Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
110
Олардың барлығының да жуан дауыстылардан пайда болғандығын
нақты фактілермен дәлелдеді. Мысалы, татлы сын есімінен қазіргі
тәтті сын есімі туындаса, қол, орқаш, қары, ажа, ажым, бары,
доңғалақ сөздерінен жіңішке айтылатынкөл, өркеш, кәрі, әже,
әжім, бәрі, дөңгелек сөздері пайда болған.
Тілімізде жіңішке
айтылатын қанша сөз болса, солардың барлығының да сонша жуан
варианты бар болып шықты. Мұның өзі қай жіңішке дауыстының
қай жуан дауысты дыбыстан шыққандығын пайымдауға толық
мүмкіндік береді.
2. Түркі тілдерінің аса ежелгі дәуірлерінде жіңішке
дауыстылардың болмағандығы сияқты,
ұяң дауыссыздардың да
мүлде болмағандығына Б. Сағындықұлы ғылыми жұртшылықтың
көзін жеткізе алды. Фонетистердің зерттеулеріне көз салсақ,
қатаңдар мен ұяңдар ежелгі дәуірлерден-ақ жарыса қолданылып
келе жатқандай сезілетін. Ұяңдар бұрыннан бар ма еді, жоқ па еді
деген мәселеге көңіл бөлінбейтін. Оның есесіне тіл-тілде қатаңнан
ұяңның пайда болғандығы фонетикалық сөз варианттары арқылы
белгілі болатын: тұз~дұз, тиірмен ~ диірмен, т.б.
Жуан дауыстылардың жіңішкеру, қатаң дауыссыздардың ұяңдану
үдерісі бір мезгілде, бір дәуірде жүрді деуге толық негіз бар.
3. Әлемдік деңгейде алғанда тіл-тілде
дыбыстардың шыққан
тегіне, арғы тегіне (архетипіне), түпкі тегіне (прототипіне)
жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбей келді. Жуан дауыстылардан
жіңішке дауыстылдардың пайда болу үдерісін анықтау барысында
профессор Б.Сағындықұлы дауыстылардың шыққан тегін де, арғы
тегін де, түпкі тегін де анықтай алды. Қоспасыз таза дыбысталатын
созылыңқы у
дауыстысы тарихи даму барысында қазақ тілінде
бірте-біртеұ,ы, і дауыстыларына айналған. Мысалы, тарихи жазба
ескерткіштерде «жылқының алты айға дейінгі төлі»қулун түрінде
таңбаланған. Қазір–құлын. Сонда аталған сөздің құрамындағы
алғашқы
у-дың ұ дауыстысына, соңғысы ы дауыстысына
айналғандығын байқаймыз. у>ұ>ы формуласы пайда болды. Бұл
құбылыс тұрақты түрде қайталанады. Ал қары сын есімі кәрі
тұлғасында жіңішкергенде ы дан і туындайды. Демек, і-нің
шыққан тегі -ы, ы-ның шыққан тегі –ұ.
ұ-дың шыққан тегі
қоспасыз айтылатын, аса ежелгі у дауыстысы болып есептеледі.
Бір ғана і дауыстысы үшін ы- шыққан тек, ұ–арғы тек, созылыңқы