--- 30 ------------------------------------------------------------------------------ — -----------------------------------------

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3-4(30-31) 2012 ж. 
— 
31 
——
 
кӛрінуі, не кемістіктің білінбеуі кезіндегі қҧрылымдық негізгі элементтердің кҧрделенуі ретінде 
қарастырылған жағдайларда болады. Н.М. Назарованың белгілеуінше, «балалар кемістігінің кҥрделі 
қҧрылымы» мен «кҥрделі кемістігі бар балалар» тҥсінігін теңестіру дҥрыс емес. Л.С. Выготскийдің 
концепциясына сҥйене отырып, эрбір нақты бҥзылыс біріншілік және екіншілік иерархиялық 
қҥрылымды иеленетінін белгілеуге болады. Практикалық еҥрақтардың дҥрыс шешімін табу ҥшін, 
кҥрделі жэне кҥрделенген бҥзылыстарды анықтаудағы нақты тҥсінікгілік қажет. Аралас бҥзылыс 
жӛніндегі сҥрақтарды тек, дамудағы кемістІктің кҥрделі қҧрылымы контекстінде қарастыруга 
болады. Бҥл терминдерді ӛзіміздің позициямыздағы мағынадан алшақтамай нақтылап кӛрейік. 
М.Г. Блюмин (1989) ӛзінің қоршаған ортаға жҥргізген талдауында, кҥрделі кемістіктің 
этиология- сы мен пайда болу ерекшеліктерін, сонымен бірге, бір баланың бойындағы әртҥрлі 
кемістік қызмет- терінің пайда болуы мен ӛзара бағыныштылыгын сипатгай келе, мынадай 
қорытындыға келді, «кҥрделі кемістікке дамуында екі не одан да кӛп біріншілік кемістік болып, 
олардың әрқайсысында екіншілік кемістіктің пайда болуы, ондағы жалпы кемістік қҥрылымын 
кҥрделендіреді жэне орын толтыруын қиындатады. Кҥрделі кемістікке жататын даму бҥзылысы 
жалпы жэне аралас болып келетін эртҥрлі жҥйе бҥзылысының байланысы, т.б. патогендік 
жағдайдан туындауы мҥмкін». 
В.И. Лубовскийдің (1989) кӛрсетуінше, даму бҥзылысы, кӛбіне, бір уақытта бірнеше анализатор 
бҥзылысының жарақатынан анық кӛрінеді (есту жэне кӛру), немесе ми қабығының диффузды 
жарақатының бастауынан келесі кемістіктің сэйкестенуі (мысалы, кӛрмеу не естімеудің ақыл-ой 
кемістігімен сәйкестенуі). Бірнеше жарақаттан туындаған бҥзылыс кҥрделі кемістік деп аталады. 
Е.М. Мастюковтың (1988) белгілеуінше, жарақаттану бір уақытта бірнеше ағза қызметінің жҥйе- 
сінде, не бас ми қабығының тотальдық дамымаушылығы мен басқа қызметгер жҥйесінің жарақаттар 
жҥйесімен сәйкестенуінде, не бӛлек ми қҧрылымының жарақатының жалғасуында, ал кейде ми 
толығымен жарақаты кезінде болуы мҥмкін. Ми қҥрылымының эртҥрлі жарақаты (энцефалопатия- 
лык) және дамымаушылық (дизонтогенетикалық) симптомдардың сәйкес келуі кҥрделі не кҥрделен- 
ген кемістікке алып келуі мҥмкін. Кҥрделі кемістік - екі не одан да кӛп сәйкес бҥзылыстардың 
бірдей деңгейде дамудағы ауытқушылық қҥрылымы мен балалардьщ арнайы бейімдеу 
қиындықтарын анықтайды. Кҥрделі кемістігі бар балалар арнайы бағдарламаны қажет етеді. 
Мысалы, бір уақытта есту жэне кӛру бҥзылысы бар балалар (естімейтін және кӛрмейтін); естуінде 
ауыр бҥзылысы бар жэне балалардьщ церебральды салдануы (ДЦП); олигофрения жэне 
кӛрмеушілік және т.б. 
В.Н. Чулков (2001) бала дамуындағы кҥрделі кемістікке бір баланың бойында екі не одан да кӛп 
психофизиологиялық бҥзылыстардың (кӛру, есту, сӛйлеу, дҧрыс кӛрмеу, ақыл-ой және т.б.) 
сәйкестенуі деп кӛрсетті. Мысалы, естімеушілік пен дҥрыс кӛрмеу; кӛрмеушілік пен ақыл-ой 
кемістігі; тірек-қимыл аппараты жэне сӛйлеу кемістігінің бҥзылыстары. 
Қазіргі арнайы әдебиетгердегі кҥрделі кемістік ҥғымы біріншілік кемістік тҥрінде таньшады, 
мысалы, кӛрмейтін жэне естімейтіндер. Егер бҥл атауға дамуындагы екіншілік кемістік қосылса, 
мысалы, «кӛрмейтін, естімейтін және мьшқау» сӛзіндегі «мылқаулық» - сӛйлеудің мҥлде болмауын 
білдіреді, естімеудің эсерінен пайда болған тек элеуметген қаланған т.б. екіншілік бҥзылыстарды 
кҥрделі кемістік деп санау нақты емес және ескірген термин деп есептеуге болады. 
Танымал ҥлы ғалымдардың жасаған тҥжырымдарын кҥрделі (аралас) кемістікті тҥсінуде жэне 
қалыптастыруда негізгі теориялық позиция ретінде қабылдауга болады. Кҥрделі кемістік ҥғымына 
синоним ретінде, ҥш не одан да кӛп бҥзылыстар (біріншілік), әрқайсысының жағымсыз қалдығы 
болатын, баланың дамуындағы бҥзылысты ушықтыратын «кӛптеген бҥзылыстар» термині қолданы- 
лады, мысалы, ақыл-ой кемістігі мен кермейтін және естімейтіндер. 
«Кӛптеген кемістіктерге, кобіне, бір баланың бойында бірнеше ауыр емес бҥзылыстардың толық 
қатарын сәйкестендіруге болады, мысалы, бала бойында байқалмайтын моториканың, кӛрудің жэне 
есту бҥзылыстарының әсерінен сӛйлеу тілінің дамымауы мҥмкін». 
Осыған негізделе отырьш, мынадай қорытындыға келуге болады: кҥрделі (аралас) кемістікке 
кӛрсетілген бірнеше біршшілік кемістіктер жатады, олардың әрқайсысының ӛзінше сипатгамасы 
мен дамуындағы ауытқушылық қҥрылымы болады. Барлық бҧзылыстар бір-біріне эртҥрлі эсер ете 
отырып, ӛзара кҥщейіп отырады. Мҥндай жағымсыз қалдықтың эсерінен сандық жэне сапалық 
дисфункциясы қарапайым бӛлек кҥрделі бҥзьшыстарға қарағанда қиындау болады. 
Ертеректегі зертгеулерде, XX ғасырдың 60 жылдарының ортасында нашар коретін және 
кӛрмейтіндердің кҥрделенген формасына назар аударылды. Бҥл зерттеулер негізінен нашар кӛретін 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: