Ү л г і:
Төле жастайынан-ақ халқының жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған, туған жерінің, елінің бірлігі мен ынтымағын көксеп, сол үшін өле-өлгенше қызмет ет + ті (жедел өткен шақ, ашық рай).
Төленің Отанға, туған жерге, халқына деген қалтқысыз сүйіспеншілігі талай ұрпаққа патриоттық рух беріп, ізгі жолға баулып кел + е + ді (ауыспалы осы шақ, ашық рай).
Әрқайсысының басында өз күйі мен тағының (тақ) қамын ойлаған хандар тұр (нақ осы шақ, жай түрі, ашық рай).
1680 жылдан бастап Тәуке қазаққа хан бол + мақ (мақсатты келер шақ, ашық рай).
90-тапсырма. Мәтіннен он шақты етістікті теріп жазып, олардан шартты рай жасап, сөйлемдер құрастырыңыздар.
Ү л г і: Күшейту; күшейт + се. Шығыстан жоңғарлықтар шабуылды күшейт + се, онда қазақ халқының сыртқы жағдайы шиеленісе түседі.
Етістіктің рай категориясы
(Категория наклонения глагола)
Наклонение – это грамматическая категория в системе глагола, обозначающая отношение действия к реальности, представление о возможности, желательности, истинности. Глагол казахского языка имеет 4 наклонения. Это:
1. ашық рай (изъявительное наклонение);
2. бұйрық рай (повелительное наклонение);
3. шартты рай (условное наклонение);
4. қалау рай (желательное наклонение).
Ашық рай обозначает действие в настоящем, прошедшем и будущем времени. Нап.: Айдын кітап оқып отыр (осы шақ). Жансая үй жинады (өткен шақ). Мен ертең киноға барамын (келер шақ).
Шартты рай выражает возможность и желательность действия при тех или иных условиях. Условное наклонение образуется прибавлением суффиксов -са, -се к основе глагола. М.: Сіз шақыр-са-ңыз біз барамыз. Мен хат жаз-са-м, ол келеді. Ол кел-се, мен барамын.
91-тапсырма. Көп нүктенің орнына рай категориясының тиісті жұрнақтарын қосып жазып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.
Егер қалмақтарға ірі-ірі соққылар бер... , онда оларды кейін қайтарар еді. Осы шайқасты қазақ халқы жең..., онда Тәуке хан Төлені Ұлы жүздің бас биі етіп сайламақшы еді. Тәуке өзінің «Жеті жарлығын» (заңдарын) жаса... , онда оны жүзеге асыру үшін, көрші елдермен достық қарым-қатынас жасауға кірісер еді. Үш жүздің ұлы ханы деген атағы болма... , әр жүздің ханы өз бетімен, өз билігімен басқарды. Байтақ Отанды алып жатқан қазақ бір жерде ғана қырылған бол... , ол арнайы сөз болмас еді (шындыққа жанаспайды).
92-тапсырма. Тәуке хан мен Төле бидің жеңістері туралы жазылған өлең жолдарының мағынасын түсініп, түсінгендеріңізді айтып беріңіздер.
Тәуке мен Төле бірігіп, Қолын бастап қазақтың,
Қылышын өткір қайраған. Қалмақты кейін айдаған.
Осы жеңістен кейін қазақ халқы Төлені қатты бағалады, Тәуке хан Төлені Ұлы жүздің бас биі етіп сайлады.
Туған жер, туған ел азаттығы үшін өткен арпалыстан мынадай жыр жолдары ел арасына кең тарап, бүгінгі ұрпаққа мұра болып кеткен:
Төле би жайшылықта билік еткен, Жорықта қол басқарып, іс атқарып,
Соғыста найза ұстап ерлік еткен. Үйретіп жас ерлерге тәрбие еткен.
Достарыңызбен бөлісу: |
