Жаңа қолданыстардың танымдық дәйегі

90 
– сол сөз бейнелейтін табиғат құбылысының адамның түсінік тәжірибесінде 
анықталған 
белгісі. 
Адам 
дүние 
құбылыстарын, 
олардың 
өзара 
байланыстылығын өз таным ауқымында танып, түсіндіреді, оны сөз, атау арқылы 
байланыстырады. Демек, уәжділік – тілдің төл қасиеті. Жаңа білім міндетті түрде 
бұрынғы білімге негізделіп, сол арқылы әрі қарай жетіліп, дамып, жаңарған жаңа 
сөз арқылы байланып, бекітіледі. Сондықтан жаңа сөздің уәжін түсіну – оның 
қалыптасып, кең тарауының кепілі. Яғни жаңа сөз таңбалаған ұғымның сол ұлт 
танымындағы орнының қаншалықты түсінікті екенін анықтау аса маңызды. 
Ал жаңа қолданыстар уәжділігіне қатысты тіл мен таным бірлігіне 
байланысты негізгі мәселенің бірі – тілдің ұлт өкілінің ойлау дәрежесін бере алу, 
жеткізе алудағы жалғастық пен сабақтастық.
Бұл ұлттық таным мен тіл сабақтастығына байланысты жаңа ұғымды 
таңбалайтын жаңа атаулардың қабылдануы да оның ұлттық тілдік санада 
таңбаланып, жеткізілуі тілдің тек коммуникативтік қана емес, когнитивтік 
қызметіне тәуелді екенін дәлелдейтін қазіргі тіл білімінің антропоцентристік 
бағытына байланысты айқындалған жайт.
Аталым үдерісіндегі маңызды заңдылық екіншіден, 
тіл~мәдениет
сабақтастығы жаңа ұғымдар атауындағы уәжділік мәніне байланысты зерттеуші 
Ә. Алмауытова қазақ тіліндегі киім атаулары жасалуындағы мынадай уәжділік 
белгілерді атап көрсетеді:
1. жасалу материалына байланысты уәжділік;
2. формасына (пішініне) байланысты уәжділік; 
3. жасалу технологиясына байланысты уәжділік; 
4. әлеуметтік мәніне байланысты уәжділік; 
5. этномәдени ерекшелігіне байланысты уәжділік; 
6. түсіне байланысты уәжділік; 
7. қызметіне байланысты уәжділік; 
8. көлеміне байланысты уәжділік [246, б. 10]. 
Аталымдағы уәжділік – тіл тек қатынас құралы ғана емес, ұлттың мәдени-
танымдық сабақтастығын жалғастырудың да негізгі құралының бірі болып 
табылатынын дәлелдейді. Қазақ тілінің осы қызметі сол қызметті атқара алудағы 
әлеуеті жаңа ұғым атаулары уәжділігінің қалыптасуын анықтау барысында 
көрініс табады.
Мысалы: 
жаңғырту
(реконструкция), 
түпнұсқа
(оригинал), 
телнұсқа
(дубликат), 
төлқұжат 
(паспорт), 
зұлмат
(геноцид), 
торығу 
(пессимизм), 
елбасы
(президент), 
елорда
(столица), 
көсемсөз 
(публицистика), 
жәдігер 
(экспонат), 
жымқыру
(украсть), 
құрықтау 
(задерживать,
 
обуздывать), 
зымыран
(ракета), 
керік
(жираф), 
құмаройын
(азартные игры), 
тінтуір 
(компьютерная 
мышь), 
ілмектер
(теги) т.б. сөздер тілдік қазынада бұрыннан бар тарихи сөздер 
арқылы не тілдің сөзжасамдық жүйесінде белгілі сөзжасамдық модельдер 
үлгісімен жасалған.
Сонымен қатар қазақ тіл біліміндегі терминдердің танымдық сипатын 
арнайы зерттеген еңбектерге сүйеніп, терминдердің де бейнелі, эмоциялық 
реңкті болуы мүмкін деген пікірлерді де ескеру қажеттілігі байқалады. Мысалы, 

91 
көсемше, тұсаукесер
сияқты терминдердің бейнелі-танымдық уәжі соның айқын 
айғағы.
Олай болса, терминдер де, жаңа қолданыстар да уәжді таңбалар. Себебі 
профессор Б. Қасым атап көрсеткендей: «Уәждеме – шындық болмыстағы заттар 
мен құбылыстарға туынды атауға қажетті негіз болатын тілдік бірліктер. 
Уәжділік – аталым үрдісіндегі негізгі, маңызды бөлшек, күрделі аталымның 
табиғатын ашатын заңдылық» [247, б. 107].
Осылайша уәжді негізге сүйеніп жасалған балама терминдер тілдің жаңа 
даму жүйесі мен сөздің белсенді коммуникативтік мәні негізінде уақытқа ілесіп, 
тілді жетілдіруге қызмет етеді, 
тіл~қоғам, тіл~ұлт
тұтастығын сақтайды.
Түрік тіл білімінде де ғалымдар лексикадағы жаңа сөздердің уәжділік 
мәселесіне қызығушылық білдіріп, оны қарастырған: Doğan Aksan, Levent 
Aysever, Nazife Erden [248, Б. 987-993], Seyfullah Türkmen, Ali Akar, Günay 
Karaağaç [249], Osman Mert, Şerif Ali Bozkaplan [250, Б. 43-79], İlhan Uçar т.б. 
Доған Аксанның ойынша, сөз бен ұғым арақатынасы тұрғысынан тілдер 
арасында кең ауқымды уәжділік өзгешеліктер бар. Кез келген бір ұлттың тек 
сөздік қорын зерттеу арқылы сол тілде сөйлейтін адамдардың тұрмыс-тіршілігін, 
мәдениетін және басқа ұлттармен қарым-қатынасын біліп алуға болады [81].
Бұған мысал ретінде кезінде латынша «конституция» сөзіне балама ретінде 
ұсынылып, кейін терминге айналып, қазір түрік тілінің сөздік қорына берік 
орнаған түрікше 
Anayasa
сөзін мысалға келтіруге болады. Бұл біріккен сөз 
ana
(ана) және 
yasa 
(заң) деген екі сөзден құралған. Бірінші сөз «ана» – бүкіл адамзат 
үшін қасиетті ұғым, негіз, тірек. Сондықтан бұл жаңа қолданыстың уәжділігі 
жоғары болып, ол бірден тілге сіңіп кетті.
Мысалы: 

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: