бет 23/80 Дата 27.11.2023 өлшемі 0,62 Mb. #128961
Бұл бет үшін навигация:Есімшенің сөйлемдегі қызметі Ереже Мысалдар КӨСЕМШЕ Көсемше -ғалы, -гелі, -қалы, -келі ал-ғалы, бер-гелі, бас-қалы Көсемшенің жіктелуі Ескерту Пысықтауыш Баяндауыш ҚОСЫМША: Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады. Мысалы , -ған, -ген, -қан, -кен -ар, -ер, -р Қосымша: -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес -лын, -лін, -ныл, -ніл -ырқан, -іркен, -сын, -сін ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. Етістіктің 3 шақ тұлғасы бар: осы шақ, өткен шақ, келер шақ. 1. Осы шақОсы шақ 1. Нақ осы шақ 2 . Ауыспалы осы шақ Есімше – бірде есім сөздің , бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.
Есімше есімдерше түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім
Есімше жіктеліп етістік қызметін атқарады.
Есімшенің жұрнақтары:
1
-ған, -ген, -қан, -кен
ал-ған, кел-ген
2
-ар, -ер, -р
бар-ар, жүр-ер;
3
-атын, -етін, -йтын, - йтін
жаз-атын,өр-етін
4
мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек
бар-мақ
Есімшенің есімдерше тәуелденіп есім сөздің қызметін атқаруы
Жекеше
І
айтқан-ым
айтар-ым
айтатын-ым
ІІ
айтқан-ың
айтар-ың
айтатын-ың
ІІІ
айтқан-ы
айтар-ы
айтатын-ы
Көпше
І
айтқан-ымыз
айтар-ымыз
айтатын-ымыз
ІІ
айтқандарың
айтар-ларың
айтатындарың
ІІІ
айтқан-дары
айтар-лары
айтатын-дары
Есімшенің есімдерше септеліп есім сөздің қызметін атқаруы
Атау
айтқан
айтар
айтатын
Ілік
айтқан-ның
айтар-дың
айтатын-ның
Барыс
айтқан-ға
айтар-ға
айтатын-ға
Табыс
айтқан-ды
айтар-ды
айтатын-ды
Жатыс
айтқан-да
айтар-да
айтатын-да
Шығыс
айтқан-нан
айтар-дан
айтатын-нан
Көмектес
айтқан-мен
септелмейді
айтатын-мен
Көпше
І
алғанбыз
алармыз
Алатынбыз
алмақпыз
ІІ
алғансыңдар
аларсыңдар
алатынсыңдар
алмақсыңдар
ІІІ
алған
алар
Алатын
алмақ
Есімшенің сөйлемдегі қызметі
Ереже
Мысалдар
Анық-тауыш
Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып анықтауыш болады.
Болатын бала бесігінде бұлқынар. Адасқанның айыбы жоқ. Айтар сөзіңді айтып қал.
Баста-уыш
Есімше сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады.
Оқыған білімді болады. Көрмес - түйені де көрмес. Бітіргендер сыртқа шықты.
Толық-тауыш
Есімше атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып қолданылса, толықтауыш болады.
Сөзді тыңдайтынға айт. Естігенді ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар. Оны атарға оқ таппады.
Пысықтауыш
Есімше барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші
Оны көрген сайын баласы есіне түседі. Мен оны көргенде таң қалдым. Мен үйге барғанға дейін кітап оқыдым
Баян-дауыш
Есімше жіктеліп келіп сөйлемде баяндауыш болады.
Адал кісі арымас . Сыпайы сырын сақтар . Мен қалаға ертең барармын . Мен қалаға кеше барғанмын .
КӨСЕМШЕ Көсемше – бірде пысықтауыштың, бірде баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің түрі.
Іс-әрекеттің жай-күйін білдіріп , пысықтауыштың қызметін атқарады.
Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, баяндауыштың қызметін атқарады.
Көсемшенің жұрнақтары:
1
-а, -е, -й
бар-а-ды, кел-е-ді
2
-ып, -іп, -п
шығ-ып,ез-іп
3
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі
ал-ғалы, бер-гелі, бас-қалы
Көсемшенің жіктелуі
Жекеше түрі
Көпше түрі
І
бара-мын
келе-мін
бара-мыз
келе-мін
ІІ
бара-сың
келе-сің
бара-сыңдар
келе-сіңдер
ІІІ
бара-ды
келе-ді
бара-ды
келе-ді
Ескерту: -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы жіктелмейді.
Көсемшенің сөйлемдегі қызметі
Пысықтауыш
Баяндауыш
Көсемше іс-әрекеттің түрлі күйін білдіріп, пысықтауыш болады.
Көсемше күрделі етістіктің құрамында келіп, баяндауыш болады.
Мен сөйлескелі (не үшін?) келдім. Ол жымиып (қалай?) күлді. Көре -көре көсем боласың, сөйлей -сөйлей шешен боласың.
Алып та халықтан үйренеді . Ол үйіне барып келді . Ол өз ойын айта салды . Түнде жаңбыр жауыпты .
ҚОСЫМША: Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады. Мысалы ,
-ған, -ген, -қан, -кен : бұрынғы өткен шақ есімшесі
-ар, -ер, -р -атын, -етін, -йтын, -йтін : ауыспалы өткен шақ есімшесі
-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек: мақсатты келер шақ есімшесі
-ып, -іп, -п : бұрынғы өткен шақ көсемшесі
-а, -е, -й : ауыспалы осы (келер) шақ көсемшесі
-мақ, -мек ... формасы арқылы жасалған есімшелерден зат есімге айналып кеткен сөздер аса көп. (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ т.б.)
ЕТІС Етіс іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:
түрі
ереже
жұрнақ
мысал
Өздік етіс
Іс-қимылды адам
-ын, -ін, -н
жу-ын-ды,
Өзгелік етіс
Адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады.
1. -дыр, -дір, -тыр,
1)жаз-дыр,ас-ыр
Ырықсыз етіс
Іс-қимылдың
2. -ын, -ін, -н (етістіктің түбірінде "л" әрпі болса):
1)аудар-ыл-ды
киім іл-ін-ді , өлең айт-ыл-ды.
Ортақ етіс
Адам іс-қимылды
-ыс, - іс, -с
жаз-ыс-ты,
Қосымша: -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс мағынасын береді. (ақылдас, қоштас, тілдес, пікірлес, сырлас т.б.)
-лын, -лін, -ныл, -ніл жоқ ізде-лін-ді , ат байла-ныл-ды т.б.)
-лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнағымен жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мағынасында жұмсала береді. (әуре-лен, қату-лан, шат-тан, қаһар-лан, мейір-лен, әл-ден т.б.) Сондай-ақ -ырқан, -іркен, -сын, -сін
ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ келер шақ .
1. Осы шақОсы шақ сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:
1. Нақ осы шақ
2 . Ауыспалы
осы шақ
Дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:
Күнделікті болып жатқан іс-қимыл-ды білдіреді.
1. Жалаң нақ осы шақ:
2. Күрделі нақ осы шақ:
Достарыңызбен бөлісу:
