Этикет ұғымы. Сөйлеу этикеті және қарым-қатынас

М. Томанов пен Т. Сайрамбаев «Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар» атты оқу құралында былай деп жазады: «Сөйлеуші «апа», «аға» деп атағанда сөз арналған кісінің атын да қоса еске алатыны белгілі. Дегенмен, зат есімдердің бұл тобының қолданылуындағы мынадай ерекшеліктерді де айту керек: ең алдымен, бұлар кез келген кісіге қатысты айтыла алады. «Апа» – кез келген жасы үлкен әйел, «аға» – кез келген жасы үлкен ер кісі бола алады, оның аты Оспан да, Омар да, Әли де, Ғали да, немесе Андрей де, Иван да болуы мүмкін. Яғни, кісілердің «апа», «аға» деп аталатын топтарын білдіреді, жеке топтың аты болады да, жеке кісіні түстеп, түрлеп анық көрсетпейді. Екінші жағынан бұлар барлық уақытта тек туыстық, семьялық қатысты білдіру мағынасында қолданыла бермейді» [5, 69].

Басшы мен бағынушы арасындағы қарым-қатынас ерекшелігі олардың белгілі-бір жағдайда (ал жаратушы алдында бәріміз теңбіз ғой) тең еместігін туындайды. «Ұлық болсаң, кішік бол!» деп халық даналығы бекер айтпаған, бастық қарамағындағылармен неғұрлым сыпайы болса, соғұрлым шынайы ниетке ие болады. Басқаны тыңдай білу – үлкен өнегелік. Тіпті өзіңнің айтылғанмен келіспеушілігің бола тұра, қарсыласыңды (оппонентіңді) соңына дейін тыңдап шығу тәрбиелілік нышандарының бірі. Бағынушыға ұжымдағы өз мәртебесіне, өз орнына сай міндеттерден тысқары талап қойылған сәтте басқарушы бұйрықты раймен емес, сұраныс, өтініш айтса жөн. Бұл – оның көрегендігі әрі ортақ іске пайдалы нәрсе жасағандығы болар еді. Басшының өз қарамағындағыларға көңіл адара білуі де, яғни жұмыстағы жетістіктеріне, өмірлік қуаныштарына ортақтаса білуі де ұжымдағы жағымды, үйлесімді қарым-қатынастарды қалыптастыруға көп әсерін тигізеді. Мәдениет адамның жеке басына тән қасиеттен бастап бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр мен рухани, материалдық байлықтың бәрін қамтитын өте күрделі ұғым. Мәдениет адамдардың өмірі мен іс-әрекетінен, олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінеді. Белгілі бір қоғамның, мемлекеттің, этностың, ұжымның мүшесі ретінде адамдар бір-бірімен тығыз байланыста өмір сүреді. Өзара алуан қырлы қарым-қатынас жасайды. Адамдардың қоғамның өзге мүшелерімен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасы этикет нормалары арқылы жүзеге асатыны белгілі [4, 35].

Кез келген халықтың мәдениетін танып-білуде, тілін үйренуде этикет нормаларын, оның ішінде сөз этикетін үйренудің маңызы ерекше. Себебі бөгде бір тілді үйренуші адам, ең алдымен, сол халықтың тіліндегі сөз этикетіне ден қояды. Сол арқылы кез келген халықтың болмысын, сана-сезімін, дүниеге деген көзқарасын түсінуге болады. Бүгінгі күні бұл мәселені жан-жақты, арнайы қарастырудың маңызы ерекше екені сөзсіз. Кез келген ұлттың этномәдени ерекшелігі қарым-қатынас процесінен де, сөйлеу әрекетінен де көрінетіндіктен сөз этикетіне тек тілші-ғалымдар ғана емес, сонымен қатар этнографтар, психологтар, педагогтар да айрықша көңіл бөліп отыр. Бүгінгі тіл мәселесі үшін қарым-қатынас кезінде тұрақты және арнайы жұмсалатын, этикеттік мәнге ие болатын сөздер мен сөз тіркестерін, грамматикалық тұлғаларды, олардың құрылымдық, семантикалық, стилистикалық, прагматикалық, әлеуметтік т.б. да ерекшеліктерін оқып-үйренудің, зерттеудің маңызы зор [4, 45].

Соңғы кездері жоғары оқу орындарында мәдениетаралық қарым-қатынас, лингвомәдениеттану, этнолингвистика пәндерінің жүргізіле басталуы аталған мәселеге студент-жастардың да қызығушылығын арттыруда. Мәдениетаралық қарым-қатынас мәселелері ғылымдар тоғысында пайда болып, салалық, салааралық сабақтастықтар негізінде тіл үйретуші факультеттердегі негізгі пәндердің біріне айналып үлгерді. Студенттер мәдениетаралық қатынастар пәні және осы пәнге ұсынылып отырған оқу құралы арқылы шет тілін (ағылшын тілін) үйренумен қатар, сол тілде сөйлейтін халықтың ұлттық мәдениетін танып-білу мүмкіндігіне ие болады. Сондай-ақ халықаралық деңгейдегі байланыстар мен ауызекі қарым-қатынастар кезінде оңай тіл табысуды, ынтымақтасуды оң жолға қою мүмкіндігіне себеп болады.

Этнос болмысын танып-білуге өзіндік үлес қосатын қоғамдық ғылым салаларының бірі – мәдениеттану. Мәдениеттану адамдардың мәдени әрекеті және қоғамдық орындардағы тәртіп пен әдеп салты ұғымдарының дамуы мен қазіргі күндегі орнын қарастырады. Тіл де мәдениеттен тысқары болмағандықтан, лингвистикалық мәдениеттану ғылымының негізгі бір саласы ретінде анықталады. Халықтың салт-дәстүрі мен мәдениеті тек адам санасы арқылы ғана емес тіл арқылы да ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, тіл арқылы сақталып, тіл арқылы көрініс табатындықтан лингвомәдениеттану тіл білімі ғылымының да негізгі бір саласы. Лингвистикалық мәдениеттану тіл білімі мен мәдениеттану ғылымының тоғысуында пайда болған, халық мәдениетін тілге әсер еткен, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығын ғылыми тұрғыды дәйектеу В.фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алады. Ғалымның «кез келген мәдениет тілге әсер етеді, кез келген мәдениеттің ұлттық нышаны тілден айқын көрінеді» деген пікірін [1, 98] психологиялық, әлеуметтік лингвистикалық, этнопедагогикалық, этнолингвистикалық зерттеу жүргізуші ғалымдар өз еңбектерінің теориялық негізі ретінде ұстанады. Ғылымда тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығы, тілдік қарым- қатынастың мәдени аспектісі, қарым-қатынастағы бейвербалды компоненттердің қызметі, тілдік қарым-қатынас жасаушылардың этнопсихологиялық болмысы т.б. мәселелер жөнінде зерттеу жұмыстары жүргізіліп, ғылыми еңбектер жазылды. Г. Штейнталь мен М. Лацарус еңбектерінде этнос психологиясының тілге әсері, В. Вундт еңбегінде тілдің әлеуметтік сипаты қарастырылса, А.А. Потебня халық ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелердің ерекшеліктері арқылы тіл халық мәдениетінің негізгі қайнар көзі екендігін дәлелдейді. Ф. Де Соссюр еңбегінде халық мәдениетінің, салт-дәстүрі мен дүниетанымының тілге әсері этнолингвистикалық тұрғыда зерттеледі. Лингвистикалық мәдениеттану этнолингвистикамен тікелей байланысты, көп ретте ғылыми принциптері ұқсас келеді. В.Н. Телия лингвистикалық мәдениеттануды тіл мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін этнолингвистиканың бір бөлігі ретінде қарастырады. Соңғы жылдары АҚШ-та «этнос» деген ұғымды «адам» деген ұғыммен алмастыру арқылы «антропология» деген ұғым қалыптасып отыр. Антропология – адам туралы ғылым [2, 93].

Лингвомәдениеттану ғылымы – халық мәдениетінің тілге әсерін анықтап, олардың диалектикалық байланысы мен дамуын жүйелі түрде зерттейді. Міндеті – тіл мен мәдениеттің арақатынасын синхрондық түрде сипаттау. Ал зерттеу нысаны тіл мен мәдениеттің арақатынасы негізінде зерттелетін тілдік бірліктер – культуремалар. Лингвистикалық мәдениеттанудың нысаны тіл білімі мен мәдениеттанудың қиылысқан жерінде зерттеледі. Зерттеу нысаны ретінде лингвоелтану нысандарын – эквивалентсіз лексика мен лакуналарды, аңыздар, ырымдар және салт-дәстүрлердің тілдегі көрінісін, тілдің паремиологиялық қорын, тіл мен діннің өзара қатынасын, сөйлеу әрекетін сөйлеу этикетін тағы басқаларды атауға болады. Сөйлеу этикеті қарым-қатынас процесінің ұлттық-мәдени компоненті болғандықтан оның барлық формалары лингвомәдениеттану ғылымына негізделіп отырып мәдениетаралық қарым-қатынас пәні тұрғысынан қарастырылады.

Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың қиылысатын тұсы екеуі де этнос болмысын тіл арқылы танып-білуді мақсат тұтады. Этнос мәдениеті әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан құбылыс. «Өмір – тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.т. – осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы – тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды» [2, 103].

Этнолингвистика халықтың мәдени ерекшеліктерін, тарихи-мәдени қарым-қатынастарының шығу тегі мен таралуын зерттейтін этнографиямен шектес кешенді ғылым. Зерттеушілердің көпшілігі этнография мен этнолингвистиканы мақсаты, бағыты ортақ ғылым деп қарағанымен олардың зерттеу тәсілі мен міндеті бірдей емес. Этнос болмысына қатысты фактілерді этнографтар да, этнолингвистер де бір мақсатта зерттегенмен, олардың құрамын, жасалу технологиясын т.б. сөз ету этнографтардың міндеті болғанымен, этнолигвистердің міндеті емес. Этнолингвистер этнос болмысына қатысты фактілерді, ұғым-түсініктерді этнос болмысы тұрғысынан талдап, олардың тілдік мән-мағынасын жан-жақты түсіндіруге тырысады.

Этнолингвистикалық зерттеулердің негізгі мақсаты – тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың әсер етуін қарастыру. Этнолингвистика лингвомәдениеттанумен шектес, қарастыратын мәселесі мен зерттеу объектісі ұқсас болғандықтан олар бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылады. Алайда оларды біріктіріп жіберіп, бір ғылым деп қарауға да, өзіндік ерекшеліктері бар этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе-теңдік белгісін қоя салуға да болмайды. Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың негізгі айырмашылықтарының бірі – лингвомәдениеттану мәдениет ұғымына қатысты лексиканы ғана сала-салаға жіктеп, жүйелеп, этностық таным тұрғысынан түсіндіруді мақсат етсе, этнолингвистика этнос болмысына қатысты барлық лексиканы қамтуға тырысады. Оған мақал-мәтел, тұрақты тіркес, жұмбақ, теңеу, балама, ауыз әдебиеті үлгілері, этнос болмысын танытатын әдеби тілде қолданылып жүрген лексикалық қор ғана емес сөздіктерде кездесе бермейтін лексика да, байырғы сөз өрнектері де, тіпті айтуға тыйым салынған ұят сөздер де кіреді [4, 77].

Түрлі ғылыми әдебиеттер мен сөздіктерде берілген анықтамаларды сұрыптап, салыстырып қарағанда этнос ұғымына төмендегідей анықтама беруге болады. Этнос – белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, айналысатын тіршілік-тірлігі, мінез-құлқы ұқсас, діні, ділі, тілі бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өздерінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сеқіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы. Этнос болмысы дегеніміз – этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы шындық. Басқаша айтқанда: «этнос болмысы» дегеніміз – этностың сонау бала кезегінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай қазынасы. Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі күнге археологиялық қазбалар мен сәулет өнері, түрлі мүсіндер мен ескерткіштер арқылы да жетуі мүмкін. Ал этностың болмысы мен бейнесі, ол өмір сүрген табиғи орта мен қоғамдық қатынастары, жан дүниесі, танымы мен талғамы т.б. туралы толып жатқан деректер мен мәліметтер негізінен тіл арқылы жетеді.

Қазақ халқының тарихында сөздің алатын орны ерекше, сондықтан кей кездерде қазақтың салт-дәстүрімен, ұшқыр ойымен, шешендік өнерімен ұштасып жататын, аяқ-астынан тауып айтылатын төмендегідей қаратпалар да қолданылған: