Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ
КӨК ТҮРІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ МИФТІК ЖӘНЕ АҢЫЗДЫҚ СЮЖЕТТЕР
жүктеу/скачать 1,65 Mb.
|
| КӨК ТҮРІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ МИФТІК ЖӘНЕ АҢЫЗДЫҚ СЮЖЕТТЕР
Көшпелі түріктердің де өзіне тән жазу мәдениеті болды және бұл жазу өте ерте кезеңдерде қалыптасқан болатын. Қазіргі кезде «руна жазуы» деп аталған түрік жазуы ІХ-Х ғасырларға шейін түркі тайпалары арасында кеңінен қолданылды, тіпті ХҮ ғасырға дейін де кей жерлерде пайдаланылған. Көк түріктер қағанаты тұсында кеңінен қолданылған бұл жазу кейін Ұйғыр қағанатында да жалғасын тапты. Ұйғыр қағаны манихейзмді ресми дін ретінде қабылдаған тұста байырғы түрік жазуымен қатар соғдылық жазуға негізделген «ұйғыр алфавиті» дейтін жазу үлгісі де дүниеге келді әрі руна жазуымен қатар қолданыла бастаған еді. Бұл жазу үлгісінде де көптеген мұралар қазіргі күнге жетіп отыр, бұл да түрік мәдениетінің жаңа бір кезеңін көрсетеді. Ү ғасырлардан бастап түрік тайпалары арасында көптеген діни ағымдар пайда бола бастады. Бұл діни ағымдар өзімен бірге әлемнің жаратылысы туралы өздерінің түсініктерін де ала келді. Сол тұста таралған ағымдар уақыт өте келе түркілік дүниетанымда өз іздерін қалдырып отырған. Ол діндердің барлығын түркі жұрты бірдей қабылдай бермеген, мысалы будда ілімінің адамды нәзіктікке тәрбиелейтін қағидалары, мани дініндегі ет жеуге тиым салу секілді көшпелілер табиғатына жат дүниелерді қабылдауға ел ішіндегі дана басшылар қарсы болған, оның елге тигізер зиянын алдын ала болжаған. Дегенмен түркілер арасына жайылған бұл діни сенімдер мен діни аңыздар уақыт өте келе ұмытылғанымен, кейбір сенімдердің іздері өзгеріске түссе де реликті түрде мифтік әңгімелер мен қиял-ғажайып ертегілерде орын алды. Буддалық және зороастризм, манихейзм діндеріндегі құдай аттары, әсіресе шамандық нанымда көбірек болған алтайлықтарда, монғол тектес тайпалар мен сібір халықтарының ауыз әдебиеті мен фольклорында жақсы сақталып қалған. Әлемнің жаратылысы туралы түркі тектес тайпалардың байырғы шамандық нанымдарымен қатар қалыптасқан нанымдары ендігі кезекте буддалық, христиандық, манихейлік ағымдар таратқан діни аңыздармен де толыға бастаған еді. Дегенмен көк түріктердің сол тұстағы түсінігі бойынша әлемнің жаратылысы мен алғашқы адам баласының пайда болуы, Тәңірінің ғаламдық рөлі секілді маңызды мифтік пайымдар тым тереңге бармаған сияқты. Көне түркілер туралы терең зерттеген ғалым Л.Гумилев «Көне түріктер» атты еңбегінде былайша толғанады: «Түріктер өздерінің өмір сүре бастағанын әлемнің жаратылуынан бері қарай есептеп келді, бірақ олар дүние оншалықты көне емес деп ойлады. Күлтегін жазуы тарихи шолымадан басталады: «Жоғарыда көк аспан және төменде құба жер жаратылғанда [немесе пайда болғанда] сол екеуінің арасынан адам баласы жаратылған [немесе шыққан] болатын. Адам баласы үстінен менің ата-бабаларым Бумын қаған мен Истеми-қаған салтанатты отырды». Сонымен, дүниенің басталуы дәл біздің жыл санауымыздың ҮІ ғ. деп белгіленген. Демек, оның тұсында дүниенің жаратылғанына не бары 200 жыл ғана болған. [1, 340]. Жалпы ел басын біріктіріп, қуатты мемлекетке айналдырған көсем кейін өзге жұрттарды өзіне қаратқан соң хан атына қосып қаған атағын да иеленген. Сол кездегі түсінік бойынша оның шексіз билікке ие болуы тәңірінің қалауымен болып жатқан іс деп иланған. Өзге тайпалардың үстінен билігін жүргізген хан тұқымдары өз үстемдігін баянды ету үшін ата-бабаларының тегін еместігін, тәңірдің назарында болған киелі де бекзат тұқым екендігін айтып ол туралы аңыз тарататын болған. Оған тарихтың өзі куә, мысалы Оғыз қаған, Шыңғыс хан секілді дарынды қолбасшы, жеңімпаз қаған туралы жазылып қалған кітаптарда оның ерекше жағдайда дүниеге келгендігі айтылған. Демек сол кездегі қалыптасқан ғайыптан туу мотиві кейін фольклордағы тұрақты мотивке айналған. Бұл түсініктер қиял-ғажайып ертегідегі басты кейіпкердің дүниеге келуі секілді оқиға қаһармандық эпосқа да тән, батыр ерекше жағдайда дүниеге келеді. Демек ол тегін адам емес. Ол адам қайтыс болған соң да оның киелі рухы ұрпақтарын желеп-жебеп отырады деп түсінген. Түрік қағанатын құрған Естеми, Бумын қағандар кейін аңызға айналғанға ұқсайды, осылайша бұрын құрбандық беріп келген киелі мекен уақыт өте келе Түрік қағандарының ата-бабаларының басына орнатқан тас кешендер киелі мекенге айналған. Оған дейінгі киелі орындар уақыт өте келе ұмытыла бастаған, ескі киенің орнын жаңа кие ауыстыра бастаған. Ол турасында Қ.Сартқожаұлы мынадай жорамал келтіреді: «Екінші Түркі қағанатына дейін Түркінің қағандары 500 жыл бойы Өтүкеннің басындағы 250 км жерге жыл сайын барып құлдық етіп, ғибадат жасап тұратын жол азабын жеңілдетіп Ұлы Біліге қаған, атақты қолбасшы Күлтегін кешендеріне төр (өкімет) киесі = Тақ иесінің кішірейтілген түрін жасап орнатқан. Қалың бұқара қауым осыдан кейін шұбап Құт-тағқа бармайды. Киелі жердегі (КТ.ІІІ.13) киелі кешенге орнатқан «Құт-тағ» тасына сиынатын болған. Бұл жәй тас емес Түркі төрінің (өкімет) хан тағының (есір) киесі. Иә, киелі жерге тақ киесін қонақтатқан, жасап орнатқан. Күлтегін, Біліге қаған кешеніне келушілер тақ иесі=Бөд-Тәңірісіне де тәу етіп ғибадат жасап, тасаттық береді»[2, 312]. Осылайша бір хандыққа ұйысқан бірнеше тайпаға ортақ генетикалық дүниетаным қалыптасады. Бұрынғы әлемнің жаратылысы туралы әртүрлі пайымдар тұтастанып цикльдене бастайтын болуы керек. Жалғыз жаратушы Тәңірінің өзге құдайлардан оқ бойы озық шығып, жеке дара оқшаулануына сол тұстағы діни ағымдардың бірінен соң бірі түркі тайпалары арасына тарай бастауы да өз әсерін тигізген. Жалпы мифтік ұғымда болсын, тіпті қай дінде болмасын әлемнің жаратылысы нақты қай кезеңнен бастау алатындығын дөп басып көрсете алмайды және жалпы адамзат баласының пайда болуы туралы түсінік те өзінің қарабайырлығымен ерекшеленеді. Оның үстіне дін таратқан пайғамбарлар жаңа дәуірдің басталғанын әйгілеп тұрғандай, күнтізбелік жыл санауды өзі өмір сүрген дәуірден белгілеп отырған. Зороастризм дініндегі әлемнің жаратылуы туралы аңыздар болсын, одан кейінгі христиандық, исламдық аңыздарда да алғашқы адам мен соңғы пайғамбарға шейінгі ұрпақтар арасы да көп емес. Мысалы Әбілғазы ханның «Түрік шежіресінде» Адам атадан таратқан шежіресінен-ақ байқауға болады. Ислам дінінің аңыздарында алғашқы адам Адам ата мен жаңарған әлем иесі Нұх пайғамбарға шейін де адамзат баласын басқарған пайғамбарлар саны көп емес. Адамнан Шиш, одан Ануш пайғамбар, ол өмірден өтерде баласы Қинанды, Қинан өзінен соң Мәһмайылды, Мәһмайыл орнына Бердіні, ол баласы Ахнұқты қалдырады. Одан Ыдырыс пайғамбар, Ыдырыстың орнына ұлы Мұтүшлақ, Мұтышлақтан кейін оның ұлы Ләмек, Ләмектен соң Нұх пайғамбар отырады[3, 16]. Діни аңыздарда әр пайғамбардың өте көп жыл өмір сүргеніне қарап дүниенің көнелігін аңғартуға тырысқан. Бізге дейін келіп жеткен көптеген шежірелерде ертеде өмір сүрген тайпалардың атаулары кездесе бермейді. Жалпы шежіре жазушылар көне тарихтың бәрін тәптіштеп жатпайды, шежіреге өз ата-бабаларының тарихынан басқаны жазбайды, өзіне дейінгі өмір сүруін тоқтатқан тайпалардың тарихын жазуды өз мойнына ала бермейді. Бұл жерде әлемнің жаратылысы турасында дүниеге келген космогониялық мифтердің маңызы зор. Сондықтан да әлемнің жаратылысы туралы аңыздың барлығы да өз бастауын мифтен алады яғни, космогониялық мифке барып тіреледі. Көк түрік кезеңінде түрік халықтарының мифологиясы басқа діндердің әсерінен молыға түсті. Шамандық дүниетаным негізінде дүниеге келген космогониялық мифке несторлық, буддалық, зороастрлық ұғымдардың да әсері болды. Тарихқа көз жіберген кезде елдігін күшейту, қауіпті саналған көршісін әлсірету жолында талай амал-шарғыға да барған, түркі жұртын аман сақтап қалу жолында қағандар мен хандар біресе Қытай императорымен ымыраласса, енді бірде көтеріліске шыққан қуатты оппозициямен де бірігіп, императорға қарсы қауіпті жауға айналғандығы да көрініс береді. Ондай жағдайда будданы ұстанушылар жағын қолдағандығы айтылады. «Ал сол дәуірде буддизм Тан әулетінің жаңа саясатымен ымыраласқан дәл осы қытай оппозициясы жағында болды. Сондықтан түрік ханы буддашыларды қолдау арқылы өзінің сүйеніші – қытайға қарсы көңіл-күйдегі көшпелілер арасындағы даңқынан айырылар еді. Әне, сол кезде Құтлуғтың Иоллығ-тегін шеберлікпен қисындап мазмұндаған қытайға қарсы бағдарламасы қайта тіріліп, дами бастады. Ол бойынша еріксіздікпен және қанмен өтелетін қытай сыйлары түрік батырларын Тоныкөктің сөзімен айтқанда «адамгершілікті әрі әлсіз» етті, өйткені олар Будда мен Лао-цзы ілімімен әуестене бастады»[1, 317]. Көк түріктер кезеңінен бастап ауыз әдебиетімен қатар жазба әдебиет те даму жолына түсті. Жазба тарихы тым әріден басталғанымен көлемді еңбектер дәл осы Көк түріктер қағандығынан бастау алды кейін руналық жазумен қатар ұйғыр жазумен де қарқынды дами бастағандығы байқалады. Белгілі өзбек ғалымы Н.Рахмонов руника жазуының тарихы мен қолданған аясы турасында мынадай дерек келтіреді: «Орхон-енисей жазулары христиандық жыл санаудан алдыңғы Ү ғасырдан бастап біздің дәуіріміздің ХҮ ғасырына дейін Орталық Азияның Өзбекстан, Моңғолия, Оңтүстік Сібір, Қазақстан, Шығыс Түркістан секілді және басқа да жерлерден табылған. Солтүстік Кавказда ХҮ ғасырда да орхон жазуы пайдаланылған»[4, 45]. Орхон ескерткіштерінен басқа қағазға жазылған руникалық жазулар да болған. Соның ішінде бүгінге шейін аман жеткені «Ырқ бітіг» атты түс жору кітабын жатқызуға болады. «Ырқ бітіг» деген атпен белгілі болған бал ашу кітабының екі нұсқасы сақталған. Оның бірі руна жазуымен жазылған болса, екіншісі көне ұйғыр жазуымен хатқа түскен және екеуінің атауы бір болғанымен екі дәуірде жазылған әртүрлі кітап болып табылады. Шығыс Түркістанға экспедицияға шыққан саяхатшы археолог А.Фон Лекок Турфан өңіріндегі – Иди-Кут шаһарынан он бес шақырым қашықтықтағы Тойок бекетінен табылған қағазға түсірілген бірнеше бума қолжазбалардың арасынан түсініксіз әріппен жазылған бір парақ қағазды кездестіріп, өзі оқи алмаған соң, сол жазбаны оқыту үшін Дания ғалымы Вильгельм Томсенге арнайы жібереді. Копенгаген университетінің профессоры В.Томсен көне түркі руна жазуымен қағазға түсірілген сол жазбаны 1910 жылы аударып, жария етті[5, 9]. Турфандағы Дун-Хуан өңіріндегі қасиетті ғибадатханадан бірнеше түркілік жазбалар табылған. Оның біразы ұйғыр жазуымен қағазға жазылған шығармалар еді. Сол жазулар ішінен төрт шумақты «Манихей жыры» атты он екі жолдан тұратын лирикалық шығарма да табылған. А.Фон Лелок осы екі туындыны 1919 жылы аударып, түркі мұрасы екенін жариялады. Сол секілді ағылшын археологы Аурел Стейн 1907 жылы 20 мамырда Шығыс Түркістанға экспедицияға барады. Гансу провинциясына қарасты Дун-Хуандағы ғибадат орнын қазғанда қолжазба мұраларын сақтайтын ғибадатханадан көне түркі руна әрпіндегі 24 қолжазба мен 5 ресми құжатты тауып, олардың барлығын Британия музейіне сақтауға жіберген. Жоғарыдағы келтірілген А.Фонның Турфанға жасаған экспедициясы кезінде табылған қолжазбасы поэзия үлгісінде жазылған рухани мұра екендігі анықталса, А.Стейн тапқан қолжазбалар көбіне әкімшілік істерге арналған ресми құжаттар, бұл табылған материалдар ішіндегі аса маңыздысы «Ырқ бітік» атты даналық кітабының орны түркология ғылымы үшін айрықша еді. «Ырқ» – болжау деген мағынаны білдірсе, «бітік» – жазба, кітап мағынасында қолданылған. Жалпы түркі халықтарында болжау жүргізу аса маңызды іске жатқызылған. Әсіресе, соғысатын жаудың күшін болжау, шабуыл уақтын болжау, болатын соғыстың тағдырын болжауда әйгілі батырлар мен хандар ел ішінен шыққан әйгілі бақсылар, жауырыншылар мен көріпкелдердің болжамдарын ылғи да назарға алып олармен санасатын болған. Жорыққа аттанар сәтте қол бастаған батырдың алдын болжау, егер сәтсіздік күтіп тұрған жағдайда батырды райдан қайтару көріністері қаһармандық эпостарда, мысалы «Ер Сайын» жырында айтылады. Кәрі батыр Қобыланды жауырыншының болжамына тоқтап, алда күтіп тұрған сәтсіздіктен сескеніп кері қайтады, бірбеткей әрі жас Сайын өзінің алған бетінен қайтпайды, көп қалмақпен жалғыз соғысып мерт болады. Жалпы ел ішіндегі атақты бақсылар не көріпкелдердің айтқанына қарсы шығу, олардың батасын алмау сәтсіздікке апарады деп сенген. Мұндай түсініктер эпостарымыз бен лиро-эпостарымызда және батырлық жырларда жақсы көрініс береді. Бұл бір жағы шамандық наным-сенімге де тікелей қатысты болса керек. «Ырқ-бітік» кітабы ел ішіне манихей діні кеңінен таралған кезде хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде жаңа діннің әсері де қатты болған. Дегенмен шамандық сенімдегі түсініктер де жақсы сақталған. Байырғы түркілердің тотемдік культтерінің де өзгерістерге ұшырап жатқандығы аңғарылады. Айталық ертедегі массагеттер, ғұндар дәуірінде көшпелі түркі тайпалары жыланды киелі деп санаған. Киелі айдаһар бейнесі көк түріктер тұсында да қастерлі болған. Күлтегін ескерткішінде де айдаһар бейнеленген. «Сол павильоннан жол Храмға тартады; жолдың екі жағынан бейнебір құрметті қарауылда тұрғандай, адамның табиғи шамасына сәйкес қалыпта төрелер мен қызметшілердің мүсіндері тізілген. Жоспарында храм шаршы тұрғыда өрілген, 10,25×10,25 м. Оның ақ қабырғалары қызыл безектермен өрнектелген; төбесі меруерт жиекті черепицамен жабылған; қабырғаларында айдаһарлардың күйдірген саздан істелген пішіндері бар. Храмның ішінен ошағымен бірге құрбан шалынатын жер және Күлтегін мен оның әйелінің мәрмәр мүсіндері орын тепкен»[1, 329]. Осы түркілердегі жыланды кие тұту ырымы ұйғыр қағанаты тұсында өз қуатынан айырыла бастағанға ұқсайды. Бұған сырттан кірген христиандық, будда, манихейзм секілді діндердің әсері болған болуы ықтимал. Оның үстіне ұйғырлардың тілі ғана түркілік болғанымен Түрік қағанатын құрған көк түріктермен салт-дәстүрі бірдей еді деу қиын. Себебі Ұйғыр қағанаты тұсында ұйғырлар көбіне егін егумен айналысқан, көшпелі түркілерден біршама айырмашылығы болған. Сондықтанда Ұйғыр қағанаты құрылғанда өзіне дейін билік құрған түріктерді жермен-жексен етіп қана қоймай, олардан қалған рухани мұраларды да тып-типыл етті дейтін жорамал айтылған. Білгі ханның жесірі, Төныкөктің қызы По-бек жеңілістен кейін тірі қалған түріктерді бастап Қытайға қашып келеді. Ол жерде көптеген түріктер шекаралық әскер сапына алынады, бұрынғы бөрі басты көк түріктер байрағы біржола көтерілуден қалды. Олар қолданған жазу үлгілері де уақыт өте келе ұмытыла бастады. «Ызаланып алас ұрған ұйғырлар, жаулары өздерінің кек қайтаруынан құтылып кеткенін көріп, ашуларын түріктер ескерткіштерін құртуға жұмсады. Олар түрік батырлары тас бейнелерінің бастарын жұлды, Күлтегінге арналған ескерткіштің быт-шытын шығарып талқандады және оның мүсінін қатты қиратқаны соншалық, тіпті сол сынықтарынан мүсінін қайта қалпына келтіру мүмкін болмады. Мақсат тек қиратумен ғана тұйықталмады, ал оған қоса – түрік елін және онымен байланысты нәрсенің бәрін қайта қалпына келтіруге жол бермеуге тырысушылықта жатты. Және де ұйғырлар өздерінің ежелгі мақсаттарына жетті – көне түріктерден тек олардың есімдері ғана қалды» »[1, 367-368]. Шындығында да түріктердің бұрынғы ата-баба дәстүрі танымастай өзгере бастады, көптеген жанды-жансыз ұсақ құдайлар қолданыстан шығып қалды, халықтың тұрмысы мен дәстүрінде де айтарлықтар өзгерістер орын алып жатты. Манихейзмді ресми дін ретінде ұстанған ұйғырлар аңның, малдың етін жеуге, сүтін ішуге тиым салды. Осының салдарынан мал шаруашылығымен айналысқан түркі жұрты Ұйғыр қағанаты кезеңінде егін шаруашылығымен айналысуға мәжбүр болды. Оның үстіне ат үстінде жаугершілікпен өмір кешкен түркілерге адам өлтіруге, аң аулауға тиым салынған еді. Ол турасында «Ырқ-бітікте» де айтылған: (17.ХІІ) Аңшы тауға қарай аңға кетті, Аңның ізіне түсем деп төмен домалап кетті. «Көк Тәңірісі бәрінен құдіретті»- Халық солай депті. Өздеріңіз білесіздер, Бұл еш жақсылық емес, түсінесіздер. Осылайша тұрмыстық жағдайда болсын, рухани әлемде болсын ұйғыр қағанаты кезінде елеулі өзгерістерге ұшырады. Бұрынғы тотем киелер – бөрі, айдаһар, арқар, өгіз, аққу секілді киелі аңдар ортадан аластатыла бастады. Оны сол кездегі жазба мұралардан да аңғаруға болады. Мысалы, ғұндар кезінен киелі тотем міндетін атқарған жылан, айдаһар секілді мақұлықтардың қиратылғандығын ұйғыр қағанаты тұсындағы жазба мұралардан байқауға болады. Ал, «Ырқ-бітік» жазбасында осы киелі мақұлықтың мани діні негізінде өзгеріске ұшырай бастағандығы қылаң берген: (13.VІІІ) Алтын башлығ жылан мән. Алтун корығсакымын Кылычын кәсіпән, Өзум жол (жул) інтін башымын жол әбінтін, -тір. Анча біліңләр: жаблак ол! жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|