов за «пособничество» 

противнику  и  сопротивление  советской  власти,  и  решение 

проблем  национальной  политики,  и  освоение  восточных 

регионов  страны.  Сказывалось  в  организации  принудительных 

переселений  и  стремление  власти  к  ассимиляции  всех  этносов  в 

единый  советский  народ.  В  то  же  время  в  разработке 

рассматриваемой проблематики сохраняется немало неизученных 

359 

 

сюжетов,  особенно  касающихся  последствий  депортаций  и 

дальнейшей судьбы репрессированных народов.    

Литература:  

1  Бугай  Н.Ф.  Депортация  народов  в  СССР  –  новое 

направление  историографии: проблемы  изучения  //  Россия  в ХХ 

веке.  Судьбы  исторической  науки.  М.,  1996;  Цуцулаева  С.С. 

Репрессированные  народы  Северного  Кавказа  в  годы  Великой 

Отечественной  войны  1941–1945 гг.:  проблемы  историографии: 

Дисс… канд. ист. наук. Казань, 2001; Кринко Е.Ф., Хлынина Т.П. 

История  народов  Северного  Кавказа  в  1920–1940-е  гг.: 

современная  российская  историография.  Ростов  н/Д,  2009. 

С. 182–202;  Степанов  М.Г.  Этнические  депортации  в  СССР: 

проблемы российской историографии. Абакан, 2010 и др.  

2  Репрессированные  народы:  история  и  современность: 

Тезисы докладов и сообщений Всерос. науч.-практ. конф., 28–29 

мая 1992 г. Элиста, 1992; Репрессированные народы: упразднение 

их  государственности  и  проблемы  реабилитации:  Материалы 

Всерос.  науч.-практ.  конф.,  26–27  декабря  1993  г.  Элиста,  1993; 

Репрессированные народы: история и современность. Материалы 

II  Всерос.  науч.  конф.,  1–2  ноября  1993  г.  Карачаевск,  1994; 

Репрессированные  народы:  история  и  современность:  Тезисы 

докладов и сообщений III Всерос. науч. конф., 6–7 марта 1994 г. 

Нальчик,1994;  Национальная  политика  Советского  государства: 

репрессии  против  народов  и  проблемы  их  возрождения: 

Материалы  Международ.  науч.  конф.  23–24  октября  2003 г. 

Элиста, 

2003; 

Репрессированные 

народы: 

история 

и 

современность:  Материалы  республ.  науч.  конф.,  30–31  октября 

2003 г. Карачаевск, 2003. 

3  Бугай  Н.Ф.  Л.  Берия  –  И.  Сталину:  «Согласно  Вашему 

указанию…». М., 1995; Полян, П.М. Не по своей воле… История 

и  география  принудительных  миграций  в  СССР.  М.,  2001;  Баев 

Р.Р.  Организационные  и  юридические  основы  переселения  и 

специального поселения народов Калмыкии, Северного Кавказа и 

Крыма. 1943–1956 гг.: Дисс. канд. юрид. наук. Волгоград, 2006 и 

др. 

360 

 

4  Белковец  Л.П.  Административно-правовое  положение 

российских  немцев  на  спецпоселении  1941–1945  гг.  Историко-

правовое исследование. Новосибирск, 2003. С. 26–27. 

5  Баев  Р.Р.,  Епифанов  А.Е.  Переселение  и  специальное 

поселение народов Калмыкии, Северного Кавказа и Крыма. 1943–

1956 гг. (историко-юридический аспект). Волгоград, 2007. С. 38. 

6  Бугай  Н.Ф.  Народы  Украины  в  «Особой  папке  Сталина». 

М., 2006. С. 3.  

7  Полян  П.М.  Депортации  и  этничность  //  Сталинские 

депортации. 1928–1953. М., 2005. С. 5.   

8 Кичихин А.Н. Советские немцы: откуда, куда и почему? // 

Военно-исторический  журнал.  1990.  №  9; Бугай  Н.Ф.  40-е  годы: 

«Автономию  немцев  Поволжья  ликвидировать…»  //  История 

СССР.  1991.  №  2;  Малиновский  Л.В.  История  немцев  в  России. 

Барнаул,  1996;  Герман А.А.,  Курочкин А.Н.  Немцы  в  трудовой 

армии (1941–1945). М., 1998; Плохотнюк Т.Н. Российские немцы 

на  Северном  Кавказе.  М.,  2001;  Смирнова  Т.Б.  Немцы  Сибири: 

этнические  процессы.  Омск,  2002;  Герман  А.А.  Большевистская 

власть  и  Немецкая  автономия  на  Волге  (1918–1941).  Саратов, 

2004 и др. 

9  Бугай  Н.Ф.  Операция  «Улусы».  Элиста,  1991;  Убушаев 

В.Б.  Калмыки:  выселение  и  возвращение.  1943–1957.  Элиста, 

1991;  Максимов  К.Н.  Трагедия  народа:  Репрессии  в  Калмыкии. 

1918–1940-е  годы.  М.,  2004;  Убушаев  К.В.  Депортация  и 

правовая  реабилитация  калмыцкого  народа:  историко-правовые 

аспекты  (1943–1991  гг.):  Дисс…  канд.  юрид.  наук.  Ставрополь, 

2003. 

10  Котов  В.И.  Депортация  народов  Северного  Кавказа: 

кризисные  явления  этнодемографической  ситуации  //  Северный 

Кавказ:  выбор  пути  национального  развития.  Майкоп,  1994; 

Гонов 

А.М. 

Проблемы 

депортации 

и 

реабилитации 

репрессированных народов Северного Кавказа: 20–90-е годы ХХ 

века:  Дисс…  д-ра  ист.  наук.  Ростов  н/Д,  1998;  Хунагов  А.С. 

«Выселить  без  права  возвращения…».  Депортация  народов  Юга 

России.  20–50  годы  (на  материале  Краснодарского  и 

Ставропольского краев). Майкоп, 1999 и др. 

361 

 

11  Кущетеров  Р.М.  Насилие.  Черкесск,  1993;  Кущетеров 

Р.М.,  Кущетеров А.-Х.У.  Депортация.  Ставрополь,  1994;  Чомаев 

К. Наказанный народ. Черкесск, 1993; Койчуев А.Д. Карачаевская 

автономная область в годы Великой Отечественной войны 1941–

1945  гг.  Ростов  н/Д,  1998;  Шаманов  И.М.,  Тамбиева  Б.А., 

Абрекова  Л.О. Наказаны  по  национальному  признаку.  Черкесск, 

1999 и др. 

12 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. 2-е изд., доп. 

Нальчик,  1994;  Сабанчиев  Х.-М.А.  Были  сосланы  навечно: 

депортация и реабилитация балкарского народа. Нальчик, 2004 и 

др. 

13  Аджиева  Э.А.  Депортация  народов  Северного  Кавказа  в 

годы  Великой  Отечественной  войны:  причины  и  следствия  (на 

примере карачаевского и балкарского народов): Дисс… канд. ист. 

наук. Карачаевск, 2001; Тебуев Р.С., Хатуев Р.Т. Очерки истории 

карачаево-балкарцев. М.; Ставрополь, 2002 и др. 

14  Бугай  Н.Ф.  Правда  о  депортации  чеченского  и 

ингушского  народов  //  Вопросы  истории.  1990.  №  7;  Чеченцы: 

история  и  современность.  М.,  1996;  Агиев Р.С.  Трагедия 

чеченского  и  ингушского  народов  в  30–50-х гг.  ХХ  в. 

(Депортация,  спецпоселение,  реабилитация):  Дисс…  канд.  ист. 

наук. Ростов н/Д, 2002; Арапханова Л.Я. Депортация народов как 

специфический  аспект  национальной  политики  Советского 

государства  (на  примере  ингушского  народа):  Дисс…  канд. 

полит. н. М., 2002; Ибрагимов Муса, Ибрагимов Мовсур. Чечня: 

через  круги  ада.  Переселения  и  депортации  чеченского  народа. 

М.–Саратов, 2003 и др.  

15  Коцонис  А.Н.  Депортация  греков  Северного  Кавказа  в 

30–50-е  годы  //  Понтийские  греки.  Краснодар,  1997;  Бугай  Н.Ф., 

Коцонис  А.Н.  «Обязать  НКВД  СССР  …  выселить  греков».  М., 

1999;  Джуха  И.Г.  Спецэшелоны  идут  на  Восток.  История 

репрессий  против  греков  в  СССР:  депортации  1940-х  гг.  СПб., 

2008 и др. 

16  Лайпанов  К.Т.  О  депортации  карачаевцев  // 

Репрессированные народы: история и современность. Материалы 

респ. науч. конф. Карачаевск, 2003. С. 77. 

362 

 

17  Бердинских  В.  Спецпоселенцы.  Политическая  ссылка 

народов Советской России. М., 2005. С. 19. 

 

УДК 069(574.4) 

жүктеу/скачать 5,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: