Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

олар  кайсы бір  уакыттардағы  накты  мемлекеттерде  бірдей  емес.  К үл 

иеленушілік  кезенге  деспоттык,  теократиялык-монархиялык,  аристо- 

кратиялык,  олигархиялыктэртіптер,  күл  иеленушілік демократия тәртібі 

тә н.  Феодализм  тұсында  а б с о л ю т и с т ік,  клерикалды -ф еодалды к, 

милитаристік-гюлициялыкнемесе "білімді абсолютизм” тәргібі тән болды.

Кдзіргі  элемде  тоталитарлык,  авторитарлык,  авторитарлы-тотали- 

тарлык,  демократиялык,  демократпялы-авторитарлык,  лнбералдык, 

либералды-демократиялык,  әскери-полнциялык,  фашистік немссе жартылай 

фашистік,  носілшіл-үлтшылдык,  кейбір  ислам  елдерінде  -   клерикалды- 

фундаменталисгік режимдеромірсүруде  .

Саяси режимдердінтигітерін тек үстемдік етуші таптардын,  әлеуметтік 

жіктердін баска таптармен,  әлеумеггік  жіктермен,  топтармен пакты езара 

байланысына  катысты аныктауға болады.

Мемлекеттік  би.іік  жүргізудін  әдістері  мен  қүралдары  жиынтығының 

ерекшеліктеріне  байланысты  саясаттанулык  әдебиеттерде  эдетте,  саяси 

режимдердін  негізгі  түрі  ретінде:  тоталитарлык.  авторитарлык  және 

демократиялыкрежимдерді бөліп керсетеді.

Саяси  режимдерді  тоталитарлык,  анторитарлык  жэне демократиялык 

деп  бөлудін  негізіне  езара  байланысты  үш  көрсеткіш  алынган.  Олар: 

ко ға м д ы к-са я си   күш те р д ін  к ы зм е тін ін   бостанды к  (бостанды ксы з) 

денгейлері.  б и л ікті  аткару  проиесіндегі  болуы  м үм кін   бассыздык, 

азаматтардын күкыкгары мен бостандыктарына мүмкіндік беру мен жүзеге 

асырудын келемі;  билік тармактарынын бір-бірінен және коғамдык-саяси 

күштер  мен  институттардын  мемлекеттен  дербестігінін  шамасы;  билік 

е к іл д іг ін   (к у к ы ғ ы н )  бо л уд ін  м ө л ш е р л е стігі  мен  б и л ік   аппараты 

жауапкершілігінінденгейі.

Енді саяси режимнін тоталитарлык.  авторитарлык жэне демократиялык 

тигітерін  олардын  ерекше  белгілерін  беліп  керсете  отырып,  жеке-жеке 

карастырамыз.

«мн»ул..-кі 

У. / -

 

>•>*£ имг.г;, ;ук -

2. Тоталитарлык саяси режим

Тоталитарлык  саяси  режим  мемлекеттін,  коғамдык  өмірдің  барлык 

салаларына  шексіз  бакылау  коюға  үмтылуымен,  адамнын  саяси  билікке 

жэне үстемдік етуші идеологияға толык бағынуымен сипатгалады. Мемлекет 

барлык коғамды жэне накты адамды жүтып жібереді. Осыған сәйкес билік, 

бір  адам  жэне  баскарушы  элита  адамдарынын  санаулы  топтары  аркылы, 

әдетте  барлык денгейлерде  жабыктүрде  қалыптасады.  Тоталитаризм  XX 

ғасырда пайда болған,  ол диктатуранын ерекше жана формасы.

'Иванов  И .П .  Политические  режимы:  теоретико-методические  проблемы.  -   М ., 

2 0 0 4 .-  с.  215-216.

167

Диктатура (лат.тілінен  dictatura — “ шексіз билік” )  -  баскарылатындар 

тарапынан  бакылау  койылмайтын,  бір  адамнын  немесе  бір  жетекш і 

басшылыкететін адамдар тобының баскару тәртібі. Ол ертеде пайдаболған 

және ө зінін кө р ін уін ін  көптеген тарихи формалары болған. Диктатуралар 

іштей  тұраксыз  болган  режимдер,  оларды  тек  диктатордын  еркі  ғана 

нығайтады. Дикта гор кұкыкка багынбайды.  халыктын алдында есеп бермейді 

жэне занды өзінін мүддесіне карай өзгертіп огырады.

Тоталитаризм диктатуранын жаңа типі болып саналады  , онда мемлекет 

пен идеология ерекше рол аткарады.

"Тоталитаризм" үгымы латыннын "totalis" деген сезінен шықкан,  бүкіл, 

тұтас,  толыкдегенді білдіреді. Оны XX ғасырдын басында айналымға енгізгеіі 

итальян фашизмінін идеологы Дж.Джентиле. Бүл түсінік алгаш рет  1925 ж. 

