Атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары 26 қазан 2019 ж

177
оның кредосымен келіспеуіңіз де, келісуіңіз де мүмкін. Бастысы бұл емес, 
ақын үшін маңыздысы – өзінің ойын еркін, ашық айтуы, біз үшін – белгілі 
бір əрекетке, нысанға өзі болып баға беруінде. Бұдан танымның маңызды 
ерекшелігі – субъектіден адамға берілген ақпараттың өңделуі, əркімнің 
сыртқы əсерден болған өзгерісті тану мүмкіндігі болатыны келіп шығады. 
Торыайғыровтың ешкімге ұқсамайтын өзіндік ақындық болмысы да осылай 
танылады.
Үміт қып маған қарайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам, 
Аталыққа жарайсың. 
Балалық пен аталық қарама-қарсы ұғымы арқылы ақын өзіне де, еліне де 
баға береді. Туған еліне деген сүйіспеншілігі, кішілігі арқылы кісілігі, дара 
даналығы байқалады. 
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын. 
Ішкі жан дүниесінің бүкіл бұлқынысы осы екі өлең жолына сыйғандай, 
мұндағы қимаймын мен қинаймын сөздері өлеңнің бүкіл жүгін арқалап 
тұрғандай. Қимау мен қинау сезімі бір сəтте бір кісінің бойында болатын 
көңілдің ерекше бір толқынысы. Осы сөз тұлғалары арқылы ақын өзінің жан 
тебіренісінің шекті сипатын танытады. Қимау, көңілі қимау, көзі қимау – ең 
бір жаныңа жақын нəрселерді тастамай алып жүру мəнінде жұмсалса, қиналу 
– қимайтын, көзі, көңілі қимайтын затты не құбылысты тастай алмай қиналу, 
налу семасында қолданылады. 
Ақынның өмірдегі де өлеңдегі де өлшемі биік. “Неге жасаймын” деген 
өлеңіне зер салар болсақ, көзіміз толық жетеді: 
Жасамаймын: “Еңбектің,
Жемісін көзбен көрем деп”.
Жасаймын: “Бір қолғабыс
Кейінгіге берем деп”. 
Мұндағы жасаймын – жасамаймын логикалық қарама-қарсылығы 
Л.Ельмслевтің айтуындағы контрадикторлы, яғни жоққа шығару аффиксі не-
месе лексемасы арқылы жасалған [3]. 
– Ма болымсыздық мағына туғызушы тұлға арқылы болған қарама-
қарсылықта полярлы мəн жоқ. Өйткені мұндағы автордың негізгі ойының 
салмағы жасау мен жасамауда емес, еңбектің жемісін көзбен көру мен бір 
қолғабыс кейінгіге беруде. Ақынның қызметіне беретін бағасы да, өзіне қоятын 
талабы да осы сияқты.
“Ұлт” деген өлеңіндегі: 
Кəпір бар, мұсылман бар – барлығы адам,
Оларды алалайтын қандай надан?!
Өнер, білім, əділет кім қолданса,

178
Қай ұлт болсын – бəрі бір бауыр маған – деуінде де үлкен мəн бар. Үлкен 
жүрек үшін кəпір мен мұсылман емес, адам ғана бар, Адам болғанда да өнерлі, 
білімді, əділетті қолдайтын адам бар. Кəпір мен мұсылман, адам мен надан 
сөздерін қарама-қарсы қою арқылы ақын ойын тереңнен тарта жеткізеді. 
Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе – деген Сұлтанмахмұттың кісі 
білім-білігіне қояр талабы биік. “Сөз мəнісін білмесең, өлең оқып не ке-
рек?” деп шарт қояды. Сөз мəнісі мен қадірін білмей, өлең оқудың да мүмкін 
болмайтындығына көңіліңіз сенеді. 
Танымдық жүйеде адам тəжірибесі аса маңызды саналатыны аян, өйткені 
тəжірибе арқылы белгілі бір құбылыс туралы адам танымы қалыптасады. Бұл 
таным соны белгілейтін сөздің бойында жинақталады. Сөздің қолданысы адам 
санасында қалыптасқан осы жинақты түртіп оятып, белгілі бір ой жүйесін 
туғызады. 
Туғандар, жүрген қандай, жатқан қандай,
Жатқан сайын жамбасқа батқан қандай?
Ақ нұрды жарқыраған от деп ұғып,
Білмей жатып таспенен атқан қандай?
... Өнерге іші-тысы толған қандай?
Ішінде жаһалаттың солған қандай?
Жиырма жыл медреседе дауам етіп,
Қапшығы садақаның болған қандай?
Бұл – “Қандай” өлеңінен алынған үзінді. Өлеңнің ерекшелігі – қазақтың өз 
тəжірибесінен алынған нақты ұғымдарды салыстыра сөйлету арқылы өзіндік 
жоғары таным дүниесін саралауы дер едік. Жүру мен жату, алланың ақ нұры 
мен пенде жаққан жай от, өнерлі мен надан ұғымдары салыстыра отырып, 
ненің не екенін, жақсылықтың қандай екенін оқушы өзі бағалауы қажет. 
Өмір тəжірибесінде танылған ұғымды анықтайтын тілдік бірліктреді қолдану 
арқылы ақын өз кредосын ұтымды жеткізеді. “Жүргенге жүрдем ілігеді” деген 
дүнияуи қағида қалыптастырған қазаққа даму мен толас ұғымын оппозициялық 
аяда жеткізу үшін де жүру мен жату сөзін символ ретінде ұтымды пайдалана-
ды. 
Адам баласы қоғамда өмір сүре жүріп, өзінің материалдық жəне рухани 
мұқтаждығын қанағаттандырады. Мəселе əр адамның өзіне ғана тəн қасиеті, 
мүмкіндігі, мінез-құлқы болатындығында. Адам - өлшем бола тұрып, сол 
қарым–қатынаста өзінің де өлшемінің деңгейі мен дəрежесін анықтай алады. 
Тілдік бірліктер адам-қоғам концептін анықтауда сондықтан да маңызды рөл 
атқарады. 
Адам – қоғам концептін ашуда Сұлтанмахмұт өлеңдерінің мəні ерекше. 
“Итаршыдан” бастап, ел сөзін ұстаған алаш азаматтарына дейінгі образдардың 
галереясы жасалған, сол арқылы ақынның өзінің де қоғамдағы орны мен 
көзқарасы көрініс тапқан деуге болады. 
Ақынның “Таныстыру” поэмасын қара қазақ пен оқығанның диалогы арқылы 
беруі де көп жайттан хабар береді. Біздіңше, бұл сөздердің ішкі мағыналық 

179
құрылымы бір-біріне оппозициялық қатыста тұрып, автордың ойын саралауы-
на, даралауына, салыстыруына мүмкіндік алу үшін таңдалғандай. Қара қазақ 
– надан қазақ емес. 
Қара сөзінің мағынасы терең де күрделі, А.Н.Кононов бұл сөздің жи-
ырма шақты мағынасы бар екенін жазады [4]. Қара сөзінің қара түс, киелі, 
қасиетті, көп, үлкен, мол, кір, былғаныш, ауыр, қайғылы, жай, қарапайым 
т.б. мағыналары бар. Автордың қара қазағы – қарапайым, бірақ бəрін білгісі 
келетін көп қазақ. Кешегісі мен бүгінгісін саралай алатын қара қазақ. 
Қазаққа кеше заман қандай еді,
Ашылмас сорға толған маңдай еді, 
Керек күні сойып жеп сату үшін,
Шөп беріп асыраған малдай еді.
Адам мен қоғамды концептік аяда терең таныту барысында ақын тағы да 
оппозициялық қарама-қарсылықты мəн беретін тұлғаларды молынан пайда-
ланады. 
Сұлтанмахмұттың əр сөзі контексте ерекше мəнге ие болады, лексикалық 
мағынасы коннатативтік көпдеңгейлі күрделі құрылым ретінде қолданысқа 
түседі. Кез келген денотаттық мағыналы сөз ақын қолданысында имплицитті 
түрге еніп, коннататтық мағынаға ие болады. Бірақ бұл коннатациялық мағына 
кездейсоқ қалыптаспайды, ақиқат өмірден алынған деректер арқылы жаңа 
түрге еніп, белгілі бір құбылыс арқылы уəжделіп отырады. 
Ақ көйлек дала адамы аңқылдаған, 
Жүрегінен мейірімі сарқылмаған.
Бас алғыштың түріндей түсі суық,
Төреңнің керегі жоқ жарқылдаған – деген сияқты көркемдік шешімі мен 
келелі ойы түйіскен, сөйтіп, мəні келіскен жолдарды ақын кітабынан қиналмай 
табасыз, кез келген өлең жолы кешегі мен бүгінгі қазақ өмірінен сыр шертер-
дей.
Сонымен, Сұлтанмахмұт өлеңдерінде қарама-қарсы мəнді ұғымдарды 
анықтайтын тілдік тұлғалардың қолданысының өзіндік моделі, үлгісі бар. 
Ақынның ой ұшқырлығы, сөз нақтылығы, мəнділігі қарама-қарсы ұғымдарды 
осылайша салыстырып беру арқылы əдемі айшықталады. 

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: