Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

(-а, -е, -й, -ып, -іп, -п

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

бет	24/80
Дата	27.11.2023
өлшемі	0,62 Mb.
	#128961

1 ... 20 21 22 23 24 25 26 27 ... 80

(-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) (қалып етіст.) + ж.ж
Етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
жатырмын, жүрміз, отырсың, тұрсыз.	бар-а жатырмын, кел-іп отырсың.	Күнде сабаққа бар-а-мын.

2. Өткен шақ
Өткен шақ сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Жедел ө. ш.	Бұрынғы ө. ш.	Ауыспалы ө. ш.
Іс-қимылдың жуық арада болға нын білдіреді.	Іс-қимылдың жалпы болғанын көрсетеді.	Сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді.
етістік + (-ды, -ді, -ты, -ті) + жіктік жалғауы	етістік + (-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п) + жіктік жалғауы	етістік +(-атын, -етін, -йтын, -йтін) + жіктік жалғауы
Кеше сабаққа бар-ды-м.	Кеше сабаққа бар-ған-мын(бар-ып-пын).	Күнде сабаққа бар-атын-мын.

3. Келер шақ
Келер шақ сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Болжалды к. ш.	Мақсатты к. ш.	Ауыспалы К. ш.
Іс-қимылдың келешекте болаты-нын дәл көрсет-пей, болжай ғана білдіреді.	Іс-қимылдың келекшекте мақсат етіле орындалаты-нын білдіреді.	Алдағы уақытта болатын іс-қимыл-ды білдіреді.
етістік + (-ар, -ер, -р) + жіктік жалғауы-ма (-с)	етістік + (-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек) + (-шы, -ші)+ ж.ж.	етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
Ертең сабаққа барармын. Ертең мен сабаққа бармаспын	Ертең сабаққа бармақшымын. Бармақпын Айтпақпын	Ертең сабаққа барамын.

ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ
Етістіктің райлары орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді. Етістіктің 4 рай түрі бар:

түр	ереже	жасалу жолы	мысал
Ашық рай	Іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді.	Үш шақтың жасалу жолдары арқылы.	Мен келдім (келе жатырмын, келемін, келмекшімін, келгенмін т.б.). келетінмін
Бұйрық рай	Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.	Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы.	Мен бар-айын Сен бар Сіз бар-ыңыз Ол бар-сын Біз бар-айық Сендер бар-ыңдар Сіздер бар-ыңыздар
Шартты рай	Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді.	Етістік + (-са, -се) + жіктік жалғауы.	Күн ашық бол-са, тауға шығамыз. Егер сен ойна-са-ң, мен де ойнаймын.
Қалау рай	Қалау, тілекті білдіреді.	Етістік + (-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік ж. / кел етістігі.	Біздің сабақ оқы-ғы-мыз келді.Сенің үйге қайт-қы-ң келе ме?

Қосымша: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жасайды:
1. -ғай, -гей, -қай, - кей: оқы-ғай-сың, кел-гей-сің
2. -са, -се игі еді: бар-са игі еді, кел-се игі еді
ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК
Тұйық етістік – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.

Тұйық етістік -у жұрнағы арқылы жасалады

Негізгі етістік

Туынды етістік
Болымсыз етістік
Етіс

-у

қара-у

ойна-у
алма-у
оқыт-у

Тұйық етістік есімдерше түрленеді:

Көптеледі	Тәуелденеді	Септеледі
жүгірулер жарысулар тексерулер	I) айту-ым,айту-ымыз II) айту-ың, айту-ларың айтуыңыз, айтуларыңыз III) айту-ы,	Ілік: білу-дің Барыс: білу-ге Табыс: білу-ді Жатыс білу-де Шығыс: білу-ден

Тұйық етістіктің емлесі

1	2	3
й+у=ю и+у=ю	қ,+у=ғу к+у=гу	п+у= бу
жай+у=жаю жи+у=жию	жақ+у=жағу төк+у=төгу	жап+у=жабу кеп+у=кебу

4	5
6
ы+у=у і+у=у	йы+у=ю йі+у=ю	у+у=уу
оқы+у=оқу жекі+у=жеку	байы+у=баю кейі+у=кею	жу+у=жуу қу+у=қуу

Етістіктің сөйлемдегі қызметі

	Ереже	Мысалдар
Бастауыш	Есімше мен тұйық етістік атау септігінде тұрып, бастауыш болады.	Ізденген жетер мұратқа. Оқу-білім бұлағы.
Баян-дауыш	Етістіктер жіктеліп келіп, баяндауыш болады.	Мен биыл мектепті бітіремін. Мен қалаға баратынмын.
Толық-тауыш	Есімше және тұйық етістік атау және ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш болады.	Білгенге маржан, білмеске арзан. Біз енді жарысуға кірістік.
Пысық-тауыш	Қимылдың әр түрлі қасиетін білдіріп,пысық-тауыш болады.	Ол күлімсіреп қарады. Оны жеңу үшін күш керек.
Анық-тауыш	Есімшелер және ілік септігіндегі тұйық етістік анықтауыш болады.	Оқудың шегі жоқ. Ақыл- тозбайтын тон, білім- таусылмайтын кен.

ҮСТЕУ
Үстеу – қимылдың түрлі белгісін (мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын) білдіретін сөз табы.

Үстеудің құрамына және тұлғасына қарай түрлері мынадай:

Құрамына қарай		Тұлғасына қарай
Дара үстеу	Күрделі үстеу	Негізгі үстеу	Туынды үстеу
Бір ғана түбірден (негізгі / туынды) тұрады.	Кемінде екі түбірден тұрады.	Бөлшектеуге келмейтін төл үстеулер.	Түбірге жұрнақ жалғануы арқылы немесе кейбір септік жалғаула-рының көнеленуі арқылы жасалған үстеу.
кеше, былтыр	бүгін, қыс бойы	ең, ертең, бұрын	бірге, зорға, балаша

Ескерту: оқулықта үстеудің құрамына қарай 3 түрі бар деп берілген: негізгі үстеу, туынды үстеу және күрделі үстеу.
Үстеудің мағынасына қарай 7 түрі бар. Олар төмендегідей:

түр	ереже	сұрақ	мысал
Мекен	Қимылдың болу орны мен бағытын білдіреді.	қайда? қалай қарай? қайдан?	ілгері, осында, бері т.б.
Мезгіл	Қимылдың мезгілін білдіреді.	қашан? қашаннан бері?	бүгін, таңертең, түнде, т.б.
Себеп-салдар	Қимылдың болу себебін, салдарын білдіреді.	неге? не себепті? неліктен?	амалсыздан, лажсыздан, босқа, бекерге т.б.
Қимыл-сын	Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді.	қалай? қайтіп? қалайша?	емін-еркін, әрең т.б.
Мөлшер	Қимылдың мөлшерін, көлемін білдіреді.	қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап?	неғұрлым, әжептәуір, біршама соншалық,
Күшейт-кіш	Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп не солғындатып көрсетеді.	қалай? қандай?	ең, тым, аса, өте, нағыз, кілең, орасан т.б.
Мақсат	Қимылдың болу мақсатын білдіреді.	қалай? не мақсатпен?	әдейі, қасақана, жорта т.б.

Туынды үстеудің жасалу жолдары

Жұрнақтар арқылы:

-ша, -ше	-лай, -лей, -дай -дей -тай -тей	-дайын -дейін -тайын -тейін	-ншама, -ншалық	-майынша -мейінше -байынша -бейінше -пайынша -пейінше
бұлбұлша, сәбише, көзінше	осылай, шикілей, қыстай	тотыдайын, жорғадайын	осыншама, соншалық, осыншалық	алмайынша, жемейінше

Түбірге сіңісіп кеткен септік жалғаулары арқылы:

Барыс септігі	Жатыс септігі	Шығыс септігі	Көмектес септігі
бірге, босқа, зорға, текке	баяғыда, аңдаусызда	шалқасынан, шетінен	кезекпен, ретімен

Екі я да одан көп түбірдің

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 20 21 22 23 24 25 26 27 ... 80