Қазақстан республикасы 45minut kz – 45minut org Ұстаздарға арналған басылым редакциясы

5 сурет       Шымкент қаласында ғылыми – зерттеу институты музейіне тапсырылған «Жасқайрат» ЖШС –нан жіберілген
каракөл елтірісінің көрмесі                                                                                       
Өнім түрлері
2012 
2013
2014
Алынған   өнім
(тонна)
Түскен   пайда
(теңге)
Алынған   өнім
(тонна)
Түскен   пайда
(теңге)
Алынған өнім
(тонна)
Ет
4460
1561000
4700
1974000
5100
    Кестеде көрсетілгендей ет өндіруде (6-сурет) 2012ж 4460  кг, түскен пайда 1561000 тг, 2013 ж алынған өнім  4700 кг,
түскегн пайда 1974000 теңге, 2014 жылы 9 айлықта 5100 кг өнімнен 2550000 тг пайда түсті .
Ет өнім
2012 жылы 1 кг еттін бағасын 500 тг, 2013 1 кг еттін бағасы 800 тг, 2014 1 кг еттің бағасы 1000 тг бағаланды 
      6 сурет Ет өндіру                                                                                             
Жүннің техникалық қасиеттері:
Биязы жүн - бір текті түбіт талшықты. 
Ұяң жүн – жүні ақ, қылшық жүнді талшықтарынан тұрады.
Қылшық жүнді – қылшық, құрғақ талшықтарынан құралады.                                      
   Халыққа тұрмыстты  қызмет көрсетуде жүн өнімінде цехта көрпе жасауда пайда келтіруде. Қоғамдық малдан алынған
қой жүндері Орал қаласына апарылып «Аяз» ЖШС мекемесіне тапсырылады. (7-8 сурет)
   7 сурет     Жүн буу
8 сурет   Буылған жүнді қаз-қатар жинау                                             
Тапсырылған жүннен қысқа киім (тон, бөрік, байпақ, қолғап т.б) алынады.1 кг жүннін бағасы 25 тг.
Кестеден көрсетілгендей жүн өндіруге 2012 жылы 10 833 кг жүннен 2955 тг, 2013 ж 11823 өнімнен 32 517 тг, 2014 ж
16525 жүннен 40630 тг пайда түсірді. 
Өнім түрлері
2012
2013
2014 
Алынған   өнім
(тонна)
Түскен   пайда
(теңге)
Алынған   өнім
(тонна)
Түскен   пайда
(теңге)
Алынған
өнім
(тонна)
Жүн
11823
295590
10839
325170
16525
Жүн өнімі
Асыл   тұқымды   мал   шаруашылығы   асыл   тұқымды   өнім   сақтауына   және   асыл   тұқымды   малдын   аналығынын   басын
сақтағаны үшін мемлекеттік жәрдем ақы бөлінді 2012-2013 жылдары сатылған төлге 6150384 теңге, аналық мал басын аман
сақтағаны үшін     3547930 тенге, барлығы 9698314 тенге бөлініп ауыл шаруашылығына және халықты қаражаттандыруда
пайда келтіреді.
   Бүгінгі қоғамның алдында тұрған міндет, халықты азық – түлікпен қамту. Осы бағытта ауыл шаруашылық саласының
өркендеп   дамуына   мемлекеттік   қолау  көрсетумен   қатар,   бүгінгі   жастарды   мал   өсіру  кәсібіне   және   жан  –  жақты   даму
барысына бағыттауымыз керек.
                                       Қорытынды 
Бүгінгі білім беру процесінде оқушының зерттеу жұмысына  танымдық дербестікті дамыту құралы ретінде қызығуды
қалыптастыру   проблемасының   мәні   барған   сайын   ұлғайып   келеді.   Өйткені   бүгінгі   өмір   оқушыдан   ұдайы     құбылып
отыратын қоршаған әлем бағдарын таба білуді талап етеді. 
            Мал   тұқымын   асылдандыру   жұмысын   жетілдіру   құнды   жаңа   мал   тұқымдарын   шығару   үшін   қой   өсірумен
айналысатын аймақтарда өсірілетін қой түлігінің тұқымын жетілдіріп, санымен сапасын арттыру үшін іс жүзінде ғылым мен
озат тәжірибе жетістіктерін өндіріске енгізу қажет болды. 
      Қазақстан   аумағында   көшпелі   және   жартылай   көшпелі   мал   шаруашылығының   қалыптасуына   табиғи  ортаның   өзі
мүмкіндік   туғызады.Бұл   ең   алдымен   қазақ   жерінің   кеңдігімен   қолайлы   географиялық   ортасы.   Қазақстан   территориясы
Еуразия материгінің нақ ортасында орналасқандықтан, мұнда ауа-райы континенталды, өңірдің ауа-райы негізінен төрт
микроклиматқа бөлінеді: Орманды дала, шөлді биік таулы. Орманды өлкенің қоңыржай климаты Қазақстанның солтүстік
бөлімінің көпшілік жерін, шөлді дала климаты Қазақстанның оңтүстігі құлазыған сусыз жазық даласын, ал таулы өлке
50

климаты оңтүстік алтайдан бастап Тянь-шаньның  солтүстік  деңгейінен кейінгі аралықты қамтиды.  Қазақ жерінің оның
географиялық және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң кантинетті климат қалыптасқан. 
Қазіргі кезде  Қазақстандағы ғылыми-зерттеу мекемелері етті-майлы  қой шаруашылығы  өркендетудің тиімді жүйесін,
аудандардың   ерекшеліктерін   ескере   отырып,     қой   тұқымын   асылдандыру   әдістерін   өндіріске   кеңінен   енгізуді   ұсынып
отыр.Қой   шаруашылығы   технологиясын   одан   әрі   дамыту   және   жетілдіру,   өндірісті   шоғырландыру,   еңбекті   жаңа
ұйымдастыру және сол арқылы бұл саланы бірте-бірте өндірістік негізге көшіру бағытында барынша қарқынды жұмыстар
жүргізілуде.Қой түлгінен алынатын өнімді молайту бағытында негізделген мал тұқымын асылдандыру және селекциялық
жұмыстарын жақсартудың маңызы зор. 
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында қой санын көбейтуге толық мүмкіндік бар. Ал етті- майла бағыттағы қой
шаруашылығында  негізгі  жақсартқыш  мол  өнімді еділбай қойы болып саналады. Қазақстанда  өсірлетін қылшық  жүнді
құйрықты қойлардың ішінде ің ірісі,етілігі жағынан да жүнділігі жағынанда ең тәуірі еділбай қойы. Олар шөл және шөлейт
аймақтарда   табиғи   жайлымдарды   жақсы   пайдаланады.Еділбай   қойының   осы   ерекшеліктерін   кеңінен   пайдалау   үшін
ғалымдар басқа жергілікті жерде өсіп өнетін құйрықты 
қойларды (сараджа қой тұқымынан басқасы) осы еділбай қойының қошқарымен 
шағылыстыруды дұрыс деп тапқан.Өз отарларында өсірілген малдан өнімділігі жоғары ұрпаққтар алуы үшін табанды әр
түрлі аймақ зауыттардан алынған қошқарларды тұрақты және   жоспарлы түрде пайдалану мал асылдандыру жұмысының
тәсілдерінің бірі болып табылады. 
1998 жылы Атырау обылысында Дүние жүзінде теңгесі жоқ әрі етті, әрі майлы   өнімді  жаңа  қой тұқымы шығарылып
Республикамыздың көптеген шаруашылықтарында өсіріле бастады.   Атырау қой тұқымы еділбай және қазақтың қылшық
жүнді құйрықты қойларының әр түстерімен реңдерін қаракөл қой тұқымының сұр түсті  қарақалпақ және сұрқандариялық
тұқымішілік типтің платина, антрацит, қола,янтарь, өрікгүл, және  болат  реңде қошқарлармен екінші буданға дейін сіңіре
шағылыстырып, сол екінші будан төлдерден дене тұлғасы қазақы мен 
 еділбай қойына сәйкес келетін, ал туылғанда өн бойындағы бұйыралардың сапасы қаракөл қой тұқымының төлдеріндей
көркемде әсемдікті үйлестірген сұр түсті түрлі реңді қозыларды   1,5 жастан кейін өзімен өзі шағылыстырып ұрпағына
беретіндей етіп өн бойына бекітілді. 
       Одан алынған бағытында қазақы қойдың төлдері сияқты тез өсіп жетілген қозыларды іріктеп сұрыптап тұсақ болған
соң сондай өнімді аталықтармен жұптастыру арқылы саны көбейтілді. Елтірі қаракөл қойларын базар нарқына сай өсіру
және олардың ерекше түрлерлі түсті түстерін жасау жоғары сапалы қозылармен қойлар алу ерекше жолға қойылуы тиіс. 
Сондықтанда келешекте етті-майлы бағыттағы құйрықты қой өсірудің маңызы зор. Оның қозысы еттілігі жөнінен басқа
өсірілетін қойлардың тұқымдарын басып озуы мүмкін. Мемлекетке салынатын қой еті мен жүн жөнінде құйрықты қойдың
үлес салмағы айтарлықтай жоғары. 
                Түйін
Бүгінгі қоғамның алдында тұрған міндет, халықты азық – түлікпен қамту. Осы бағытта ауыл шаруашылық саласының
өркендеп   дамуына   мемлекеттік   қолау  көрсетумен   қатар,   бүгінгі   жастарды   мал   өсіру  кәсібіне   және   жан  –  жақты   даму
барысына бағыттауымыз керек.
«Мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл – көсір» деп айтқым келеді.
            Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Құсайнов М     «Атырау елтірілі етті- майлы өнімді құйрықты қой тұқымының жаңа феруза реңін шығару тәсілдері»
Шымкент 2010 7-8 бет
2.Укібаев Х. И. Кансейтов Т «Наследование формы хвоста потомстов линейных баранов» Алматы 2004 25 бет
* * * * *
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ «ШОЛПЫ ӨЛЕҢІНДЕГІ 
ШОЛПЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ»
Атырау облысы Қызылқоға ауданы Жасқайрат ауылы
Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектебі
Ғабдел Мөлдір Аманбайқызы 9 «ә» сынып оқушысы
 Жоба жетекшісі: Казиева Салтанат Оржановна
                                        І санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Секция: әдебиет
                                                                                  
Аннотация
Зеттеудің мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты-Дауылпаз ақын Мағжан Жұмабаевтың өмірден өз орнын анық тауып,артына
қшпес   мұра   қалдырғанын   анық   білеміз.   Мағжанның   «Шолпы»   өлеңі   арқылы   қазақ   халқының   көнеден   қалған   әшекей
бұйымы екенін дәлелдеу
Зерттеудің барыстары мен кезеңдері: Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңін оқып талдай отырып, Шолпының түрлерін
анықтап, жасалу жолына тоқталып, зерттеу
Тәжірибесінің әдістемесі Шолпының тәрбиелік мәнін ұғыну 
Зерттеудің   жаңалығы,   дербестік     дәрежесі:   Мағжан   Жұмабаевтың   «Шолпы»   атты   өлеңін   кеңінен   насихаттасақ,   бұл
ұлттық  әшекей  бұйымының қазақ қыздары арасында кеңінен қолданысқа енуіне жол ашар едік.
Қорытынды
Теориялық тұрғыдан талдау жүргізіледі.Шолпыны тек қана қыз балалар мен бойжеткендер тағады.
Қазақтың   әжекей   бұйымы   шолпының   сыңғыры   қара   ниетті   күштерден   сақтайды.Шолпы   арқылы   қыздың
жасын,әлеуметтік тобын, қай жақтан екендігін аңғаруға болады.
                                                   
51

Цель   исследования:  Цель   этой   работы   в   том,   что   Мағжан   Жумабаев     показел   впразведений   самые   неповторимые
народные  ценности.Онв стихотвореней «Шолпы» доказал казахское народное ювелерное изделия и его роли в жизни 
Новизна     исследований:  Агитировать     и   пропогандировать     стихвотвареные   Магжана   «Шолпы»   и   использовать
народные украшение,показать кросату,впешнесть казашки.
Этапы   исследование:  При   чтении   спикшия   М.Жумабаева   «Шолпы»   определить   визы   украшеним   казахского
народа,узнать путих,каккрасиво сделать украшения для девочек и исследовать как делает «Шолпы»
Методика исследований: Понимать воссспитательное значение украшении «Шолпы»
                                               Кіріспе 
   Зерттеудің өзектілігі  Елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауындағы негізгі міндеттерінің бірі – ұлттық білім
берудің және ұлттық тәрбиені дамыту деп атап көрсетті. «Білім туралы» заңда «халықтық тәрбиенің өзекті мәселелерінің
бірі ұрпақтар арасындағы байланысты сақтау, оны үзбей атадан балаға ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдыру, оны жастардың
молынан игеруі, бойына сіңіруі сөйтіп күнделікті қажетіне жаратуы болып табылады»-делінген.[1,3 бет]
    Қазіргі   таңда   ғалымдар   қазақ   халқының   рухани   мұрасын,ұлттық   педагогикамен   психологияға   байланысты   асыл
қазыналарын жоғары деңгейдегі ғылыми теориялық бағытта талдап, зерделеуде.Осы бағытта зеріттеген ғалымдарымыздың
қатарына Балтабаев М.Б,Қалиев С.Қ,Бержанов Қ.Б,Ұзақбаев С.А,Құнантаева     т.б еңбектерін жатқызуға болады. «Қазақ
тәлім   тәрбиесі»   1995   ж,   «Қазақ   психологиясының   тарихы»   1996   ж,   т.б   еңбектердің   қазақ   елінің   тәлімдік   мұрасын
насихаттауында маңызы зор
            Халықтық     сана-сезіммен   пікірлерді,   ұрпақтан-   ұрпаққа   жеткізуде   Ж.Айтматовтың,   А.Байтұрсыновтың,
Ш.Құдайбергеновтың,   М.Дулатовтың,   М.Дулатовтың,   М.Жұмабаевтың   т.б   бай   мұрасын   ұлттық   мәдениетімізге   қайта
оралуы жастарда ұлтжандылықты қайта қалыптастырудың көрінісі.
  Көп адам дүниеде бой алдырған,
  Бой алдырып аяғын көп шалдырған.
  Өлі дене сыйама ойлаңдаршы,
 
  Қазіргі таңда Мағжан жырлары кеңінен насихатталуда.Мектеп бағдарламасынан да білеміз.Мағжанның «Шолпы» атты
өлеңінде қазақ қызының өң бойына жарасқан әшекей бұйымдарының бірі-шолпының өте таза шынайы суреттеуі байқалады.
       Зерттеу обьектісі:Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңі
       Зерттеудің мақсаттары:Зерттеудің басты мақсаты-Мағжан Жұмабаевтың өмір сүрген кезіндегі тұрмыс-тіршілікпен,
оның қалыптасу деңгейіне тоқталу және артына қалдырған бай мұраларының бірі «Шолпы» өлеңіне ұлттық тәлім тәрбие
тұрғысынан қарап  психологиялық тұрғыдан сараптап  бүгінгі күннің талаптарымен ұштастыру.
       Зерттеу міндеттері:
   Мағжан Жұмабаевтың тәлім тәрбие саласындағы шығармаларына талдау жасап, оларды теориялық жағынан негіздеу
  Оқушының Мағжан шығармаларын оқуға деген, ұлттық рухани мұраларды насихаттауға деген ынтасын арыттыру, ақыг
туындыларының тәрбиелік мәнін ашуға үлесін тигізу. 
            
                        ІІ Негізгі бөлім 
І.Ұлтымыздың ірі тұлғаларының бірі, дауылпаз ақын Мағжан    Жұмабаев
                    1.Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен қызметі
      Мағжан Жұмабаевтың қазіргі  Солтүстік Қазақсан облыс, ақынның өз атымен аталатын ауданда, аймақтағы мыңнан
астам   шағын   айдынның   бірі-Сасықкөл   жағасында   1893   жылы   маусымның   25-і   күні   туды.Бұл   өлке   бұрын   Ақмола
облысы,Петропавл уезі, Сарыайғыр болысы, кейіндері Полуденовский болысы, бертін Бейнетқор, тағы бірде Булаев ауданы
деп аталған.
Мағжан текті атадан әкесі Бекен дәулетті болыс болған кісі.Оның атасы Жұмабай сауда-саттықпен айналысып байыған.
Көп нөмерлерінің Меккеге барып қажы  атанған, ел сөзін ұстаған беделді адам боған.Көп немерелерінің ішінен Мағжанды
бөліп атап «Менің атымды осы балам шығарады»,-деп отырады екен.Жұмабай 1899 жылы көз жұмады.Бұл кезде Мағжан
алты жасар жеткіншек.
   Жас кезінде қай адам өз жанынан өлең шығаруға құмартпайды.Желбастыққа салынбаса да жел сөзбен әуестенушілік
жағынан     Мағжан   құрбы-құрдастарынан   қалыспағанға   ұқсайды.Дегенмен,   өлен-жыр   есігінің   босағасын   шыңдап   аттап,
тәуекел етуі- 1910 жыл.Шығыс Қазақстанның Зайсан ауданында үш жыл шамасында мұғалімдік құрып, сол жақтан атақты
«Оян қазақ!» атты өлеңдер жинағын бастыруға дайындап ала келген Міржақып Дулатовпен танысуға, жас ұстазынан орыс
тіліне жаттығып,ұлы орыс классикасымен ауыздануды,Абай өлеңдері уызынан қанып ішуі, Омбыда «Бірлік» атты жастар
қоғамы құрылып, сол қоғамның «Балапан»
атты   қолжазба   журналына   редактор   боп   сайлануы   Уфадағы   әдеби   орта,
медрессе «Ғалияда» сабақ беретін татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовпен  жиі ұшырасуы,жаңадан бас құрап ұйымдаса
бастаған   әдеби   ортаның   жалындап   тұрған     жас   талапқа   жәрдемдесуі,-осының   бәрі   темір   қанат   балапан   таланттың
қауырсыны тез жебеленіп, «Шолпан» атты  (1912) тырнақалды жинағының басылып шығуына себепті. 
    «Шолпан»  жинағы   Мағжан  Жұмабаевтың   ақындығының   жас   шағына,   бірінші,бастапқы  кезеңіне   (1910-1912)  нүкте
қойып   қана   қоймайды.Бұл   әдебиетіміздің   Ыбырай   Алтынсарин,Абай   Құнанбаев,Ахмет   Байтұрсынов   пен   Міржақып
Дулатовтың   жақын   есімдерімен  тығыз   байланысты   ағартушылық     кезеңінің  соңғы   бекеті   де   болатын.Бұдан  кейін  оқу-
білімге шақырған өлеңдер болса,жаңалығы там-тұм, ілгердегі ағартушылық
  реализмнің   сөзін   қайталап,   күйіс
қайраудан әрі аспайтын.
    Жас   Мағжан   Абайға   еліктеді,   өзін   Алтын   Хакім   атаған   ақынмен   бір   тақырыпта   өлең   сөз   жарастырып     та   көрді.
(«Жазғытұры», «Күз»).Сонымен біргге бұл кездегі қоғамдық ойдың ұлттық сипаты, орыс империализмінің отаршылдық
езгісіне қарсы күрес әсіресе  қазақ поэзиясы мен публицистикасында айқын , ашық басым сипат ала бастағаны мәлім.Осы
ағымның ең көрнекті, жаңа өрнекті бастаушыларының бірі Мағжан Жұмабаев болды.Алғашқы жинағының өзі үлтшылдық
сипат (ұлтжанды, ұлттық деген мағынада) алса, мұның өзі тек кітап сөзіне еліктеуден тумаған. Мағжанның бірден ұлт
ақыны  боп қалыптасуына өмірдің өзі әсер етті.
52

               2. Мағжан Жұмабаевтың  «Педагогика»еңбегін талдау
          М.Жұмабаев-қазақтың   кеменгер   ұлы   ақыны.Ұлтының   бақыты   үшін   өз   бақытын   құрбандыққа   шалғандардың
бірі.Қынаптағы семсердей ,халқының игілігі не істеуге жұмсасада болған.Ол ұлтының патриот ақыны, оның ерекше ұлт
жандылығы   жастарды   патриоттық   сезімге   тәрбиелеудің   үлгісі   болды.Ол   бір   жағы   ұстаздары,бір   жағы   әріптестері
А.Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов біреуі тіл маманына айналып кетсе, біреуі бір қолымен роман, бір қолымен қолымен
есеп оқулығын жазса,Мағжан ұстаздық етумен шұғылданған, оның үстіне оқу әдістемелік  құралдарын жазған.Ал ақынның
«педагогика» кітабы,айтарға амал жоқ, қазақ баласын тәрбиелеуде күні бүгінге дейін таптырмайтын үлгі,тұңғыш қолтума
оқылық.
       Мағжан Жұмабаевтың «Педагогика» оқулығы-әрі оқулық,әрі әдістемелік тұрғыдағы,автордың көзінің тірісінде екі
мәрте жарық көрген. Бірі 1922 жылы Орынборда, екіншісі 1923 жылы Ташкент қаласында басылды.
Мағжанның «Педагогика» кітабы он бес бөлімнен тұрады.Онда рухани  жан тәрбие мен дене тәрбиесі жан-жақты терең
қамтылған .
    Жұмабаев кітабының Орынборда шыққан нұсқасына М.Жолдыбаевтың қазаққа «Педагогика» кітабы қажетті де ғажап
дүние, тұңғыш оқулық деуінің маңызы.Мағжанның пайымдауынша бұл кітап, баланың бесікке салған күнінен бастап, тәй-
тәй басқан әр қадамына,ежірей  көз салуды,қайтсе ол нағыз жігіт, азамат болады,осы заманғы өркениет өрісіне қол артады-
деп толғауы ғажап пікір, нағыз педагогикалық толғаныс таза шешім.
       Кітапта тәрбие деген не?-деп сұрақ қойып анықтама беріледі.   Педагогиканың   қандай пән екеніне түсінік беріле
отырып, жалпы педагогика оның ішінде дене тәрбиесіне жан-жақты талдау жасалады.Тәрбие бөлімдері туралыда нақты
әдістемелік   материалдар   бар.   М.Жұмабаев   балалар   әдебиетінің   классигі,мысалы   әртүрлі   эпостар,балаларға   арналған
фольклорлық   туындылардың   авторы   ең   бастысы   баланы   бесіктен   еңбекке   тәрбиелеудің   негізін   салған   ұстаз-жазушы.
Мағжан туындылары бала тәрбиесінің таптырмас құралы, әдістемелік түп нұсқасы,қолтума дүние деуге әбден болады.
      Мағжан Жұмабаев –қазақтың кемеңгер  ұлт ақыны. Ұлтының бақыты үшін өз бақытын құрбандыққа шалғандардың
бірі. Қынаптағы семсердей,  халқының игілігінене істеуге жұмсасада даяр болған.Мен ақынмын, көкте жүзуім керек демей,
қазақты   оятуға   сөзбен   ғана   емес,іспен   де   кіріскен.Ол   бір   жағы   ұстаздар,бір   жағы   әріптестері   Ахмет   Байтұрсынов   пен
Міржақып Дулатов біреуі тіл маманына айналып кетсе,біреуі бір қолмен роман, бір қолмен есеп оқулығын жазса,маған
ұстаздық   етумен   шұғылданған,оның   үстіне   оқу-методикалық   құралдармен   жазған.Қазақстанда   сауатсыздықты   жоюда
Мағжан жазған,әлденеше рет ондаған мың тиражбен басылған «Сауатты бол!» оқулығы шешуші орын алды десек,асырып
айтқандық болмайды.
                             4.Шолпының түрлері
1.Қыз   бала   тәрбиесі.  Бұрынғы   кезде   ата-бабаларымыз   қыз   баланы   қорғап,   періштедей   аялаған.Қыз   баланы
кішкентайынан әдепті, инабатты етіп тәрбиелеген.Дана халқымыз бойжеткендерін пәле-жаладан, жамандықтан аулақ ұстап,
сақтандырған.Осының бәрі қыз баланың қасиетін биіктетіп, сұлулық бастауына көтерілуіне жол ашады.Ерте замандағы Қыз
Жібек, Баян сұлу, т.б қазақ қыздары ерекше сұлу болған.Себебі, олар өз сұлулықтарын сақтап, қос бұрымын бұлаңдатып
жүрген.
                     2.1.Шаштың сәндік әшекейлері
                Шашбау.

сурет                                                 2-сурет
  Ол-қыз келіншектердің шашына сәндік бұйым ретінде тағылады.Шашбау қыздардың шашының әр-ажарын ашады.Оны
өрілген   бұрымның   ұшын   бекіту   үшін   де   тағатыны   мәлім.   Түркі   халықтарының   алтын,   күміс   тиындар,   кейде   маржан
қадалған, ызылған бауы бар шашбауды ежелден пайдаланып келеді. Шашбаудың жасалу,әшекейлену әдістері әртүрлі.Соған
53

орай олар мынадай топтарға бөлінеді:1.Үзбелі шашбау;2.Шашақты шашбау; Қазақтарда шашбаудың;   сөлкебай шашбау,
теңге шашбау,шаштеңге,үкі аяқты шашбау, 
Шаш-түлек(лентадан   жасалады),   шашабаутас   (жалпақ   күміске   асыл   тастар   орнатылады)   тәрізді   түрлері   бар.Қазақ
зергерлері   шашбауды   негізінен   күмістен   қақтап   соғады,ұшына   теңгеден(сөлкебай   )   шұбыртпа   тағылып,   түсті
масатыдан,жібектен ызылған шашақтармен әсемделеді.
Шолпы
   Күміс немесе алтын тиындар қадалған осы шашбауды «шолпы» деп те атайды. 
   Бойжеткен қыз баланың жүрісін,қимылын түзеу үшін қоңыраулы шолпыны бұрымына таққан.Содан қоңыраулы шолпы
таққан   қыз   бала   үй   арасында   жүргендер,жүгіргенде,күлгенде   ол   сыңғырлап   дыбыс   беріп,үйдегі   үлкендер
қалжыңынқойып,әдеп сақтаған, бойжеткен жұрт назарын өзіне аударғанына ұялып, жүгіріп,секіруін тиған.
   «Шолпы» деген ұғым балықтың судағы секіріп ойнағанынан шыққан сияқты.
     Жас қыздар мынандай шолпы таққан:
     1.Үзбелі шолпы;
     2.Қос үзбелі шолпы;
     3.Маржанды шолпы;
     4.Меруетті шолпы;
     5.Ақық шолпы;
     6.Қоңыраулы шолпы;
     7.Тізбелі шолпы;
     8.Сағат баулы шолпы;
     9.Қозалы шолпы;
     10.Сылдырмақ шолпы;
     11.Көзді шолпы;
     12.Алтын шолпы;
     13.Күміс шолпы;
Шашқап
     Ол шашты,бұрымды шаң-тозаңнан, күн көзінен қорғайды, сәндік бұйым ретінде қолданылады. Оны мақпал, шұға,
барқыт, мауыты тәрізді көк, қызыл түсті маталардан бұрымның ұзындығы мен жуандығына орай пішіп, тігеді. Шашқаптың
жоғары, төмен жағынан ою-өрнекпен безендіреді , зер, оқа моншақтарымен сәндейді, кейде оған маржан, меруерт, күміс
шеттіктер тағады.
Шаштеңге
Шолпының   күміс,алтын   теңгелерден   тізбеліп   жасалған   түрін   шаштеңге   деп   атайды.Шолпымен   шаштеңге   шашбауға
немесе бұрымның ұшына тағылады. Шаштеңге таққан қыз-келіншек  мезгілсіз жүрмеуге тиіс.Өйткені күміс сыңғыры қыз-
келіншектің  мезгілсіз жүргенінін хабар етіп, айтып қояды.
Қыз-келіншектің арқа тұсындағы шаш өріміне таққан әшекейдің аты-әшекейлі арқалық,шүйдеге тағылған әшекейдің аты-
желкелік.Шекеде кәмшат бөрік, киген асыл,сылдырлап алтын шолпы,иықта шаш. [5;15 бет]
    2.3.Шашқа арналған әндер
Алтынбек Қоразбаев ағамыздың мына өлең жолдарынан заманымыздың көрікті ұзын шашты қызы елестейді:
     Сыңғыр шолпы шашбаулым,
     Жарасады таққаның.
     Осы сәнің тұрғанда,
     Қаламаймын басқаны.
     Сүйіншілер жеңгелер,
     Шашбаулы қыз келді деп.  [6;23 бет]  
Сол сияқты «Арна »тобының  орындауында  жүрген «Сенің қою қара шашың» әні сағындырған қыздың бет бейнесін
береді.  Әнші-  сазгер Марат Омаров  пен  Құдайберген Қазыбаевтің «Қыз  сыны»,Р.Тайманов  пен И.Сапарбаевтің «Қазақ
қызы» әндері сұлулық нәзіктік  символы ретінде бұрымды қыздарды үлгі еткен.                                     

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: