п ік ір л ер д і Ксьпыптастыру

2. Қогамның саяси жүйесінін күрылымы мен функциялары

Кез  келген  когам ны н  саяси  жүйесі  кога м ны н  түракты лы гы   мен 

өміршендігін  кепілдендіре  алатын  белгілі  бір  тетікгердін  болуы  аркылы 

сипатталады.  Әлеуметтік  саяси  принииптер  мен  нормалардын  жүйесі, 

сондай-ак  саяси  тұрм ы с-тірш іліктін  дәстүрлері,  моралі.  этикасы  осы 

тетіктін аса  манызды  буыны  болып  саналады.  Бұл  ретте  когамнын  саяси 

жүйесі  ұзак  уакыт  бойы  эволюциялык  өрлеу  кезендерінен  өтуі  мүмкін. 

Алайда,  бүл жетілу кезеңдсрі тез,  төнкеріс жаглайында жан-жакты өзгеруі 

де  ыктимал'.  Бүл  когам  мүшелерінін белсенді  әлеуметтік-саяси денгейіне 

жэне олардын саяси мәденнетіне де байланысты болады.

Осыган  байланысты  когамнын әрбір саяси  жүйесінін  сан  кырлы  жэне 

көп  өлшемді  болатындыгын  атап  еткен  жен.  Онда  олеггегідеіі  әртүрлі 

күрылымдар,  функииялар  мен  катынастардын  бір-бірімен  үйлесуі  жиі 

кездеседі.  Бұдан саяси  институттар мен  үрдістер  жэне баска да жағдайлар 

тыскары калмайды. Казір жүмыс істеп жүрген кептеген саяси институттар 

мен  үрдістер сонау ерте  кездің езінде  пайда болган  еді  жэне олар әр түрлі 

тарихи кезсндер мен кұрылымдык жүйелерге жаткызылады.

Когамнын саяси  жүйесі сан кырлы елшемді екендігі  рас.  Өйткені олар 

бірнеше кат-кабат кыртыстардан түрады. Алайда мүндай кыртыстар уакыт 

еткен  сайын  өзін  мүлде  жойыгі  жібермейаі.  К азір  ле  олар  біршама 

езгергенімен,  сол калпында,  замам ағымына орай жүмыс істеп келеді. Кейбір 

жагдайларда боз-баягы кейбірсаяси институттар елеусіз. 

т і п т і

 

белгісізбаяу 

кимылдайтындай болып керінгенімен олар әлі де е зінің күш ін  жоя койган 

жок. Ал кейбір жагдайларда олар сонау тереннен копарыла еніп шыккандаіі 

керінеді де.  бірінші орынга кетеріледі. Сейтіп кейіннен пайда болган саяси 

институпгарды шетке ысырыптастап,  бүгінгі жагдайды белгілеуге кіріседі.

Саясатты  накты  іс  жүзіне  асыру  кезінде  осынын  барлыгы  жанаша 

кезкарасты  калыптастыруды  талап  етеді.  Сондыктан  “ еткен  заманнын 

калдыктарын”  дер кезінде аныктау проблемаларын түракты түрде зерттеп 

білуге  назар аударган  жен.  Сонда гана белгілі  бір елдегі  әлеуметтік-саяси 

прогресс жолына осындай ескіліктін біркатарсаркыншактарының кедергі 

келтіре  алатындыгын  немесе  олардын  когамнын саяси  жүйесін  дамытуга 

тежеу жасауы мүмкін екенін аныктап,  оларды дер кезінде жоюдын жолдарын 

карастыруға мүмкіндік туады.

Осыган  байланысты  мыналарды  да  ескере  кеткен  жен  секілді.  Откен 

кездердегі катпарлы кыртыстармен бірге біз осы заманга лайык пайда болған 

жана  түгырнамалардың  да  алды.мыздан  кездесетінін  үмытпауга  тиіспіз. 

Казіргі танда  пайда бола бастаган саяси  институттар ездерінін орасан  зор

'Санистебан Л.С.  Основы политической науки. — М .,  1992.  — с.  83-84. 

ж ; ;

ü

» 

1%

түрлері аркылы ерекшеленеді. Өйткені оларды тудыратын себептер де тым 

әркилы  болады.  Үнемі  алға  жылжу дегеніміздің өзі  коғамның  кез  келген 

саяси  жүйесіне  тән  өзіндік  сипаттама  екендігін  есте  ұстағанымыз  ләзім. 

Сондыктан  казіргі  танда  пайда  бола  бастаған  саяси  институттардын  аса 

аукымды әркилы формалары аркылы бір-бірінен  ерекшеленетіндігін атап 

көрсеткен  жөн.  Өйткені  оларды тудыратын  себептердін өздері де  әркилы 

болады.  Кез келген когамнын саяси жүйесінің өзіне тэн сипаты оның алга 

карай кадам басуына эсер етеді. Сондыктан да казіргі танда пайда бола бастаган 

саяси институттардын бір бөлігі бүгінгі күнніңталаптарына сәйкес келеді, 

алайда олардын,  калай дегенменде,  сонау алыстагы болашакты көксейтіндігі 

рас.

Сонымен  әрбір  елде,  когамның  эрбір  саяси  жүйесінде  откендегіге, 

казіргіге  жэне болашакка  катысты саяси  институттар мен  кұрылымдарды 

байкауга болады.

Когамнын  әрбір  саяси  жүйесінін  бірқатар  шенберлері,  шекаралары 

болатыны рас,  когамнын саяси жүйесінің шекаралары кэп жагдайда накты 

айкындалмайды,  кәмескі болып көрінеді,  әртүрлі багынысты іш кі жүйелер 

бір-біріментокайласыптұрады.  Кейде олар бірін-бірі кайталайды. Когамнын 

саяси  ж ү й е с ін ің   шенбері  сол  ж ү й е н ің   міндетті  ш еш ім д ерінін,  іс- 

әрекеттерінің шекаралары аркылы айкындалады.

Сондыктан  да  когамны н  саяси  жүйесі  тиісті  саяси  күрылымдарды, 

үрдістер мен іш кі жүйелерді  камтиды деп айтуга болады. Олардын арасында 

өзара байланыс орнатылады. Олар сонын шеңберінде,  ал кейбір жагдайларда 

ез  шенберінен  асып  түсетін  аукымда  жұмыс  істейді.  Бұл  ретте  когамнын 

саяси жүйесінің әркилы элементтері арасында тікелей жэне кері байланыс 

пен озара әрекеттестік орныгады.

М іне,  осыган  байланысты  саяси  ө м ір д ік  сан  алуандыгы  мен  сан 

кырлылыгы,  әр түрлі түргыда оларды талдау мүмкіндіктері когамнын саяси 

жүйесінің негізгі кұрылымдары болып саналады.

Когамнын саяси жүйесі дегеніміз бұл өз бетінше күрделі институционалды 

үйымдаскан кұрылым болып есептелінеді. Ғылыми әдебиеттерде когамнын 

саяси жүйесін күруга әр түрлі әдістердін колданылатыны сөз болады. Онын 

құрылымында  ең  көп  тарагандары  мына  компоненттер  (іш кі  жүйелер): 

институционалды,  нормативті-реттеуші,  акпараттык-коммуникатииті, 

функционалды,  мәдени  жэне  идеологиялык.  Когамнын саяси  жүйесінін 

институционалды  компоненті  когамнын  саяси  институттарынын  бүкіл 

жиынтыгын камтиды жэне когамнын саяси омірінін күрылымын күрайды. 

Бүл -  когамнын саяси жүйесінін орталык компоненті. Ол аяамдар арасындагы 

б и л ік т ік   карым-катынастарга  “ объективті  о р н ы гу ”  сипатын  береді. 

Институциялык компонент — бұл "олшеуге көнетін” ,  бакылау мен зерттеуге

197

аса  колайлы  когамнын  саяси  жүйесінін  бір  бөлігі.  Бүған  тармакталған 

баскару  жэне  бакылау  органдары,  саяси  партиялар,  коғамдык  саяси 

козғалыстар,  бірлестіктер,  мүдделілертоптары жэне баска ұйымдары бар 

мемлекет жаткызылады. Осы жерде коғамдык пікірді калыптастыру үрдісіне 

елеулі  түрде  ыкпал  етуге  кабілетті  компоненттер  ғана  елеулі  мәнге  ие 

болатынын атап өткен жен.

Институционалды компонент — бүл коғамнын саяси организмінін саяси 

үйымын күратын аса манызды “ органдарынын” жиынтығы.

Коғамнынсаяси жүйесі кұрылымынык нормативті реттеуші компоненті 

коғамда  үстемдік  етуші  саяси  кызметтің  ережелерін  айкындайды.  Ол 

мемлекеттік органдарбекітетін жэне адамдардын карым-катынасы мен саяси 

жүйеаегі  солардың  таптарын  регтейтін  тиісті  кү кы кгы к  нормалар секілді 

мораль,  саяси  дәстүрлер  мен  сал гтардын  жнынтығын  камтиды.  Егер 

алғашкысы  мемлекеттін  жазалаушы  аппаратынын  куаты  аркылы  колдау 

табатын  болса,  онда  соңғысы  коғамдык  п ікір д ін   күшімен  және  тәргіп 

бүзушыларды  когам ды к  ке піл д ікке   алу.  сондай-ак  коғамны ң  саяси 

жүйесіндегі жекелеген элементтерарасындагы калыптаскан каі ынастардын 

селкостығы аркылы ғана корғалады. Алайда,  саяси катынастардын барысын 

реттейтін  кү кы кты к  нормалар  да,  салт-дәстүрлер  де  бір-бірімен  тығыз 

байланыста болыгі бір-біріне езара ыкпал етеді.  Мәселен.  біркатар замана 

ағымы аркылы түжырымдаған саяси жүііедегі  мінез-күлыктыц моральдык 

нормалары уакыт өте кеде зандылыктар аркылы бекітіледі,  олар мемлекет 

аркы лы   ко р ға уға   ие  болады  да.  к ұ к ы к т ы к   нормалары  катарына 

жаткызылады.

Қ о ғам ны н  саяси  жүйесі  күрылымдарынын  нормативті-реттеуш і 

к о м п о н е н ті  -   бүл  ко н с т и т у ц и я ,  партияларды н  жарғылары  мен 

бағдарламалары,  саяси  түрм ы с-тірш ілікті  аныктайтын  және  реттейтін 

дәстүрлер  мен  проиедуралар  түрінде  ем ір  сүріп  келе  жаткан  және 

колданылып  отырған  с а я с и -к ү к ы кт ы к   нормалардын,  ережелердін 

жиынтығы.  Бүл  ретте  коғамдык  катынастардын  жалпы  мүдделер  мен 

түрактылығын сактауды  камтамасыз етуге тиісті адамдардын.  топтардын, 

үйымдардын  іс-әрекеттері  мен  кызмет  тәсілдерін  орныктыру,  солардын 

мемлекетпен  екі  арадағы  езара  карым-катынасын  жөнге  келтіру  түрлері 

екендігін ескеру керек.

Когамнын  саяси  жүйесі  кұрылымынын  акпараттык-коммуникатиізті 

компоненті -  саяси жүйенін әркилы элементтері арасындағы байланысты 

жэне  акпараттар  алмасуды  камтамасыз  етеаі.  Бұған  үкіметтін,  түтастай 

когам ны н  жагдайы  жэне  оны н  жекелеген  жүйелері  туралы  кажетті 

акпараттар жинаудын әртүрлі формалары,  сондай-ак,  мемлекеттін жүргізіп 

отырған саяси бағытына  ыкпал ету  максатында әркилы  мүдделі  когамдык

198

топтардын,  саяси партиялар мен козғалыстардынмемлекеттікоргандармен 

байланыс  орнату  куралдары  жаткызылады.  Акпараттык-коммуникативті 

компонент сенімді жэне котам мен мемлекеттің жағдайына бара-бар сэйкес 

келетін,  коғамны н  саяси  ж үй е сінін  жүмыс  істеуін  камтамасыз  етеді. 

А кпара тты к-ком м уника тивті  компоненттеряін  кұрамында  бұкаралык 

акпарат  кұралдары  манызды  рөл  аткарады.  Олар  аса  кен  аукымда  саяси 

акпаратгарды тез таратуға мүмкіндік алады,  сөйтіп халыкты жаппай камтуды 

камтамасыз етеді.  Бүкаралык акпарат кұралдары  коғамдағы саясн сананы 

калыптастыру  мен  өзгертуге,  сонымен  бірге  коғамды  дамытуға  елеулі 

денгейде ыкпал етеді.  Осынын барлығы азаматтардын саяси институттарды 

кабылдауы  жәпе  олардын  күрылымдарын  өзгерту  мәселесіне  катысуы 

аркылы сипатталады.

Когамнын  саяси  жүйесі  кұрылымының  акиараттык-коммуникативті 

компоненті — бүл саяси ты ны с-тірш іліктін “ күретамыры" жэне партиялар 

мен  мемлекеттін  арасында,  саяси  жэне  эконом икалы к  косалкы  іш кі 

жүйелердін арасында,  тагітардын,  әлеуметтік топтардын,  үлттардын,  слдегі 

жеке адамдардын арасында белгілі бір саясатты талдауға жэне өмірге енгізуге 

байланысты саяси билікті ұйымдастыруга,  жү sere асыруға және дамытуға 

катысты калыптаскан өзара әрекет етудін әркнлы карым-катынастары мен 

түрлерінін жиынтығы. Сонымен  бірге ол  әркилы елдердің саяси  жүйелері 

арасындағы байланыстардан да түрады.

Когамнын саяси жүйесі күрылымынын функционалдык компоненті саяси 

кызметтін  түрлері  мен  бағыттарында,  әркилы  саяси  үрдістерде,  саяси 

б и л ікті  жүзеге  асырудын  әдістері  мен  тосілдерінде  кө р ін іс   табады. 

Сондыктан  коғамнын  саяси  жүйесі  күрылымындағы  ф ункционалдык 

компоненті  жекелеген  әлеуметтік,  әлеуметтік саяси  институттар секілді. 

олардын  топтары  аркылы  да  ж үзеге  асырылуға  ти іс т і  релдер  мен 

функциялардын  жиынтығынан  кұралады.  Бүл  ретте  ол  саяси  режимнін 

негізін күрайды.

Коғамнын саяси жүйесі күрылымынын мәдени компоненті -  бүл саяси 

жүйені  жетілдірудін  факторы,  белгілі  бір  коғам  үшін  калыптаскан  саяси 

көзкарастардын  (стереотиптердін)  үлгілерін  жоюға  арналған  белгілі  бір 

үлгідегі кешендер. Бұл ретте ол азаматтардын саяси өмірге араласуына ыкпал 

ететін  субъективті  факторлардын  -саяси  мэдениет,  саяси  психология, 

менталитет,  үлггыкмінез-кұлыкжәнебаскааай жиынтыгын көрсетіп береді.

Когамнын саяси жүйесі күрылымынын идеологиялык компонент! -  бұл 

коғам ны н  саяси  өм іріне  катысуш ылардын  саяси  көзкарастары ны н, 

идеяларынын.  теорияларынын,  түжырымдамаларынын,  түсініктерінін өз 

мазмұны бойынша әртүрлі жиынтығы.

Саясаттану  әдебиеттерінде  когамнын  саяси  жүйесі  кұрылымдарынын

199

компоненттері (элеменггері) жөніняе баска да нүскалар (вариантгар),  үлгілер 

және  көзкарастар  бар  екендігін  айга  кеткеніміз  жөн.  Мэселен,  кеіібір 

саясаттану әдебиетгерінде саяси жүйенін негізп компоненттері ретінде: саяси 

-үйымдарды;  саяси катынастарды;  саясижэне күкыктыкнормаларды;  саяси 

санадарды және баскаларды келтіреді.

Когамнын  саяси  жүйесі  ком поненггерінің  эркайсысы  өзіыің  дербес 

ерекше құрылымдары,  сырткы және іш кі үйымдастырушылықтүрлері  мен 

мүдделерді білдіру одістері болады. Осы элементтердіңдүрыс жүмыс  ісгеуі 

түтастай  коғамнын  саяси  жүйе.терінің  барлык  кызметтері  үшін  біріиш і 

кезектегі манызы болады.

Осыған байланысты мынаны атап өткен жен — Казакстаннын осы замамғы 

саяси  жүйесі  аса  күрделі  өтпелі  (ауыспалык)  кезенді  бастан  откізіп  отыр. 

Осы  жүйенін  барлык  негізгі  элементтері  әлі  де  болса  калыптасып  біткен 

жок.  Онын  үстіне  барлык  хчементтераін  сипагтары  мен  формаларынын 

кандай болатындыгы да азірше белгісіз. Сондаіі-ак жана саяси жүйедеряін 

когаммен  екі арадағы  өзара  карым-катынасыныц  кандай  болатығідығы  да 

накты айкыі ідал маған.

Коғамнын  саяси  жүйесінін  аса  монді  снпаттамаларынын  бірі  —  оныц 

өміршендігі.  Бүл оныц белғілі бірфункцияларын орындау үрдісінде көрініс 

габатын  болады.  Осыған  байланысты  ко ға м н ы н   саяси  ж ү й е с ін іц  

функиияларын түсіндіруде саясагтануда әлі де болса гіікірлердін шашырап. 

бір жерге тоғыспай келе жаткандығын агап еткен орынды.  Коғамның саяси 

жүйесінін  бүгінгі  тандакы  кызметі  элі  де  болса түракты  түрде  калып гаса 

койған  ж о к.  Әлгінде  айтылған  нікірлердін  эркилы  болуы  да  осыған 

байланысты секілді. Саяси жүйе тарихи-саясі і жағдайлардын жоне коғамныі і 

саясн  жүйесінін дамуына  орай  ез түрін  өзгерту  үстінде.  Коғамнын  саяси 

ем ірінің  кызмет  істеуі  бір-бірімен  тығыз  байланысты  болады,  олар  бір- 

бірін толыктырып отырады. Алайда,  калай дегенмен де олар дербес дам иды.

К о гам ны н  саяси  ж үй е сінін  ф ункниялары  когамдык  организм нін 

біртүтастығын  сактауды  жэне  оны н  іш к і  жэне  сырткы   тэртіптерге, 

өзгерістерге орай бейімделуін камтамасыз етуге мүмкіндік береді. Түракгы, 

калыптасқан саяси жүйелер үшін мынандай функциялардын сипаты болуы 

тиіс:  когамды дамытудың максатгарын,  міндеттері мен жолдарын аныктау; 

максаттармен  багдарламаларды  орындау;  материалдык  жэне  рухани 

кұндылыктарды  бөлу;  мемлекеттін  эркилы   мүдделерін  элеум еттік 

кауымдастыктармен келісу;  когамдагы адамдар мен топтардын ережелерін 

жэне  зандарын  талдап  жасау;  саяси  күрылыстын  іш кі  жэне  сыртка 

кауіпсіздігі мен түрактылығын камтамасыз егу;  саяси сананы калыптастыру. 

когамнын  мүшелерін  саяси  кызметке  катысгыру;  зандар  мен  ережелерді 

орындауга,  сактауга  бакылау  орнату,  саяси  нормаларды  бүзатын

200

әрекеттердің алдын алу. Осыдан  көріп отырғанымыздай,  когамнын саяси 

жүйесі  когамнын, жалпы  когамдык жүйесініи анағұрлым  косалкы  жүйесі 

ретінде  өзіне  тән  ф ункцияларды   орындайды.  О ның  н е гізгі  ө з ін д ік 

функцияларын:  интеграшіялык,  максаткерлік,  үиымдастырушылык. 

реттсушілік  жоне бакылау орнатушылыкка бөлуге болады деп ойлаймып. 

Жалпы смпаті а ол былайша тұжырымдалады. Саяси жүйе когамнын түрмыс- 

т ір ш іл іг іп ің   э к о н о м и ка л ы к   н е гізд е р ін ,  ә леум еттік  ж оне  ұл тты к 

күрылымдарып,  демографиялык және экологиялык үрдістерді,  халыктын 

білім деңгейіп,  когамдык сананыцжамайын,  рухани-идеологиялыкөмірді, 

халыкаралык  жағдайды  коса  алганда  когамны ц  ж а й-күйін  көрсетеді. 

Әлеуметтік  мүдделердін  n e rb ri  топтары  саясіі  жүйе  аркылы  бір  ортаға 

шоғырландырылады,  элеуметтік  артыкшылыктар 'іізбектеліп  койылады. 

Міне.  осыдап сон ол саясаттағы өз көрінісін табады. Мәселен,  казіргі танда 

саяси билік күрылымынын аса манызды міндеті болыгі мынаиарсаналатын 

нарыкка  катысты  бүрынғы  үрейлі  козкарасымызды  женуге.  сөйтіп  гск 

нарыкка өту ке іенінде гана емес.  нарыктыкэкономикадағы оле\метгік бағыт 

үстаушылығымызды табу кезінде алеумеггік мүдделердінтепе- геіілігін таба 

білуге тиіспіз.  Когамнын саяси жүнесінін,  функцпяларындагы аса манызды 

міндеттсрдінбірі міне,  осылар.

Коғамныі I саяси жүйесіндегі неіізгі функииялардыи бірі — ш і геграциялык 

ф ункция  болыгі  саналады.  Когамдагы  саяси  ж уйенін  интсграциялык 

функпиясынын  мәні  мынада  —  ол  интеграцияда  негізгі  күндылықтарды 

орныктыру  иеіізінде  әлеу.меітік  жэне  мэдени  күрылымдардын  барлык 

элементтерін  біртұтас  когамдык  игіліктерге  біріктіру  болып  табылады. 

Когамдагы саяси жүйенін максатксрлік функциясы да ерекше манызга пе 

болады.  М аксаткерлік  ф ункция  когамды  дамытудын  максаттары  мен 

міндеттерін аныктаудан түрады.

Когамнын саяси жүйесінін үйымдастырушылык функциясы дегеніміз -  

адам,  материалдык  жэне  рухани  ресурстарды  когамнын  алдында  түрган 

максаттар мен міндеттерді орындауга арналган міндетке жұмылдыру болып 

саналады.

Когамнын  саяси  жүйесініц  реттеуші  функциясы  дегеніміз  —  бүл  ен 

алдымен саясатты жария ету,  ягни саясат пен билікті когамнын мойындауын; 

азаматтардын саясатка катысуын камтамасыз ету. Сонымен бірге ол кажетті 

білім  беру  мен  іс-тэжірибелерді  кен  түрде  таратуга  багытталады.  Калын 

букаранын саяси  шешімдерді дайындауга  жэне оларды кабылдау  үрдісіне 

катысуынын тиімділігін осындай жолдар аркылы камтамасыз етуге болады. 

Міне,  осынынбарлыгы саяси жүйенін когамнын накгы жағдайында.  бара- 

бара сол жагдайда эрекет етуіне мүмкіндік тудырады.

Реттеуші функция жогары денгейдегі баскару субъектісі ретіндегі саяси

201

жүйенің  м үм кінд ікте р ін  көрсетіп  береді.  Коғам  мен  онын  жүйелері, 

экономика мен мэдениет салалары.  аймактар,  әлеуметтік кауымдастыктар, 

сонымен бірге олардын даму үрдістері баскару объектілері болып саналады. 

Осы  максат  үшін  баскару  калыптарынын  негізгі  функциялары  жүзеге 

асырылады. Оларды атап өткен: акпараттар өнделеді жене пайяаланылады. 

каулылар кабылданады жене жузеге асырылады.  кадр мәселелері шешіледі, 

бакылау жүзеге асырылады.

Когамнын  саяси  жүйесінін бакылаушылык функциясы дегеніміз,  бүл 

саяси  ж үйенік еркилы  әлеуметтік  топтаряың  шиеленісін  жене  когамнын 

өлеуметтік  тұтастыгын  бакыяауы  болып  саналаяы.  Осы  ф ункцияны  

орынлаган  кечде саяеп  жүйе гүракты  әлсуметтік  ширыгуды  босансытады. 

өзара  талас-тартысты  женуі  тиіс.  Бүған  материалдык  жене  рухани 

ресурстарды.  саяси артыкшылыктарды.  медени жетістіктерді.  яғни барлык 

кұндылыктарды бөлуге бакылау орнату аркылы,  әр түрлі білім  гүрлері мен 

демалыстарға халыкбүкарасынын. катысуына жол аілу аркылы кол жеткізуге 

болалы.  Ал,  бакыяауга  келсек.  бүл  ортүрлі  болуы тиіс.  бакылау  кезінде 

күняылыктаряы  жалпыіа ортактастырып.  тенбөлуге жол бермсген жөн.

Коғамнынсаяси жүйесініннегізгі функпияларынын міндеітеріне келсек, 

бүл  ретте  когамнын  түтастығы  мен  түрактылығын  камтамасыз  етуге, 

негічінен алғанда коғамяыктоптар араеындагы біртүтастыкка кол жеткізуге 

назар  аудару  керектігі  яау  тулырмауы  тиіс.  Өйткені  кез  келген  коғамда 

байлык.  билік,  артыкшылык  меселелері  бойынша  бакталастыктар  мен 

бөсекелестіктербір мечіілде калыптасып отырады. Сондыктан саяси жүйе 

осындай әлеуметтік бәсекелестіктін аса колайлы жагдайда өтуін бакылауы 

тиіс.  Бүл  ретте осыняай бәсекелестік когамнынтүрактыяығы мен бірлігіне 

теріс  эсер  етпеуін  карастырган  да  жвн.  Аса  шиеленіскен  жене  кауіпті 

әлеуметтік дау-жанжалдартуа калған жағдайла саяси жүйе оны күшгіен басып 

тастауы немесе белгілі бір ресурстарды кайта бөлудін көмегі аркылы реттеуі, 

сейтігі кез келген талапты канагаттандыруы тиіс.

'  Саяси жүйе тиімді  немесе тиімсіз болуы да  мүмкін.  Бүл  оны  халыктын 

талаптарын канағаттандыру кабілеті аркылы елшенеді. Саяси жүйе түтастай 

немесе  жекелеген  институттары   аркылы  өзде р інін  ф ункциялары н 

канағаттанарлыкденгейдеорындауға кабілеті  жетпеген кезде,  әдетте мүны 

саяси дағдарыс деп атайды. Саяси жүйедегі әркилы өзгерістер шиеленісе келе 

дағдарыстарға үшыратады. Бүлар саяси багыттың,  үкіметтін өзгеруі немесе 

ауысуы,  парламенттін  мерзімінен  бүрын  сайлануы  немесе  саяси  тэртіпті 

алмастыру кезіндегі терен дағдарыс жагдайында кәріністабуы мүмкін.

Саяси  жүйе  коғамды  ілгерілетіп  дамытуға  ка б іл е ттіл ігі  аркылы 

сипатталады. Онын түп тамыры сырткы ортанын езгерген талаптарына дер 

кезінде көніл аударуға барып тіреледі. Саяси  жүйе кайта жанғыртулардын

202

жана талаптарынын ыкпалы аркылы өзін-өзі  игеруге кабілетті болуы тиіс. 

Бұл  ретте  онын  кайта  жанғыруы  коғамнын  саяси  жүйесінің  түрлері  мен 

жіктелуін аныкгау кезінде аса манызды болып саналады.

...........   3.  Қ о ға м н ы н  саяси ж ү й е с ін ің тү р л е р і ж эне  оларды ж ік т е у

Бір-бірінен  объектпвті  жэне  занды  түрде  калымтаскан  мэдени  жэне 

әлеуметтік-тарихн  ерекшеліктерімен  ерекшелінетін  когамнын  саяси 

жүйе.іерінін  эр түрлі  формалары  өмір  сүреді.  Бүлардын  кай-кайсысында 

өзіндік ерекшеліктері бола түра.  олардын барлыгына тән белгілі бір ортак 

белгілер.  сипаттамаларболады. М үны ңөзі барлыксаясм жүйелерді белуге, 

немесе  жекелеген  саяси  жүііелерді  сол  жене  баска  да  принциптер  мен 

критернйлер  негізінде  белгілі  бір  топтарга  біріктіруге  мүмкіндік  береді. 

Когамнын саяси  жүйелерін типтендіруде (түрге бөлуге) ертүрлі  кырынан 

және крнтерийлертүрғысынан келуге болады,  бүл әртүрлі негіздерге сүйене 

жасадынатындыктан ол көп кырлылыгымен ерекшелінеді  .

Когамдык  күрылыстын  сипаты,  саяси  режим,  мемлекеттік  форма, 

когамнын  экономикалык  даму  денгейі,  елеуметтік  даму  тенденииясы. 

азаматтардын  кукы гы   мен  бостандығын  жүзеге  асырудын  әдістері  мен 

мүмкіняіктері,  плюрализм,  азаматтык когамны норнығуы немесе болмауы. 

саяси  медениеттін  денгейі  жене  тагы  баска  факторлар  когамнын,  саяси 

жүйелерін  ж іктеудін  көиш ілік  макұлдаған  негізгі  критерийлері  болып 

табылады. XXгасырдын бас кезінде когамнын саяси жүйелері

11

тііптендіруде 

когамдык курылымды талдаудын бір-біріне карсы  маркстік жене  веберлік 

дестүрлері көрініс берді. Саясп жүііені талдауға маркстіктұргыдан келудін 

мені  когамнын  саяси  ж үй есінін  кызметі  мен  онын  дамуында  таптык 

факторларды абсо.іюттендіру ге  келіп саяды.  Саяси жүйелер.  ен алдымен, 

олар кай таптын саяси мүдлесін білдіргендігіне,  әлеуметтік-экономикалык 

курылымның сипатына және когамдык-экономикалык формациянынтүріне 

байланысты  ерекшеленеді.  Осыган  сэйкес  когамнын  саяси  жүйелері  күл 

иеленушілік,  феодалдык,  буржуазиялыкжәне соииалистік болып бөлініп 

отырады.  Саяси  жүйелерді  булай  типтендірудін  басты  ерекшелігі  бөлігі 

көрсетілген  осы  түрлердін  бір-біріне  касарыскан  карама-карсылығында 

болып отыр.

Саяси жүйелерді типтендіру негізі когамнын саяси жүйелері кызметінің 

формасы  мен  әдістері  болуы  да  мүмкін  екендігін  айткан  жөн.  Мұндай 

талдаудын  негізін  М.Вебер  калаган.  Ол  саяси  жүйелердін  түрлерін 

экономикалыкдетерминдеуге карсы болды. 

....

Когамды  экономикалык кұрылымға таңып,  байлап  кою эсте де дұрыс

'Караныз.: Алмонд Г.  и др. Сравнительная политология сегодня. Мировой обзор. -  

М .,  2002.

203

емес,  мұндай  жағдайда бір типті базисте неліктен  әр түрлі саяси  жүйелер 

пайда болатынына түсінік беру қиын. Оның көзкарасы бойынша,  ен бастысы

— дәуірдің әлеуметтік сипатымен,  азаматтык коғамнын даму денгейімен, 

бұкаранын күткен талаптарымен,  билікті негіздеу әдістерімен,  элитанын 

іске икемділігімен аныкгалатын билік жүргізудің детерминденген әдісі болып 

табылады.

Зандылығына және билік етудің үлгісіне карай бағдар үстауға байланысты 

саяси жүйелердәстүрлі,  харизматикалык,  рационалды болып бөлінеді. Бүл 

мәселелерді зерттеуге Вебер түрғысынан келу саяси жүйелерді типтендірудін 

осы заманғы дамуына үлкен ыкпалын тигізді.

Американдыксаясаттанушы Г.Алмондттыңсаяси жүйелерді жіктеуі де 

кенінен тараған әдістердін бірінен саналады. Ол оларды саяси мәдениеттін 

үлгісі жэне саяси процеске катысушылардың өзара ішінде саяси  релдерін 

бөліп  керсету  бойынша ажыратуды  үсынды.  Г.Алмонд саяси  жүйелердін 

ағылшындык-американдык,  континентальды-еуропалык,  индустриалдыға 

дейінгі немесе ішінара индустриалдыкжәне тоталитарлыкдеп аталатын торт 

түрлі үлгісін бөліп корсетеді.

Ағылшындык-американдыксаяси жүйе (А К Д І,  Үлыбритания) үшін саяси 

процеске  катысушылардын;  мемлекет,  партиялар,  мүдделі  топтар  т.б. 

арасында саяси  ролдер  мен  кызмет болісудің  жоғары денгейде  жүргізілуі 

тән.  Бүл жүйе гомогендік жэне п л ю р а л и с т  саяси мәдениеттін болуымен 

сипатталады.  Саяси  п р о ц е с тін   көптеген  суб ъ е ктіл е р і  саяси  жүйе 

күрылымынын негізгі принциптерімен,  кепш ілік макүлдаған нормалармен 

және кұндылыктарымен келісетіндіктен де оны гомогенді деп айтуға болады. 

Саяси мэдениет адамнын бас бостандығы мен қауіпсіздігі идеясына,  барлык 

мүдцелер  мен  позициялардын  зандылығына  негізделген,  бұл  екеуінін 

арасында толеранттылык басым  мәнге  ие,  ол  коғам  мен  элитанын тығыз 

одағы  болуына,  накты  саяси  бағытты  үстануға  жағдай  жасайды.  Саяси 

партиялар,  мүдделі топтар,  бүкаралык акпарат құралдары сиякты өзіндік 

рөлі бар күрылымдар бостандыктың дәмін татып жүргені сөзсіз.

Әрбір жеке индивид бір мезгілде бір-бірімен араласып,  кабысып кеткен 

коптеген топтардын күрамына кіруі де мүмкін. Саяси жүйенін осынау түріне 

аскан үйымшылдык,  жоғары деңгейдегі түрактылык,  ұтымды әрекет,  онын 

әр түрлі  элементтерінін  кызметін  дамыту  мен  олардын арасындағы  билік 

белісу  сиякты  сипаттар тән.  Ағылшындык-американдык саяси  жүйе  мен 

мэдениет сондай-ак антиэтатизмге,  эгалитаризмге,  және дарашылдыкка 

негізделген.  Континенталды-еуропалыксаяси жүйе (Франция,  Германия, 

Италия жэне Батыс Еуропадағы баска да елдер) өзінде ескі жэне жана саяси 

мәдениетті топтастырады. Сонымен бірге ол түтас алғанда жалпы базасы бар 

саяси мәдениеттінфрагменттігімен ерекшеленеді. Ол үшін ескі жэне жана

204

мәдениеттін  катар  өмір  сүруі  сипатты  нәрсе,  ал  коғам  бір-біріне  сай 

келмейтін,  карама-карсы күндылыктарымен,  идеалдарымен,  бағдарларымен, 

мінез-кұлы к  нормаларымен,  стереотиптерімен  ерекшеленетін  көптеген 

мәдениеттерге бөлінген. Мүдделі топтардын,  партиялардынт.б.,  халыктын 

кажеті  мен талабын саяси альтернативаға үластыру мүмкіндігі  шектелген. 

бірак,  баска  әлеуметтік  ұйымдардын  (мәселен,  діни,  үлттык  және т.б.) 

күш -жігері мен мүмкіндігі әр гүрлі негіздік мәдениеттерарасындағы кара.ма- 

кайшылыкты  үдетс түседі.  Алайда саяси  жүйеде  негіздік  субмәдениеттер 

арасында болатыі і карама-кайшылыктар ортак мәдени негіз — либерал ьдык 

кұндылыктарбарболғандары да коғамдык келісімге кол жеткізуге бөгетбола 

алмайды.

Индустриалдыға дейінгі немесе ішінара индустриалдықсаяси жүйе аршіас 

саяси  мәдениетті  бағдарда  үстайды.  Бүл  жүііеде  карама-карсы  багытгағы 

саяси  бағдарлар  бар  және  жүйе  кы зм е ті  ешкандай  ш е кге л м е іе н. 

Индустриалдыға  дейінгі  және  ішінара  индустриалдык саясн  жүйелердін 

аралас саяси мәдениеті негіздік жергілікті саяси субмәдениеттен күралады. 

онын  негізінде  агайындык  рулардан  кауымдастардын  және  тайпалардын 

күнды лы ктары   жатыр.  Соған  карамасган  мүндай  саяси  мәдениегтін 

калып гасу жағдайларынын ө зі  касиетті ден саналатын әдет-ғүрыптардын. 

дәстүрлердін.  байланыстардын  бүзылуымен,  түраксыздыктын  өсуін 

сезінумен бірге  жүріп отырады, Т әртіптілік пен корганыиі іздеген адамдар 

харизматикалыклидергеөтінішпен барады. Коммуникация және үйлестіру 

турғысынан келгенде бүл проиестер коғамдағы карым-катынасты киындата 

түседі.  Осы  үлгідегі  саяси  жүйеге  б н л ік ті  бөлуді  ке м е скі  ж ү р гіз у . 

бостандыкты іиектеу,  зорлык-зомбылыкты колдану тән болмак. Мүнда күш 

колданбай келісім мен ымыраға келу іс жүзінде мұмкін емес.  Күш  колдану 

жолымен коғамды интеграииялау билікті шоғырландыруғаәкеледі.

Тоталитарлык үлгідегі саяси жүйеде саяси мәдениеттін тоталитарлык 

сипатын  танытатын  саяси  белсенділіктін  мәжбүр етуші  үлгісі  орныгып, 

бекиді.  Тоталитарлык  саяси  жүйе  катаң  орталыктандырылуымен  және 

ортак билік  жүргізу орталығынын бакылауында болуымен  сипатталады. 

Саяси істерге катысу жэне демократиялык процедуралар формалды түрде 

ғана  болады.  Билік  монополиялык  билік  жүргізуш і  партиялардың.  не 

әлдебір топтардын жэне бюрократтык аппараттын колына шоғырланады. 

Партия  коғам  мен  жеке  адамның  т ір ш іл ік   әрекетінін  барлык  кырын 

бакылайтыны  белгілі.  Әлеуметтік-мәдени  өрісте таптык,  үлттык  немесе 

діни күндылыктарғабасымдыкберіледі  жәнебүл коғамнын барлык саяси 

жүйесіне міндеттелінеді.

Француз  саясаттанушысы  Ж.Блонделянын  саяси  жүйелерді  ж ікге у і 

кенінен танымал болып отыр. Ол саяси жүйелерді баскарудын мазмұны мен

205

формасы  бойынша  танып-білуді  ұсынады  жэне  оны  бес  гүрлі  үлгіге: 

либералдык,  радикалды-авторигарлык немесе  коммунистік.  дэстүрлілік, 

п о п у л и с т  және авторитарлык-консервативтік деп бөледі. Л ибералдык саяси 

жүйе — бұл дарашылдык.  бостандык пен жауапкершілік күндылыктарына 

бакдарланған  саясп  шешімдер  кабылдау  болып  табылады.  Радикалдык- 

авгоритарлык (к о м м у н и с т ) саяси жүйе теқдік пен әлеуметтік әділеттілік 

кұндылыктарына  бағдар  үстайды.  Дәстүрлі  саясн  жүйе  —  бү.і  олигархтар 

баскаратын  саяси  жүйе,  оларға  консерватизм   әдісі  тэн  және  ол 

э ко н о м и ка л ы к -ә л е у м е т т ік   и г іл ік т е р д ін ,  с о н д а й -а к.  ә.теум еттік 

мәртебелердін тең бөлінбеуіне бағыт-бағдар үстайды.

Поиудистік  саяси  жүйе  —  бүл  дамушы  елдерде  өзінін  авторитарлык 

әдістері  жөне  игіліктерді  бөлуде  тендікке  көбірек  ие  болуға  бағытталған 

баскару тәсілдері аркылы  басымдыкка  ие  болыи  отыркан  саяси  жүйе.  Ал, 

авторитар лы к-консерватіпзтік  саяси  жүйе  -   бұл  ә леум еттік  және 

эконом икалы к  те н сізд іктің   сакталуын  жэне  халыктын  саяси  істерге 

катысуын шектеуді көздеіітін саяси жүііе.

Саяси  жүйелерді  Ресей  саясаттанушысы  В .Е .Ч иркиниін  ж іктеуі  де 

кь ш ы л ы кты .  Ол  саяси  ж ү й с н ін   команлалык,  жарысгіалылык  және 

э л е у м е гіік   б ітім ге р ш іл ік  секілді  үш  басты  үлгісін  беліи  көрсетеді. 

Командалык саяси жүйе көне  заманнан бері белгілі. Онынбасгы белгілері: 

әкім ш і.іік.  мәжбүр  етуиіілік.  Сошысы  әр  түрлі  формада,  сонын  ішінде 

салыстырмалы  түрде  ж ү м с а к   формада  ж ү з е іе   асырылуы  м ү м кін . 

Жарыспалылыксаяси жүйенін басты көрсеткіші -  бүл эртүрлі күштердін 

саяси күресі,  оларлын саясп проиестегі еркін бәсекелестііі болып табылады. 

Әлеуметтік  бітім ге рш іл ік  саяси  жүйе  ымыралык  және  консенсустік 

ізденістерімен сипатгалады. Осы үш жүйенінтиім ділігі  женінде әнгімелей 

келе,  В.Е.Чиркин  оларды  коғамдык  прогресс,  әлеуметтік  әділеттілік, 

демократия,  жеке  адамнын  жан-жакты  дамуы  ретіндегі  индикаторлар 

тұрғысынан багалауды ұсынады. Осыларға сәйкес командалык саяси жүйе 

де  белгілі  бір аралык нәтижелерге  жету  үшін  (Чили,  Бразилия.  О нтүстік 

Корея,  Тайвань  жэне  т.б.)  сондай  жағымды  сипатка  ие  болуы  мүмкін. 

Жарыспалы саяси жүйе әлеуметгік прогресс,  демократия жэне адам күкығы 

бойынша  біркатар  жағымды  сипатгарға  ие,  бірак  әлеуметтік  әділеттілік 

мэселелері  бойынша  ондай  габыска  жете  алмай  отыр.  және  де  бұл  тек 

түрактылығы  бір  калыиты  коғам  жағдайында  мүмкін  болмак.  Әлеуметтік 

бітімгершілік  саяси  жүйе  (Солгүстік  Еуропа  елдері)  салыкты  көи  төлету 

аркылы үлттыкбайлыкты кайта бөлу жолымен кол жеткізілген экономиканы 

дамытудын жоғарғы денгейі жағдайында тиімді болмак.

Саясаттануда  саяси  билікті  жүзеге  асырудын  куралдары  мен  әдіс- 

тэсілдерін,  коғамдағы саяси бостандык дэрежесін,  жеке адамнын кұкы кты к

1

жағдайын,  тоталитарлыктын жэне демократиянын принциптерін ұштастыру 

формасын талдау негізінде саяси жүйені жіктеу кенінен белгілі болып отыр. 

Әдетте  онын  шеңберінде  саяси  ж үйенін  үш  түрлі  үлгісі:  тоталитарлык, 

авторитарлык жэне демократиялык үлгілері бөліп корсетіледі.  Кейде оларға 

саяси жүйенін либералдык үлгісі де косылып жатады.

Тоталитарлык  саяси  жүііс  үшін  коғамдык  өмірдін  барлык  саласына 

мемлеке гтін ка ган бакылауы тән,  бүған жеке адамнын күкы мен бостандығын 

белгілі бірдәрежеде шектеу немесе жокқа шыгару.  жасырын оппозиипянын 

болмауы,  б и л ік  болісуді  іс  жүзінде  ж о ю ,  когамды  жалпыға  бірдсй 

идеологияландыру,  билікті  орталыктандыруды  катан  жүрі і  іу,  жекенін 

иниаиативасын  радикалды  шектеу,  онын  барлык  саясп  проблемаларды 

шешу re мемлекетгік маиіинанын алдында толығымен тэуелсі здігі жатады.

Нацизм,  фашизм,  сталинизм,  хусейинизм — тогалигарлыксаяси жүйенін 

неғүрлы.м  катан формасы  болып  табылады.  Жүйелердін  бүл  формасында 

б илікті  бөлісу  п р и nunni  итымен  ж о к,  жеке  бір  партия  мемлекеттік 

аппаратпен бірге бнлікке өзі  иелік етеді,  барлык оппозициялык партиялар 

мен илеологиялыкағымдаржойылады.  азамаггардын күкыгы мен бостандығы 

толыкымен  аяк асты  егіледі,  күштсп  билік  жүргізу  және  кукын-сүргінге 

үиіырату одісчері кенінен колданылады.

Авторитарлык  саяси  жүйе  тоталитарлык  жэне  демократиялык  саяси 

жүйелердін арасындагы аралык жағдапды  иемденелі. Авторш арлык саяси 

жүііс  жеке  билік  режимі  болуымен,  басшылык  етуші  то та р д ы ң   билік 

етуімен сипатталады. Мүнда жасырын оппозиция да өмірсүреді,  біраконын 

әрекет егу мүмкіндігі тарылған жэне де ол басып тасталуы да мүмкін. Сонымен 

біріе  авторитарлык  саяси  жүйе  адамнын  бостандығы  мен  неғізғі  саяси 

күкыктарды  шектеуі  немесе оны  жоюы  аркылы ерекшеленеді,  парламент 

екінші дәрежедегі билік жүрғізуші орғанға айначады. Авторигарлык режимде 

ресми  идеология  үстемдік  етеді,  сонымен  бірге  режимге  адал  баска  да 

идеологняларға орын беріледі.  Экономикада мемлекеггік секгормен бірге. 

жеке кәсіпкерл ікте іс-әрекетіп жүргізеді. Бүкаранын саяси омірге араласуы 

шектеулі болады.  бүкара саяси бағыттарды белғілеуге катыспайды,  билік 

етуші топ өзініңбилік жүргізуін.іс жүзінде букдранын бақылауынсыз жүзеге 

асырады. 

n.l'i,  4„  ЯШН> 

.Н 

I

Осы  заманғы  авторитарлык саяси  жүйеге  өтпелілік  сипаты да тән.  ол 

тоталитарлык немесе демократиялык бағытта өрістеп,  дамитын болады.

Демократиялык саяси жүйеде биліктін карым-катынасы бойынша жеке 

адамнын күкығына жэне коғамнын билікке бакылау орнатуына басымдык 

беріледі. Ол азаматгардын бостандыгы мен  күкыктарына,  билік жүргізуш і 

жэне оппозициялык партиялардын еркін  іс-әрекетіне кепілдік беретін  кен 

диапазонды  иемденеді,  бүкаралы к  акпарат  куралдары  цензураны н

кадағалауынан толыктай босатылады,  қоғам  әлдебір ресми идеолоі-иядан 

арылып.  жалпы ұлтты к  дүниетанымдык  қүндылыктарды  сактауға  кол 

жеткізеді.  Бұл  жүйеде  би л ік  тармактары  калай  б ө л іне тінд ігі  пакты  

көрсетілген.  Конституция  жэне  зандылык  принциптері  мойындалып,  іс 

жүзінде  жүзеге  асырылады.  Биліктің  өкілетгі  органдары  жалныға  бірдей 

сайлау негізіндекұрылады. А К Ш ,  Франция,  Швеция.  Финляндия,  Бельгия, 

Австрия,  Австралия.  Канада  жэне  т.б.  елдердің саяси  жүйелері  бүгінде 

демократиялык  жүйелер  ретінде  танылып  отыр.  Ал,  Германия  үш ін 

демократиялык институттар мен билік ж үргізудін авторитарлык әдістерінін 

проиелурасын  ұштастыра  отырып  баскару  калыпты  үрдіске  айналуда. 

Демократиялык жүйелер эр түрлі  елдерде белгілері өз-өзінен  кайталанып 

отыратын  кайдагы  бір  көніірме  емес  скепін  ескеру  кажет.  Буган  коса 

демократиялык  жүйелерге  сигіаттама  бергенде  эко но м и ка л ы к  жене 

әлеуметтік дамулын денгейі.  саяси багыты,  баскару формалары  жэне т.б. 

ескерілуі тиіс.

Осыган  байланысты  демократиялык  саяси  жүйені  зандылыкка  жэне 

билікке когамнын. бакылауы жузеге асырылатын ресми үйымдеп санау керек. 

Ол коғамда кабылданған 

принниптер 

мен ұғымдар негізінде жүмыс істейді, 

айкын  максаты  бар  жэне  жалпы  мүдделерді  жузеге  асыруға  ыкпал  етуге 

бейімделген үйым.

Мемлекеттік формаға негізделген саяси жуйелер үлгісін жіктеуде кенінен 

белгілі  болыгі отыр.  Бүл  түрғыдан  келгенде  мынандай  екі  бел rire:  әр түрлі 

билік  тармактары  мен  институттарынын  ара-катынасына  жэне  когамдык 

саясп  жуйенін  территориялык  курылымына  назар  аударылады.  Бірінш і 

бел rire сэйкес осы заманғы саяси жүйелер монархиялык (абсолюттік немесе 

конституциялык) жэне республикалык (парламенггік,  президенттік) болып 

бөлінеді. Екінші белгігесәйкес саяси жүйелер унитарлы,  федеративтік жэне 

конфедеративтік  болып  бөлінеді.  Саяси  жүйелерді  дэстүрлік  жэне  саяси 

өзгерістердеңгейіне байланысты модернизацияланған деп жіктеу де кеңінен 

белгілі  болып  отыр.  Дэстүрлік  саяси  жүйеге  коғамды  күруды к  ескірген 

принцигітері,  азаматтык  коғамнын  жетілмегендігі,  саяси  м інез-күлы к 

формасынындамымауы,  коғамға кажетті құрылымдыкөзгерістерді  жүзеге 

асырудағы  консерватизм  тән.  Д әстүрлі  саяси  жүйе  саяси  рөлдердін, 

элсіздігімен,  билікті  негіздеудін  харизматикалык  әдістерін  иеленумен 

ерекшеленеді.  Ал,  модернизацияланған  саяси  жүйеде.  бұған  керісінше, 

азаматтык коғамнындамуы,  саяси рөлдердіндиверсификациялануы,  билікті 

негіздеудін утыМ^ы даісі жузеге асырылады.

Модерни.зац‘ияланған  саяси  жүйе  манызды  э ко н о м и ка л ы к  ж эне 

ә л еум еттік  уйымдарды,  мекемелерді  модернизациялау  максатын 

жариялауымен ерекшеленеді. Саяси модернизаииялаудың максаты қоғамдағы

208

терең әлеуметтік карсылык,  элита мен бұкара арасындағы карым-қатынас 

тудыратын қарама-қайшылыкты жою  болып табыЯады.

Егер  ж ікте у  негізінде  тұракты лы к  пен  өзгерістерге  бағдар  ұстаған 

саясатты алатын болсак,  онда саяси жүйелерді шартты түрде консервативтік 

және  өзгерістік  деп  бөлуге  болады.  Консервагивтік  саяси  жүйенің  басты 

максаты  —  саяси,  экономикалы к  және  мәдени  салаларда  калыптаскан 

дәстүрлі кұрылымдарды,  әсіресе саяси билікті жузеге асырудын нысандары 

мен әдістерін сактап калу. 

■' *

Ө з ге р іс т ік   бағытты  үста наты н  саяси  жүйе  коғамды   ө зге ртуд і, 

реформаларды жүзеге  асыруды  көздейді,  ол  қаркынды  әрекет етеді.  Осы 

түрғыдан  алғанда  казіргі  Қазакстанды  өзгерістік  сипаттағы  саяси  жүйеге 

жаткызуға болады.

Саяси жүйелерді жіктеудің және бір нұскасы аталған жүйелердің сырткы 

ортамен әзара карым-қатынасынынсипатынан туындайды. Осы критерий 

бойынша саяси жүйелер жабык жэне ашык болып бәлінеді.  Ж абык саяси 

жүйе катан белгіленген күрылымы бар,  өзіне өзі токмейілсіп карайды,  онын 

сырткы ортамен байланысы тым  шектеулі  келеді,  баска саяси жүйелердің 

кұндылыктары мен жана үрдістерін  кабылдай алмайды. Жабык саяси жүйе 

тұтас саяси жүйеқалыптаспаған,  саяси мәдениетідамымаған,  әсіреседамушы 

елдерге,  сондай-ак бүрынғы социалистік лагерь елдеріне тән.

А ш ы к саяси жүйе белсенді әрекет етеді жэне баска елдермен жан-жакты 

өзара байланыс орнатады,  сырткы жағдайлар мен факторлардың ыкпалына 

ұшырайды және өз кезегінде,  оған  карсы әрекететеді. Ол анағұрлым ширак 

және пәрменді кимыл жасайды. Баска жүйелердін жана кұрылымдарын,  озык 

күндылықтарын кабылдагі,  озіне тиімді  колдануға әзіртүрады жэне баска 

саяси жүйелердін өзгеде күндылыктары мен идеологияларына түсіністікпен 

карагі,  төзім ділік  көрсетеді.  А ш ы к   саяси  жүйеге  Батыстын  дамыған 

демократиялык мемлекеттері мысал бола алады.

Саяси жүйелерді жіктеудін баска нұсқалары да бар.

Саяси  жүйелердін  әрбір  ү л гіс і  шеңберінде  ұл тты к-тарихи  даму 

жағдайларынын ерекшеліктеріне байланысты көптеген үлгілер мен нүскалар 

болуы мүмкін,  бұл мемлекет пен коғам арасындағы катынастардыңөзіндік 

өзгешеліктерімен,  саяси күштердің,  биліктармактарының,  саяси басшылык 

әдісінін,  баскару  нысандарының ерекшеліктерімен,  саяси  сананын жай- 

күйімен және саяси мөдениеттің деңгейімен түсіндірілетінін атап айту керек. 

Оның үстіне негізгі әлеуметтік-экономикалык катынастарды әр түрлі саяси 

жүйелер калыптастыруы мүмкін,  ал ұқсас саяси жүйелерде әртүрлі бағытта 

дамып,  әркилы нәтижелерге кол жеткізуі мүмкін.

Мына  жағдайды  атап  керсету  кажет:  саяси  жүйелердің  әр  алуандығы 

бүлардын  әркайсысында  ө з ін ің   артыкш ылыктары  мен  кем ш іліктері

С п я с а іта т  к-»но пның пробле\-гаіары-І4 

14-321

209

болатынын,  бірақ ол  әмбәбап демократия  принциптеріне  ғана  емес,  сол 

коғамның өзіндік өзгешеліктерін,  ерекшеліктерін,  коғам алдында тұрған 

міндеттерге байланысты онын нендей бір саяси жүйе  үлгісіне әлеуметтік- 

мәдени бейімділігін ескере отырып кұрылған жағдайда ғанатиімді болатынын 

дәлелдеп отыр.

Қазіргі  Қазакстанның саяси жүйесіне  кейбір өзіндік өзгешеліктер мен 

ерекшеліктер тән.  Мәселен,  институтционалдык күрылымда  (іш кі  жүйе) 

билік өкілдіктерінің аткарушы органдардың пайдасына кайта бөлінуі және 

заң шығарушы билік институттар функцияларының айтарлыктай шектелгені 

байқалады.  Және  бір ерекшелік  -   саяси  партиялардың  үлес  салмағының 

темендігі,  олардын билік жүйесіне,  коғамға ыкпалынынтөмендігі. Осының 

бәрі саяси қүрылым мен онын мәдени негіздері арасында бар кайшылыктар 

екенін дәлелдейді.

Корыта келгенде мынандай түжырым  жасауға болады: коғамнын саяси 

жүйесі  -   бұл  мемлекеттік  және  коғамдык ұйымдардын,  бірлестіктердің, 

кұкыктыкжәнесаяси нормалардың коғамда саяси билікті үйымдастыру мен 

жүзеге асырудын принииптерінің жиынтығы.  Бұл — адамдар мен олардын 

кауымдастыктарының  коғамда  біртұтас  болуын,  бір  максатта  іс-кимыл 

жасауын  қамтамасыз ететін  күрделі,  сан қырлы,  алуан  салалы  кұрылым. 

Күштер мен мүдделердін ұдайы тендестігі жағдайында жұмыс істейтін саяси 

жүйе  баяндылык  пен  зандылык  шеңберінде  коғамнын  карқынды  дамуы, 

тәртіп пен саяси тұрактылыкты камтамасыз ету проблемаларын ойдағыдай 

шеше  алады.  Сондыктан  саясаттану  саяси  жүйенін,  оның  әр  түрлі  даму 

кезеніндегі  мазмүны мен  нысанының өзгеруін,  сондай-ак саяси жүйенін, 

әсіресе,  кандай  элементтерінің  объективтік  факторлардын  ыкпалымен 

өзгеретінін және езгеруге тиіс екенін зерттейді. Саяси жүйеніңсезсізезгеру 

кажеттігін туғызатын жағдайлардың мәнін ашу ерекше манызды. Осының 

негізінде  саяси  жүйелердің  өмір  сүріп  отырған  үлгілерін,  нұскаларын, 

кұрылымын,  кызметін байытып,  жетілдіруге және анағүрлым карымды да 

аукымды саяси жүйе үлгілерін жасауға болады. X X I ғасырдың басында осы 

заманғы  саяси  жүйелер жөніндегі  біздің түсінігім із айтарлыктай  кенейіп, 

толыкты.  М ү м кін ,  коғамнын  саяси  жүйелерінін  ортак  теориясы  мен 

түжырымдамалары жөнінде сәз өтер кез де алые емес шығар.

:;

л і

№ 

-w: м-ч';:.иу. 

>

. 

1  ’ -.о iT,q(4 

v  ..vy

%,

 

'T-v  :

 

I,

  i<;-:  :

 •' 

as

.

r - „ r y . \   -  ■' 

МЩіГУ-Ий; !:.>

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: