Ереже Мысалдар

• Есімдік құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді:

  
  

• Дара есімдік бір сөзден тұрады. Мысалы: мен, олар, біреу, барлық, қайда, мынау т.б.

  
  

• Күрделі есімдік екі түбірден жасалады. Мысалы: кімде-кім, өз-өзіне, әлдеқашан, әркім, ешбір т.б.

  
  

• Есімдіктің септелуі

  
  

  Атау	мен	сен	ол	бұл	бәрі
  Ілік	менің	сенің	оның	бұның	бәрінің
  Барыс	маған	саған	оған	бұған	бәріне
  Табыс	мені	сені	оны	бұны	бәрін
  Жатыс	менде	сенде	онда	бұнда	бәрінде
  Шығыс	менен	сенен	одан	бұдан	бәрінен
  Көмектес	менімен	сенімен	онымен	бұнымен	бәрімен

• Есімдіктің тәуелденуі
  

  		ол	бұл	кім	өз
  жекеше	Менің	оным	бұным	кімім	өзім
  	Сенің	оның	бұның	кімің	өзің
  	Сіздің	оныңыз	бұныңыз	кіміңіз	өзіңіз
  	Оның	онысы	бұнысы	кімі	өзі
  көпше	Біздің	онымыз	бұнымыз	кіміміз	өзіміз
  	Сендердің	оларың	бұларың	кімдерің	өздерің
  	Сіздердің	оларыңыз	бұларыңыз	кімдеріңіз	өздеріңіз
  	Олардың	олары	бұнысы	кімдері	өздері

• Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?

  
  

• Тұлғасына қарай:

  
  

  Негізгі етістік	Туынды етістік
  Заттың қимылын білдіретін төл етістік. Сөздің түбірі етістік болады. Мысалы: кел, кет, жүр, жаз, көрген, айтпады т.б.	Түбір етістікке және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік. Мысалы: ой-ла, есеп-те, сан-а, күл-імсіре, жу-ын, көг-ер т.б.

• Құрамына қарай:

  
  

  Дара етістік	Күрделі етістік
  Бір ғана түбірден (негізгі / туынды) тұрады. Мысалы: баста, кес, тасы, тара, аяқта, байы	Кемінде екі етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: алып кел, шөлдеп кеттім, жазып отыр, уәде берді, т.б.

• Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:

  
  

  Болымды етістік	Болымсыз етістік
  Іс-әрекеттің жүзе-ге асқанын білді-реді. Мысалы: алды, жаздыр, өшірді	Іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдіреді. Етістікке -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: өшірмеген. Етістік пен жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады: өшірген жоқ, өшірген емес.

Мағынасына қарай:

• Есімдерден туынды етістік жасайтын жұрнақтар:

  
  

  №	жұрнақ	мысал
  1	-ла, -ле, -да, -де, -та	аяқта, ретте, өкпеле, ойла, қолда
  2	-лан, -лен, -тан, -тен	ойлан, үйлен, әдеттен, рақаттан
  3	-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес	көмектес, пікірлес, сырлас, ақылдас
  4	-лат, -лет, -дат, -дет	әндет, дауылдат, түнделет
  5	-а, -е	ата, деме, сына, міне, теңе
  6	-ай, -ей, -й	күшей, мұңай, зор-ай
  7	-қар, -кер, -ғар, -гер	басқар, ескер
  8	-ар, -ер, -р	жаңар, ескір, жақсар, қысқар
  9	-ал, -ел, -ыл, -іл, -л	жоғал, сұйыл, тарыл, теңел
  10	-ық, -ік	бірік, дәнік, ор(ы)нық, тынық
  11	-сы, -сі, -ымсы, -імсі	үлкенсі, пысықсы
  12	-сын, -сін	жатсын, пысықсын, көпсін
  13	-сыра, -сіре	әлсіре, қансыра, жетімсіре
  14	-ыра, -іре	бұрқыра, күркіре, жарқыра
  15	-ырай, -ірей	кішірей, бақырай, бажырай

• Күрделі етістіктің бірінші етістігі негізгі етістік деп аталады, ал екінші етістігі көмекші етістік болады. Мысалы, бара жатыр / бара (негізгі етістік) жатыр (көмекші етістік).

  
  

• Күрделі етістіктің негізгі сыңары есім сөзден болса, ол етістік құранды етістік деп аталады. Мысалы, жәрдем ет, үлгі қыл, дем ал, жақсы көр, қабыл ал, бас и, естен тан, еңбек сіңір т.б.

  
  

• Сөйлемде бір етістік бірде негізгі етістік болып, бірде көмекші етістік болып ауысып келе берді. Мысалы: Ол орындықта отыр екен. Ол орындықта кітап оқып отыр. деген екі сөйлемдегі «отыр» етістігі бірінші сөйлемде негізгі етістік қызметінде болса, екінші сөйлемде көмекші етістік қызметінде жұмсалып тұр.