итальян  парламентінде  айтылды.  И тальян  ф а ш пзм інің   ж е те к ш іс і 

Б.Муссолини  оны  саяси  сөз  корына  енгізді.  Жана  саяси  режим  ретінле 

Б.Муссолини тоталитаризмнін мәнін былайша тұжырымдады: “ барлығы да 

мемлекетте,  мемлекетген тыс ештене жок,  мемлекетке ештене карсы емес” . 

Кейінірек бүл үгымды неміс және американ саясаттанушылары колданды. 

Ф .Хайекгін "Дорога к рабству” ( 1944).  Х.Арендгін "Истокитоталитаризма" 

(1951),  К .Ф р и д р и х т ы н   "Т о та л и та р и з м "  (1954),  К .Ф р и д р и х   пен

З.Бзежинскийдін “ Тоталитарная диктатура и автократия (1956),  Р.Ароннын 

“ Демократия  и тоталитаризм”  (1958)  атты  енбектерінде  бүл  кұбылыстын 

түжырымдамалык жагынан жете зертгелуіне кол жеткізілді.

Тоталитаризм  тек  XX  гасырда  гана  шындыкка  айналганымен,  онын 

идеялык  кайнар  коздері  ежелден  бастау  алады.  Көптеген  тоталитарлык 

идеялар  Ш ан  Я нны н,  Платоннын.  Т.М орды н,  Т.Кампанелланын, 

Г.Бабефтын,  Р.Оуэннің,  А.Сен-Симоннын.  Ш .Ф урьенін,  Ф ихтенін, 

Гегельдін,  Маркстін,  Ницше жәнет.б. шыгармаларында да болды. Алайда, 

саяси режим ретіндегі тоталитаризм идеялары тек XX гасырда ғана кеңінен 

тарап,  тәжірибеге енді. Тоталитарлык саяси режимнін пайда болуына X IX  

гасырдынаягы мен ХХгасырдынбасындагыобъективті проиестермүмкіндік 

берді.  Тоталитаризмнін  алгышарттары  көп  түрлі  жэне  когамдык  өмірдін 

шаруашылык,  саяси,  әлеуметтік салаларынан шыгады. Олардын негізінде 

дүниетанымдыкалгышарттар мен психологиялыкфакторлар жатыр.

Адамзат когамы дамудын индустриалдык сатысына аяк басуы  жапгіай 

кепш ілік коммуникациянын тармактанган жүйесін күруга себепші болды, 

тұлғаға  идеологиялык  жэне  саяси  бакылау  жасаудын  технологиялык 

мүмкіндіктері пайдаболды. Индустриалдык енбектінескелеңбөлінісі мен 

мамандандырылуы емірдіңдәстүрлі формаларын бүзды,  тұлганы нарықтын 

сүрапыл  және  бәсекелестік  әлемі  алдында  коргансыз  етгі.  Әлеуметтік

'Караныз:  Д иктатура  и  тоталитаризм .  —  Киев,  2001.  -   с.  150-170.

168

катынастардын  күрделенуі  әмбебап  реттеуіиі  және  мүдделері  сәйкес 

келмейтін индивидтердінөзараәрекетін ұйымдастырушы ретінде мемлекет 

рөлініңкүш еюінталап етгі. Тәжірибе көрсеткешндей,  тоталитарлыксаясп 

режимдер,  эдетге,  төтенше жағдаплар: коғамдағы үдейтүскентұраксыздык; 

әмірдін барлык жактарын камтыған тереңдағдарыс;  акырында,  ел үшінөте 

манызды стратегиялык міндеттердін шешілуінін қажеттігі барысында пайда 

болады.

Айта  кеткен  жен.  тоталитарлык  саяси  режимдер  калыптасуынын 

объек гивті алғышартгары ХХғасырдыцбірінш і жартысында коптеген әлем 

елдерінде өмір сүрді.  Бірак,  дәстүрлері  берік,  демократиялык мәдениеті 

дамыған  жерлерде  мемлекет  тек  азаматтык  когамды  ығыстыра  т ү с іі, 

дегенмен.  онын институггары мен үііымдарын  жоймады.  ол өзініцбиліі ін 

мононолиялауға үмтылмады.  30-40-жылдардағы  уакыттын үндеуіне терен 

демократиялык дәстүрлері  бар коғамның калай  жауап бергенінін жаркын 

мысалы  А К.Ш   президенті  Ф.Рузвелытін  "жана бағыты”  болып табылады. 

Карама-карсы реакция демократиялык дәстүрлер мен азаматтык коғамнын 

дамыған  институттарына  ие емес елдерде,  Германия мен  Ресейде (КСРО) 

болды. Накосы елдерде ЗО-40-жылдардатоталитарлыксаяситәртіп орныкты. 

Тоталитарлы к  саяси  р е ж им нін  калыптасуы  адамзатка  кайғы -касірет 

әкелетіні белгілі.

Айта  кету  керек,  тоталитарлык саяси  режимнін  іс  жүзіндегі  шарты  — 

э ко н о м и ка л ы к  жэне  саяси  б и л ік г ін   арасына  шек  ко ю ,  индивидтін 

экономикалык еркіндігі болып табылатын азаматтык коғам болмайды.

Тоталитаризмде меншік толығымен мемлекетке тиісті жэне онын катал 

бакылауында болады. Бүл бол май калмайтын билік монополиясын тудырады, 

сондай-ак,  саясат пен экономиканын тетік гері бір жерге біріктіріледі,  сөйтіп, 

мемлекегтін мәжбүрлі жалпыға бірдей билігіне алып келеді. Тоталитарлык 

саяси  режимнін  калған  ерекше  белгілерінін  бәрі  осыдан  келіп  шығады. 

Тарихтан  белгілі дәстүрлі деспоттык режимдерге карағанда тоталитарлык 

жүйе  белгілі  бір  уакыт  ағымында  баскарушылар  мен  баскарылатындар 

арасында консенсус сакталатын іш кі бірлігімен ерекшеленеді.

Осыған  байланысты  тоталитарлык  саяси  режим  пайда  болған  жэне 

дамыған елдердін әркайсысынын өзіндік ерекшеліктері болғанын атап айткан 

жән.  Сонымен  бірге,  тоталитарлык саяси  режимдердін барлык түрлеріне 

тән жэне онын мәнін көрсететін ортак белгілерде бар. Олар мыналар:

і. 

Б и л ік т ін   жоғарыда  ш о ғы р л а н уы , 

баскаруш ы   аппаратты н 

гнпертрофиялануы,  онын  коғам  өм ірінін  барлык  санылауларына  енуі. 

Тоталитарлык санада “ билік  пен  коғам”  проблемасы болмайды:  билік пен 

халык  бірынғай,  бөлінбейтін  тұтастык деп  шамаланады.  Мүлдем  баска 

проблемалар кокейтесті болады,  накты айтканда: билік пен халыктын іш кі

169

жауларға карсы күресі,  билік пен халык — дұшпандыксырткы ортаға карсы. 

Бұл  каншалыкты  парадоксальды  болса  да.  тоталитарлык  саяси  тәртіп 

жағдайында биліктен шынайы кол үзген халык үкіметонын мүдделерін онын 

өзіне карағандатеренәрі толыкбіддіреді депсендіреді. Сөйтіп.  экономикаға 

орталыктандырылған бакылау жэне экономикалык кызметп бюрократиялык 

баскару жүйесі жасалынады. 

-f 

, ,

2. Тоталитарлык саяси режимдерге бір партиялыктән.  Харизматикалык 

жетекші-көсем  баскаратын  бір  ғана  баскарушы  партия  омір  сүреді.  Бүл 

партиянын  партиялык  бастауыш  ұйымдар  желісі  когам ны н  барлык 

өндірістік-ұйы.мдык күрылымдарына емеді,  сөйтіп бакыдау жасай отырып 

олардын  кызметін  бағыттаііды.  К өпш ілік  үшін  көсемге.  онын  ұсынған 

идеяларынадегенсокырсенімтән. 

■ 

-

3.  Биліктін бір колға -  автократияғабарынша шоғыр.мануы билікті бөлу 

принципін  жояды.  Заң  шығаруиіы  жэне  аткарушы  билік  бір  күрылымға 

шоғырланады,  тәуелсіз  сот  билігі  деген  мүлдем  болмайды.  Сот  билігі 

партиялык-мемлекеттік машинанын, мүдделеріне кызмет ететін  малайдын 

рөлінедейін жегкізеді.

4.  Барлык  коғам  ө м ір ін ін   идеологияландырылуы.  Тоталитарлык. 

идеолопіянын. негізінде — тарихтыбарлыккүралдары аюнйтын.  белгілі бір 

максатгарга  карай  (әлемдік  үстемдік,  коммунизм  күру  жэне  т.б.)  занды 

козғалыс  ретінде  карау  жатыр.  Атадмыш  идеология  мапінлык символдар 

күшін бейнелейтін мифтер сериясынан түрады (жумысшы табынын жетекші 

рөлі  жөнінде,  арилы к  нәсілдін  жокары лы ғы   ж өнінде  және  г.б.)  . 

Тоталитарлык коғам халыкка идеологиилык ыкпал  жасау  ушін  үлкен  күш 

жұмсайды. Мемлекеттік идеологияны және билік өкілдерін сынауға тыйым 

салынады.

5.  Тоталитаризм  акпарагка  дсген  билік  монополиясымен,  бүкаралык. 

акпарат күралдарына толык бакылау жасаумен және баспа кызметіне катал 

цензура жасаумен сипатталады. Барлык акпарат бір жакты бағыттылыкта -  

өмір сүріп түрған күрылысты жәие оныц жетістіктерін дәріптеу бағытында 

болады.  Бүкаралы к  акпарат  күралдарынын  көм егім ен  к ө п ш іл ік т ін  

тоталитарлык саяси тәртіп қойған максатты орындауы үшін кулшынысын 

кетеру міндеті шешіледі.

6.  Қарулы  күрес  ж үр гізуд ін   барлык  күралдарын  колдануға  деген 

мемлекеттін  монополиясы.  Әскер,  полиция,  барлык  баска  да  күштеу 

күралдары  саяси  билік орталығына толығымен  бағынышты болады,  олар 

жазалаушы органдар кызметін аткарады.

7. Адамдардын жүріс-тұрысына жалпы бакылау жасаудын істеліп біткен 

жүйесінін,  жаппай  репрессия  және  күштеу  жүйесінін  өмір  сүруі.  Бүл 

максаттар  ү ш ін   ауыр  енбек  колданы латы н,  адамдарды  азаптау.

170

карсыласкандардын еркін басу,  ешкандай жазығы ж ок адамдарды кырып- 

жою  жүргізілетін,  түткындарды бір жерге  жинап  үстайтын лагерьлер мен 

геттолар күрылады. КСРО-да лагерьлердінтұтас желісі -  ГУ Л А Г күрылды. 

194 і  жылға  дейін  оған  53  концентраииялык  лагерь.  422  енбекпен  түзеу 

колониясы және 50 кәмелетке толмағандар лагері кірлі. Осы лагерыіерөмір 

сүріп тұрған  жылдары  онда 40  млн.  астам адам  каза болды. Тоталитарлык 

коғамда  мүкият  ойластырылған  жазалау  аппараты  әрекет  етеді.  Оның 

көмегімен  жеке  адам  тағдырына  және  отбасы  мүшелеріне  кауігі  төнеді, 

кү д ікш іл д ік,  сөз  тасу.  домалак  арыздарға  (анонимкаларға)  мадактау 

жасалынады.  Бүныибәрі едде баскаша көзкарас жэне оппозиция туындамауы 

үшін-  жасалынады.  Күш теу  және  жазалаушы  органдардыи  көмегімен 

мемлекет халыктынөмірі  мси міне s-күлкына бакылау жасайды.

Жогарыда аталган жоне кейбір баска да ортак сипатты белгілер аз немесе 

кон денгейде болсын,  барлык тоталитарлык саясн рсжимдергетән,  сонымен 

кат ар,  оларды тоталитаризм деп аталатын біртопка біріктіруге негіз болады.

Сонымен бірге аталмыш т опта тоталитарлык саяси режимнін “ солшыл" 

жэне  “ оншыл" деп  аталатын  екі  түрін  бел in  керсстуге  м үм кіндік  беретін 

ерекше белгілері де бар.

■‘Солшыл" тоталитарлык саяси режим КСРО-да жоне баска соииалистік 

елдерде  пайда  болды.  Казір  ол  кандай  да  бір  денгейде  Кубада.  Кытайда, 

КХДР-да,  Вьетнамда өмір сүруде. "Оншыл" тоталитарлык режим фашистік 

Италия  мен  Германияла,  сондай-ак,  әлсіз “ өш кен"  күйінде  Испанияда -  

Франко баскарған кезенде,  Порту галияда Салазар баскарған кезенде емір 

сүрді.  "С о л ш ы л ”  тоталитарлы к  саяси  режим  м арксизм -ленинизм  

идеологияларына  негізделді,  ол,  біріниііден,  барлык  индивидтердін 

кажеттіліктері толығымен канағаттандырылатын коммунпстік коғам кұрудын 

м үмкіндігіне  сендірді;  екіншіден,  жеке  меншікті  жойып,  жоспарлы, 

баскарылатын экономиканы кұруға;  үшіншіден,  пролетариаттынжетекші 

роліне;  те р тін ш ід е н ,  жана  коғам ға  ету  барысында  пролетариат 

диктатурасыныңкажетгілігіне;  бесіншіден,  әрбірелдекоммунизмқүрудын 

мүмкіндігінесендірді. Үстемдік етуші идеологиянынкөзкарасытүрғысынан 

алғанда баска барлыктаптардын прогрессинтілігі төмен,  ал  кейбіреулері -  

тіпті  реакиияшыл болып табылады.  Іс жүзінде бүл  меншік иелерінін және 

шаруалар тобынын жойылуын білдіреді. “ Жаркын болашақты" күру куатты 

күштеу аппаратын,  зорлау,  террорғадейін колдануға барады.

КСРО-дағы  тоталитарлык  саяси  режимнін  өмір  сүр уін ін   уакыттык 

шенбері  саяси  ғылымдағы  айтыс  тудыратын  мәселе  болып  отыр.  Бір 

саясаттанушылар  бүкіл  кенестік  кезенді  тоталитарлык  саяси  режим  деп 

атауға болады деп  есептейді.  Баскалары  -  тоталитарлык саяси  режим деп 

Сталиннін баскаруы кезенінде (1929-1953) калыптаскан тәртігітіатайды,  ол

171

кайтыс  болғаннан  к е й ін гі  тә ртіпті  посттоталитарлык  режим  ретінде 

аныктайды.

Бірінші көзкарас шеңберінде Кеңестік когамдагы 80-жылдардыкаяғында 

басталған  процестерді түсіндфу біраз киындык  гудырады.  өйткені,  онын 

өкілдері  тоталитарлык  саяси  режимнін  өзгермейтін  ерекшеліктері  мен 

белгілеріне  айырыкша  назар  аударады,  сөйтіп.  80-жылдардағы  шалағай 

реформалардың және 90-жылдардағы түбегейлі реформалардын негізі болған 

60-80-жылдардағы  эко ном икалы к  және  әлеуметгік  өмірлегі  калтарыс 

әзгерістерді ескерусіз калдырады. Екінш і көзкарас аукымында арта түскен 

күтілістер мен әзгере түскен когамнын  галаптары жэне баскарушы элитанын 

ж е ткіл ікс із  бейімделуі  арасындағы  карама-кайш ылы ктар  талданады. 

Теренлей түскен карама-кайшылыксаяси  і үрактылыктын негі ідерін киратты 

және акыр сонында кенестік тоталитарлык саяси режимнін толык жойылып 

ыдырауына алып келді.

‘"Оншыл”  тоталитарлык саяси режим  герман фашизмі түрінде үлтшыл- 

социализм  идеологияларына  негізделді.  Бүл  идеология  этатистік  және 

ұлтш ы лд ы к  үрандарды ң  косы нды сы   болып  есептеледі.  С о кғы с ы  

Х.Чемберленнін  "ж огары ”   арий  нәсілінің  өзегі  ретіндегі  германдыктар 

жөніндегі  нәсілш іл  идеясына  және  Ж .Г о би но ны н  кан  араласуымен 

байланысты  онын  әлсіреуі  жөніндегі  пайымдауына  сүйенеді.  Дәл  осы 

постулаттардан  неміс  ұлтынын  артыкшылығы  және  әлемдік  үстемдікке 

үмтылысы жөніндегі нацизм идеялары туындады.

Үлтшыл-социалистік  идеологиянын  басты  ережелері  мынаған  саяды: 

біріншіден,  германдыкрейхтың жангыру ына:  екіншіден.  неміс нәсілінін 

газалығы үшін к үреске;  үшіншіден,  барлык бөтен элементтерді (ен алдымен 

еврейлерді)  кырып-жоюға:  тертіншіден,  антикоммунизм;  бесіншіден, 

капитализмді шектеу.

“ Оншыл”  тоталитарлык саяси режимніңәлеуметтік негізі экстремистікке 

бағытталған  коғамның орта  жіктері  болып табылады.  Герман фашизмі  ірі 

капиталдан  да  колдау  тапты,  өйткені  ол  к ө п ш іл ік т ін   революциялык 

козғалысымен және коммунистікидеологияменсалыстырғандаодан “ көп 

жамандык” кермейді.

Марксизм-ленинизмге 

Караганда 

үлтшыл-социализм  таптык 

ор т ан ы н  

және  бірынғай  үлттык дәстүрлер  негізінде  “ халыктык  кауымдастыктың”  

идеяларын  жактады.  Үлтшыл-соииализм  идеологиясы  ком м унизм нің, 

еврейлердін,  католик  шіркеулері  “ жауының”  бейнесін  белсенді  түрде 

насихатгады.  Олармен  күресу  үшін  және  үл гтын аман  калуы  үшін террор 

мен репрессияны колдануға дейін жол берілді. Кез келген дәрменсіздік неміс 

үлтынатөнген кауіп-катер ретінде кабылданды.

Айта  кеткен  жен,  тоталитарлык саяси  режимдер  осы  тәртіп  үстемдік

172

еткен  еляерде  экономикалык  прогресті  жэне  әлеуметгік  дамуды  тежеді, 

сондай-ак,  адамзаткаорнытолмас кайғы-касіретәкелді.

Осыган  байланысты  мынаған  назар аудару  керек:  тоталитаризм  — бул 

авторитарлыксаяси режиммен байланысты,  онымен тыгызөрілген,  тарихи 

туйыккатірелген,  болашагы ж о к саяси режим.

3. Авторитарлык саяси режим

Авторитарлык саяси режимнін оны тоталитаризм  мен демократиянын 

арасындағы  аралык  жағдайга  коятын  өзіне  ғана тән  біркатар ерекшелікті 

айырмашылыктары бар. Мысалы,  тоталитаризм тәрі зді авторитарлык саяси 

режим мемлекеттік органдардын шексіз билігімеи ерекшеленеді, демократіія 

сиякты авторитаризм ге азаматтык когам саласынын.  экономикадагы жеке 

инициативанын,  нары кты кбәсекедестіктінсакталуы  гэн.

Авторитарлык  (латын  тідінен  autoritas  -   билік.  ыкпал)  режим  -   бүд 

коғамныі I мемлекетгік-саяси күрылымы,  онын негізін каі ідай да бір топтын. 

б ір адамнын немесе институттын билікке деген монополиясы кұрайды.

А в то р и та р л ы к  саяси  реж им ,  әдетте.  саяси  к ү ш те р д ін   катал 

поляризациялануымен катар жүріп,  когамдык кұрыдысы ауыскан елдерде; 

ұзакка созылган экономикалык жэне саяси дағдарыстары байкалып,  оларды 

демократиялык  кұралдармен  жену  м үм кін  болмайтын  елдерде  пайда 

болатынын тарихи тәжірибе көрсетіп отыр.

Авторитарлык саяси режим — тарихта  кенінен таралган күбылыс  және 

ол  алуан  түрлілігімен  ерекшеленеді.  Казіргі  әле.мде  авторитарлык режим 

Азия.  Африка,  Таяу жэне Орта  Ш ыгыс  пен Латын  Америкасы елдерінде 

негүрлым кенінен таралган.

Авторитарлык режимнін казіргі елдердін көпшілігінде кенінен таралуы 

және түракталуы авторитаризмнін кайнар  көздерінін мәселелерінен  гөрі, 

оны н  сакталуы  мен  үдайы  ө н д ір іл у ін ін   себептері  жөніндегі  мәселені 

туындагады. Оган мыналар жатады: әлеуметгік өмір мен беделдін үйреншікгі 

және  түракты  формаларына  багдар  ұстаган  коғамнын  дәстүрлі  ти п інін 

сакталуы;  дамушы  коғамдардың  әлеуметтік  күрылымында  клиентальды 

катынастардынұдайы өндірілуі;  саяси жүйеге белсенді ыкпал етуге халыктын 

багыт-багдарынын  жокты гы на  ген  басым  болатын  саяси  мәдениеттін 

патриархалдык  жэне  азаматтык  типтерінін  сакталуы;  халыктын  саяси 

хабардарлыгына  діни  нормалардын  (ен  алдымен  исламнын,  буддизмнін, 

конфуциандыктын)  елеулі  ыкпалы;  эконом икалы к  артта  калушылык; 

азаматтык  когамнын  дамымауы;  дамушы  коғамдардагы  дау-жанжалды- 

лыктын жоғары денгейі.

Авторитарлык  режимде  когам ды к  өмір  аз  да  болса  еркін  сипатта 

болатынын айта кеткен жөн. М е м л е к етті н тара г і ы н а н когамдык өмірді баскару

173

соншалыкты жаппайлыкпен жүргізілмейді,  коғам өмірінін экономикалык, 

өлеуметтік,  түрмыстык-отбасылык,  рухани  салаларына  катал  түрдегі 

ұйымдасқан бакылау койылмайды,  шектеулі түрде болса да оппозиииялык 

партиялардың 

Өімір 

сүруіне  жол  беріледі.  азаматтык  коғамның 

ә р  

түрлі 

институттары  әрекет  етеді.  Авторитаризм  коғамға  бір  гана  идеологияны 

тануға үмтылмайды.  саяси ойлауда,  пікірайтуда және әрекететуде шектеулі 

және  бакылаулы  плюрализм ге  (п ік ір   алуандылығына)  жол  береді, 

оппозициянын өмірсүруіне келісім береді,  ортүрлі саяси күштер режимге 

сәйкес келмейтін дүниетанымдыкмаксаттарды ұстана алады.

Дегенмен  мұндай  салыстырулар  авторитарлык  саяси  режимдердін 

айтарлыктай ортакбелгілері бар екендігін көрсетпейді. Авторитарлык саяси 

режимдерді  аны ктауда  мемлекет,  когам   ж ә не  тү л ға н ы н   кары м - 

катынастарынын  сипаты,  ортак  ерекше  биліктін  калыптасуы  мен  онын 

кызмет етуінде колданылатын әдістердін жиынтығы елеулі түрде маңызды 

болып табылады.

А вторитарлы к  саясп  режимдердін  ортак  ерекш елікті  белгілеріне 

төмендегілер жатады:

Біріншіден,  халыктын биліктен шеттетілуі.  Бір ғана адам немесе бір топ, 

не болмаса мемлекеггін бір ғана органы билікті алып жүруші болып табылады. 

Бүл  харизматикалык  көшбасшы,  монарх,  әскери  хунта,  диктаторлар, 

популистік көшбасшылар жэне т.б. болуы мүмкін. Олар когамда шектеусіз 

және  бакыланбаитын  билік  жүргізеді.  Авторитарлык  коғам  халык  йен 

биліктің  арасына  үлкен  алшактык  туындатады.  Осы  алшактыкка  көпір 

орнатудан мемлекетте,  халы к  та кашкактайды. Зандар тұлғанынмүдделерін 

емес,  көбіне-коп мемлекеттін мүдделерін корғайды. Зан саласында "рұксат 

етілмегеинінбәрінетыйым салынған” приниипі әрекет етеді.

Екіншіден,  бірынгай  міндетті  идеология  болмаса  да,  мемлекеттік 

идеология басымдык етеді. Авторитарлык кошбасшылар (тоталитарлыкка 

Караганда) үлкен максаттарга жетудегі,  мысалы,  әлемді кайта күру сиякты 

ұмтылыстарга деген ездерінін іс-әрекеттерін дәлелдемейді. Олар когамнын 

жойылу  алдында  тұрғандығын  мәлімдеп,  оны  кұткарудын  міндетін  өз 

мойнына алатынын айтады,  содан  кейін,  олар билікті беруге даярмыз деп 

жұрттысендіреді.

Үшіншіден,  биліктін  айкын  бөлінуі  болмайды.  Мемлекеттік саясатка 

бакылау жасауда парламенттін ролін жэне сот билігіне аткарушы биліктін 

ыкпалын шектей отырып аткарушы билік және ішінара заң шыгарушы билік 

мемлекет басшысының колына айтарлыктай шогырланады.

Тортіншіден,  багынбайтындарды  кондіруге  мәжбүрлеу  үшін  кажетті 

күш ке сүйену. Дегенмен,  аталмыш режим тоталитаризмдегі сиякты жаппай 

кугын-сүргін  мен  террорга  ұмтылмайды.  Сонымен  катар,  ол  белсенділігі

174

әсіресе  оң  нәтижелерге  жеткізіп  танкалдыратындай  болса,  көпш ілікке 

танымал болу ісін де пайдалана алады.

Бесіншіден,  саясаттын монополиялануы.  Барлык саяси іс-әрекет саяси 

биліктін  ерекше  кызметіне  айналады.  Соган  сәйкес  баска  барлык. саясат 

субъектілерінін ымырасыздыгына: ашык-агрессияшыл саяси опиозицияға, 

белсенді-күшті саяси  партиялар мен  баска да когамдык ұйымдарға тыйым 

салынады.  Жекелеген  жағдайларда  авторитарпзмде  кәсіподактар  мен 

оппозициялыксаяси партиялардын санына шектеу койылып.  оларбиліктің 

катан  бакылауына  алынады.  Сонымен  катар,  адалдыкты  сактау  үшін 

баскарушы режимге мемлекетгік саясат пен саяси кайраткерлердін кейбір 

кемшіліктерін сынаугарүксаі  етіледі.

Алтыншыдан,  коғамға  голык,  жаппай  бакылау  орнатудан  бас  тарту. 

Авторитарлык  режимнің  неғүрлым  дамыган  түрі  —  “ саясаттан  басқанын 

бәріне рұксат” принципіне негізделген. Билік жалпыга бірдей бакылауга іске 

аспайтын  мін  тағудан  бас  тартады  жэне  тек  бірнеше  мәселелерді:  жеке 

кауіпсіздікті,  ұлттык  корганысты,  когамдык тәртіпті,  сырткы  саясатты 

гана  ө зін ін   то лы к  бакылауында  калдырады.  Сондай-ак,  саяси  билік 

әлеум еттік  камтамасыз  етуді  ұйымдастыруға  жэне  дамудын  жалпы 

сгратегиясын жасаугабелсенді түрдеараласады. Экономика,  мэдениет,  дін, 

жеке бастын өмірі мемлекеттік бакылаудан тыскары калады.

Жетіншіден,  баскарушы элитанын калыптасуы демократиялыкжолмен 

емес,  жогарыдан  тагайындау аркылы  жүреді.  Нәтижесінде авторитарлык 

көшбасшынын айналасындағылар жеке үнамдылык гіен көсемге берілгендік 

негізінде іріктеледі.  ал олардын іскерлік сапасы мен кабілеті ескерілмейді.

Мүндай  ортак  ерекше  белгілер  негізінен  барлык  авторитарлык  саяси 

режимдергетән. Алайда,  бүл режимдердін ерекше белгілері бар,  соган сәйкес 

олардын  типтеу  мен  ж ікте л у і  ж үр гізілед і.  Типтеуге  келетін  болсак, 

авторитарлык  б и л іктін   накты  нұскаларын  аныктаудагы  галымдардын 

көзкарастары әр түрлі болуы және амалдардын кеп түрлілігіне орай,  менін 

көзкарасы м   бойы нш а,  авторитарлы к  саяси  реж им дердін  әске р и - 

;

ііі

 го р и та р л ы к, 

а в то р и та р л ы -те о кр а ти ял ы к, 

сам од ерж авнял ы к- 

монархиялык,  олигархиялык,  революциялык-популистік,  авторитарлы- 

бюрократиялыксекілді  негізгі тигітерін бөліп көрсетуге болады.

Айта кету керек.  әскери-авторитарлык (немесе преториандык) режимдер 

көбіне  м ем лекеттік  т ө н к е р іс т ін   нәтижесінде  пайда  болады.  Саяси 

күрылымнындагдарысы,  дендеген әлеуметтік шиеленісгерге ұрындырагын 

саяси тұраксыздык әскерилердін билікті  басып  алуынын себептері  болып 

табылады.  Әскери  тонкерістердін  әлеуметтік  алгышарты  “ преториандык 

когам” ,  онын ерекше белгілерін Д.Раппопорттөмендегідей: “ ойын ережесіне”  

катысты негүрлым ыкпалды топтардын арасында ортак келісімнін болмауы;

175

билікті кайта бөлуге және негізгі саяси күштер арасында ресурстарды кайта 

бөлуге  байланысты  күш ті  дау-жанжал;  коғам ны н  катан  әлеуметтік 

поляризациялануы;  биліктің  легитимділігі  мен  институционализацияла- 

нуынын төмен деңгейі деп тұжырымдап берген.

Әскери  диктатураларды  орнату.  әдетте  б^рынғы  конституцияны н 

жойылуымен,  парламентті таратумеі і,  кез келген оппозициялык күштері е 

толык  тыйым  салумен,  зан  шыгарушы  жэне  аткарушы  биліктің  әскери 

кенестін колына шоғырлануымен катар жүреді. Әскер,  полиция және арнайы 

кызмет іске асыратын кен өрісті ланкестік әрекет әскерм дикгатуралардын 

айырыкша белгісі болып табылады. Әдетте,  әскерн-авторитарлык режимдер 

эко ном икал ы к  ти ім д іл ікті  камтамасыз  ете  алмайды.  Олар  к ө п ш іл ік іі 

әлеуметтік  проблемаларды  шешуге  жүмылдыра  алмайды,  о пне  олардын 

колдауы  камтамасыз  ете  алмайды,  билікті  институционаландырумен 

байланысты тудырган проблемаларды шешуге кабілегсіз. Мундай режимдер 

Африкада,  Шығыс елдерінде,  Латын  Америкасынын көптеген елдерінде 

өмірсүрген болатын.

Авторитаризмніц  тағы  бір  түрі  авторитарлы-теократиялык  режимдер 

болып  табылатындығын  атап  айткан  жөн.  Режимдердің  бұл  тнпі  саяси 

б и л ікт ін   фанатикалык,  діни  кл а нны ң   -   дін  кы зм е тке р інің   колына 

шоғырлануын  білдіреді.  Бұл  типтін  мысалы  ретінде  Ирандағы  Аятолла 

Хомейни  реж им ін  айтуға  болады.  Ш ындығында,  сипаты  жагы нан 

авторитарлы-теократиялык режим тоталитарлык режимге өте үксас келеді  .

Самодержавиелік-монархиялык режимдер өткеннін саркыншағы түрінде 

әлемнін казіргі саяси көрінісінде де сакталған. Бұлардын катарына ГІарсы 

шығанагы  елдері  — Сауд Арабиясы.  Кувейт,  Біріккен  Араб Әмірліктері, 

Катар.  Бахрейн,  Оман,  сондай-ак Непал,  Марокко,  Иордания жэне т.б. — 

нынабсолюттік монархиялары жатады. Бұл елдерде биліктіңбөлінуі,  саяси 

бәсекелестік дегендер болмайды,  билік  шағын адамдар тобынын  колына 

шоғырланған,  аристократиялыктаптын яғни баскарушы элита идеологиясы 

үстемдік етеді.

Авторитарлы к  режимдердін  ка зір гі  типтерінін  бірі  олигархиялык 

реж им дер  болыгі  табы латы нды гы н  атап  кө р се тке н  ж о н .  Әдетте, 

олигархиялык режимдерде экономикалык жэне саяси билік бірнеше ыкпалды 

отбасыларынын  колы на  жинакталады .  Т е н к е р іс т ін   немесе  сайлау 

корытындыларын бүрмалаудың көмегімен бір лидер екіншісін ауыстырады.

Олигархиялык  режимдер  бюрократия  блогынын  гегомониясы  мен 

компрадорлык буржуазияға  негізделеді.  Ко.мпродорлык буржуазия  — бұл 

шетел  капиталы  мен  үлттык  нарыктын  арасында  делдалдыкты  жүзеге 

асырған,  экономикалык артта калган,  тәуелді елдердінбуржуазиясынын

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: