Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ
Токсарид. Иә, Мнесипп, біз оларға құрбандық шаламыз, бірақ біз оларды құдай деп санамаймыз. Тек тамаша адам болғандықтан қадір тұтамыз. Мнесипп
жүктеу/скачать 1,65 Mb.
|
treatise175829
- Бұл бет үшін навигация:
- Токсарид.
| Токсарид. Иә, Мнесипп, біз оларға құрбандық шаламыз, бірақ біз оларды құдай деп санамаймыз. Тек тамаша адам болғандықтан қадір тұтамыз.
Мнесипп. Сонда сендерде құдайға құрбандық шалғандай қайтыс болған адамдарға да құрбандық атайтын дәстүр бар ма? Токсарид. Біз тек құрбандық қана шалып қоймаймыз, сонымен қатар, олардың құрметіне мейрам өткізіп, ас береміз. Мнесипп. Сонда олардан не тілейсіңдер? Олар өлген адамдар, сендер соған бола құрбандық шалмайсыңдар ғой, рас па? Токсарид. Өлі разы болмай, тірі байымайды. Әрине, мәселе онда ғана емес, біз өлген жандарды еске ала отырып, тірілерге жақсылық жасаймыз. Олардың жақсы қасиеттерін айтып, жастарды тәрбиелейміз. Бізде қайтыс болған тамаша адамдар сияқты жақсы сөздер мен істерді орындап, соларға ұқсап артымызға өшпес із қалдырғымыз келеді»64. Токсарид шамамен біздің дәуірге дейінгі VII ғасырдың екінші жартысы мен VI ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген. Гректің атақты философтарының бірі, жазушы Лукиан оның балгер-данышпан екендігін аса тебіреніспен жазып қалдырған. Тіпті элладалықтар Токсаридтің скиф пен грек салт-дәстүрлері мен фольклорлық аңыз-әңгімелерін жетік білетіндігіне бас иген. Ата-баба дәстүрін берік ұстанған сақ данышпаны элладалық досымен сұхбаттасқанда өздерінің қайтыс болған адамның әруағына сыйынатындығын жоққа шығарады. Демек, түркі халықтары құрбандықты өлген адамның әруағына емес, тек сол адамның рухына сауап болуы үшін құдайға шалғанын аңғарамыз. Құрбандық етінен дәм татуға келген көпшілік фәни дүниеден бақи дүниеге кеткен ізгі адамдардың жақсы қасиеттерін айтып, үлгі-өнеге тұтқан. Арнайы өткізілетін мереке-аста (жетісінде, қырқында, жылында) олардың ерліктерін жырға қосып, жастарды рухтандырып отырған. Ата-баба қорымдары қастерленіп, Тәңіріге ғана сыйынған. Сақтар өзге дінге бас ұрып, өз жұртының діні мен мәдениетін мансұқтаған адамды кешірмеген. Салт-дәстүрін қызғыш құстай қорғап, әдет-ғұрпын көзің қарашығындай сақтаған. Бұл ойымызға Токсаридтің көзі тірі кезінде-ақ грек жеріне аяқ басқан екінші сақ данышпаны Анахарсис пен б.д.д. V ғасырда өмір сүрген Скилдің тағдыры дәлел бола алады. Афины жеріне білім іздеп барған Анахарсис өмірінің соңына қарай еліне қайтады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, сақтар өздерінің наным-сенімдерін таптаған, салт-дәстүрлерін қорлаған, дінін сатқан адамды кешірмейтін еді. Жат жердің мәдениеті мен ғылымымен сусындаған Анахарсис ежелгі гректердің көп құдайға табынатын дінін де қабылдаған болатын. Мұны білген сақтардың патшасы Савлий ғұламаны гректердің құдайына мінәжат рәсімін орындап жатқанда өз қолымен садақпен атып өлтіреді. Деректерге қарағанда Савлий Анахарсиске туыс болып келеді. Геродоттың айтуы бойынша: «скифтерден Анахарсистің жөнін сұрай қалсаң, олар білмейміз деп жауап береді. Мұнысы оның Эллада елінде болып, жат жұрттың діни мінәжатын ұстағандығын кешірмегеннің белгісі», – деп сақтар тіпті ғұламаны ұмытуға тырысқанын көрсетеді. Сақтарда отанын сату, дінін тәркі ету, қаруын тастау аса үлкен қылмысқа саналатын еді. Бұлар тәуелсіздікке нұқсан келтіретін бірден-бір себептерге саналған. Қанша етжақын бауыры болса да, нешеме білімнен нәр алып, сусындаса да, сақ патшасы еліне жасаған қиянаты мен дініне жасаған опасыздығы үшін Анахарсисті қол астындағы елдің алдын алу мақсатында барша жұрттың көзінше өлімге қиды. Грек ойшылдары мен тарихшылары Савлийдің ісін жауыздыққа, тақ мұрагерлігіне таласқан бақталастыққа санаса да, тәуелсіздік тұрғысынан қарағанда сақ патшасы дінінің кәмілдігі мен елінің тұтастығы үшін әділ шешім шығарды. Себебі, қоғамды алға сүйреп, ел болашағын жарқын қылатын да, өзге елдің мәдениетін насихаттап, өзінің мәдени құндылықтарын мансұқтайтын да зиялы қауым. Қара халық соларға қарап бағыт ұстайды. Савлий мұны ерте түсінген деп жорамалдаймыз. Тарих қатпарларына талдау жасаған ғалым Тұрсын Жұртбаев бұл туралы Геродоттың «Басқа халықтар сияқты скифтер де өзге елдің салт-дәстүріне, оның ішінде әсіресе элладалықтардың ғұрпына сескене қараған. Оны Анахарсис пен Скилдің тағдыры дәлелдеп береді» деген дерегін алға тартады65. Мұндай оқиға кейінгі ғасырларда да орын алған. Мәселен, Абылайдың батыры Баян інісі Ноянды қалмақ қызымен жау жеріне қашқаны үшін өз қолымен атып өлтіргені тарихтан белгілі. Ақиық ақын Мағжан Жұмабаев елдік намыс пен ұлттық рухты көтеру мақсатында батыр Баянның ісін өнеге ретінде жырлап шығады. Грек тарихшылары сақтар туралы тек естігендерін ғана жазған. Олардың өмірі, тіршілігі туралы нақты білмеген деуге негіз бар. Александр Македонскийдің жорығына дейін бірде-бір грек тарихшысы сақ жеріне бойлай кірмеген. Геродот та, Страбон да, Порфирий де, Диоген де Каспий теңізінің солтүстік шығысы мен Яксарттың (Сырдың) теріскейін мекендеген көшпенді тайпалардың діни сенімі туралы біріне-бірі кереғар түрлі деректер келтіреді. Мәселен, «Тарих атасы» саналған Геродоттың өзі массагеттер мен дербиктерді жабайы, құбыжық ретінде көрсетуге тырысқан. Эллиндік тарихшылардың жазуынша сақ жерінің түкпір аймақтарында жалғыз көзді адамдар тұрады және массагеттер мен дербиктер кәрі әке-шешесін тірідей жеген немесе иттерге талатып, сүйегін құстарға шаштырған-міс. Страбонның дерегіне сүйенсек сақтардың мұндай жабайы діни әдетін Александр Македонский қойдырған көрінеді-міс. Грек тарихшыларының мағлұматтарын салыстыра отырып, эллиндік қалам иелері сақтардың салт-дәстүрін, діни ғұрпын, географиялық орнын нақты білмеген, не болмаса, саналы түрде теріс жазған. Гректердің бұл мәліметтерін археологиялық қазба жұмыстары жоққа шығарып отыр. Сақтар дәуіріне жататын Есік, Атырау, Қарағанды жерлерінен табылған алтын адамдар, Алтай өңіріндегі сақтардың қорымы сөзімізге дәлел бола алады. Сақтар әруаққа сыйынбаса да ата-баба қорымын қастерлі деп білді. Қайтыс болған атақты адамдардың денесін құпия түрде жерледі. Ата-баба мазарын қорлаған жаумен қасық қаны қалғанша соғысты. Бейіттердің аяқ асты қалуы сақтардың және сол сақтардың ұрпағы болып саналатын түркі халықтарының ұғымында сүйекке түскен таңбадай еді. Бұл туралы Геродоттың Иданфирс патша туралы келтірген дерегіне көз жүгіртсек біраз жайға қанығуға болады. Сақ заманынан жеткен мына бір аңыз бойынша парсы патшасы Дарий сақ жеріне шабуыл жасайды. Бірақ сақтар қарсылық көрсетпей, шыдамдылық танытып отыра береді. Бұған таң қалған Дарий массагеттердің патшасы Иданфирске елші жіберіп мәнісін сұратады. Иданфирс: «Біздің неге соғысқа асықпағанымызды мен саған түсіндірейін. Бізде әсем қалалар мен жайқалған егіс алқаптары жоқ. Сондықтан еш нәрсенің құрып кетуінен қауіптенбейміз. Сол себептен соғысқа асықпаймыз. Ал, егер сендер бізбен соғысуға өте құштар болсаңдар, онда тыңдаңдар. Ата-бабамыздан қалған ескі қорымдар сақтардың ең қасиетті орындары. Сендер сол мазарларды қорлап немесе үстін таптап өтіңдер, сонда біз бейіттер үшін шайқасамыз ба, жоқ па көресіңдер», – деп жауап қатады66. Бұдан шығатын қорытынды сақтар о дүниеге аттанған мәйітті арулап көмген, сүйегін шашпаған. Көне түркілердің мәдениетін, тарихын, жазба мұраларын зерттеуші ғалымдар мемлекеттік қоғамда тәңіршілдік негізгі дін болғанын көлденең тартады. Десе де бұл діннің негізгі ұстындары мен шарттарын ешкім таратып айтып бере алмайды. Сақтар, үйсіндер, ғұндар, қаңлылар ұлы жаратушы тәңір ретінде Көкке табынған, Күнге сыйынған. Тасқа жазылған түрік бітігінде Тәңірінің мекені көкте деп көрсетілген. Көк аспан – тәңірінің бір сипаты. Аспан әлемі − шексіздіктің белгісі. Оның түбі жоқ, тұңғиық терең. Байырғы түріктер мұны өте жақсы білген. Олар тәңіріні ешнәрсемен теңестіруге болмайтындығын түсінген. Ол кездегі түсінік бойынша Күн мен Көк аспан тәңірінің ұлықтығын білдіретін. Сол себептен де бұл екеуі «тәңір» сөзінің баламасы ретінде қолданған. «Күн» – сақтар мен үйсіндер заманынан жеткен көне сөз және қазіргі таңда ол түркі тектес халықтардың барлығында да түпкі мағынасында қолданады. Қытай деректеріне сүйенсек үйсіндер күнге мінажат етіп, билік иесін күнге теңеп «күнму» деп атаған. «Күнму» – «мың күн» деген мағына білдіреді. Ілкі заманда мың көптіктің, шексіздіктің, мәңгіліктің синонимі ретінде қолданған. Оны біз «құда мың жылдық», «мың қол (кейбір ғалымдар моңғол этимологиясын осы сөзден шығарады)», «мыңғырған мал», «сан мың» сөздерінен айқын көреміз. Тіпті, үйсін құрамындағы кейбір ру-тайпалар өздерінің ен-таңбаларының негізін күн формасынан алды. Ғұндардың заманында да адамдар бір тәңірге жалбарынған. Жақсылық та, жамандық та тәңірден деп түсінді. Өздерінің билеушілерін тәңірінің құты, назары түскен адам ретінде бағалап, «тәңірқұт» деп атады. Жолы болмаған пендеге «тәңір атқан», «көк соққан» деп мүсіркей қарады. Ескі қытай жылнамаларында ғұндар тәңірге құлшылық қылатыны, тәңірқұт аспанға қарап сыйынып, әрбір атқан таңда күнге және әрбір жаңа туған айға сәлем беретіндігі жазылған. Сондай-ақ, «Тарихи жазбалар. Хұндар шежіресінде»: «Қаңтарда адамдардың бәрі тәңірқұт ордасына жиналып, мінәжат етті. Мамырда зор жиналыс өткізіп, ата-бабаларға, аспан-жерге, жын-шайтанға тасаттық берді. Күзде жылқы семірді, орманға жиналып құмалақшылар мал санына есеп жасады»67 – деп жазылған. Жазба деректерде үйсіндер мен ғұндар өлген адамдардың атына мал шалғандығы айтылғанымен, әруаққа сыйынғаны нақты көрсетілмейді. Ал өлген адамға ас беру сақ заманынан бері келе жатқанын біз жоғарыда айтқан болатынбыз. Түрік қағандығы кезінде тасқа қашалған түрік бітігін оқығанда да түріктер көк тәңіріге сыйынғанын байқаймыз. Күлтегін ескерткішінде Тәңірі − түріктердің желеп-жебеушісі. Түрік халқы жойылмасын деп, ел болсын деп қағандарды жоғары көтерген тәңірінің өзі. Тас жазуларда өзге сыйынарлықтай құдірет иесі аталмайды. Шыңғысханның тұсында да түрік пен маңғолдар көкке қарап Тәңіріні еске алады. Тарихи деректерге қарасаңыз ұлы қаған өз қол астына қарайтын ру-тайпаларды Тәңірі дініне жұмылдыруға тырысқанын аңғарар едіңіз. Ол көзбояушы шамандарды маңайынан аластатып, бақсылық ойынға тыйым салған. Моңғолдың тапал аттарының тұяқ дүбірінен сескенген Рим папасы Иннокентий ІV мен француз королі Людовик ІХ ұлы қаған ордасы орналасқан Қарақорымға елші жіберіп, олар туралы жан-жақты мәлімет жинап қайтуды және Мысыр мен Сирия жерін қорғап тұрған мәмлүктерге қарсы одақ құруға үгіттеуді тапсырады. Қарақорымға қыпшақ жері арқылы келген италяндық монах Джиованни дель Плано Карпини де, француздық монах Гильом де Рубрук та Шыңғысхан ұрпақтарының ордаларында болып, көрген-білгендерін жазып отырған. Өздері діндар адам болғандықтан түріктер мен моңғолдардың діни сенімдері жөнінде де қағазға түртіп алуды ұмытпайды. Аталған екі елші де моңғолдар мен түріктер «Тәңір» деп аталатын бір құдіретке сенетіндігін ескертеді. «Тәңір − көзге көрінетін және көрінбейтін барлық нәрсенің жаратушысы, әрі жақсылық пен жамандық тек соның әмірімен ғана болады. Бірақ олар (адамдар − А.Ә.) оған (Тәңірге − А.Ә.) ешбір мадақ пен дұға оқып, құлшылық жасамайды», − деп жазған Плано Карпини моңғолдар киіз немесе мал жүнінен адамға ұқсатып мүсіндер жасап, оларды екі босағаға, қора-қопсыға кірер ауызға қоятындығын, бұл мүсіндер бәле-жаланы аластауға, малдардың төлдеуіне және оларды ит-құстан сақтайтындығына шүбәсіз сенетіндігін тілге тиек етеді68. Киізден немесе мал жүнінен жасалған бұл қандай мүсіндер деген сұраққа келер болсақ, бұған жауапты монах Гильом де Рубруктың жазбасынан табамыз. Онда: «Они сожигают своих умерших по старинному обряду и сохраняют прах на вершине пирамиды. Итак, когда, войдя в их храм и осмотрев много их идолов, как больших, так и малых, я сел рядом с вышеупомянутыми жрецами, то спросил их, как они веруют в Бога. Они ответили: «Мы веруем только в единого Бога». И я спросил: «Веруете ли вы, что Он дух или нечто телесное?» Они сказали: «Мы веруем, что Он дух». Тогда я спросил: «Веруете ли вы, что Он никогда не принимал человеческой природы?» Они ответили: «Никогда». Тогда я спросил: «Раз вы веруете, что Он только един и дух, почему вы делаете для Него телесные изображения и в таком количестве? Сверх того, раз вы не веруете, что Он стал человеком, почему вы делаете для Него предпочтителнее изображения людей, а не другого животного?» Тогда они ответили: «Мы не представляем в этих изображениях Бога, а когда какой-нибудь богач из наших умирает, то или сын его, или жена, или кто-нибудь дорогой для него приказывает сделать изображение умершего и ставит его здесь, а мы чтим его в память его». Я сказал им: «Тогда, стало быть, вы делаете это только ради лести людям». «Нет, − отвечали они, − а на память о нем»69, − деп жазылған. Осы жерде Рубруктың дерегіне қысқаша түсіндірме айтып кеткеніміз жөн: Біріншіден, түріктер өлген адамның мәйітін өртемейтін болған. Мүрдені өртеу Енесей бойындағы қырғыздарға, моңғол тектес ру-тайпаларға тән дәстүр. Тибет жақтан ауып келген сары ұйғырлар да бұл ғұрыпты Будда діні негізінде қолданған. Күлтегін мен Білге қағанның ескерткіштеріне қарағанда Ашина ұрпақтары қырғыздарды да, моңғол тектес ру-тайпаларды да, ұйғырларды да түріктер деп есептемеген, керісінше, олармен әрдайым жаулық қатынаста болған. Қырғыздар мен моңғолдар өртенген мүрденің күлін жинап алып, теріден немесе жүннен жасалған мүсін-қуыршақтың ішіне салып сақтайтын еді. Екіншіден, Рубруктың пирамида дегені дың болса керек. Себебі түрік-моңғол бірлестігі тұсында дың тұрғызу кең етек алған. Дың бір жағынан өлген адамдарды жерлейтін қасиетті орын ретінде саналса, екінші жағынан ғибадатхана қызметін де атқарған. Мұндай дыңдарды түріктер билік еткен барлық өңірден кездестіруге болады. Үшіншіден, моңғолдар қайтыс болған құрметті адамды әрдайым еске алып отыру үшін киіз немесе жүннен мүсін жасаған және оны «онгон» яғни «әруақ» деп есептеген. Бұл мүсіндерді олар құдай деп емес, керісінше ата-бабаға қойылған ескерткіш ретінде құрметтеп, үйлері мен ғибадатханаларының төріне қойған. Оларға қымбат киімдер кигізіп, түрлі әшекейлер таққан. Тіпті, көшіп-қону кезінде оларға арнап арнайы арба дайындаған. Мереке күндерінде немесе әр жаңа туған айдың бірі күні әруақтарға дұға етіп, мүсіндерінің алдына тағам қоятын болған. Осы арқылы о дүниедегі несібесін жеткізіп отырған. Қайтыс болған атақты адамның мүсінін жасату дәстүрі Күлтегін, Білге қаған өмір сүрген кездерден де белгілі. Білге қағанның жарлығымен Күлтегін мүсінтасын жасатқан Йолығ-тегін: «erig jerte: beŋgü taš: toqïtdïm: bitidim: anï körüp: anča biliŋ: ol taš /toqït/dïm: bu bitig: bitigme: atïsï:yoluγ te/gin/» («Киелі жерде: мәңгі тас: тұрғыздым: жаздым: оны көріп: сонша біліңдер: ол тасқа: /тұрғыз/дым: бұл бітікті: бітікдеуші: аталығы: Йолығ-те/гін/:»), − деп оның ерлік жорықтарын тасқа қашап жаздырады. Күлтегіннің мәңгітасын (ескерткішін) орнатып, оны көріп, ерлік істерін біліп жүруді, ұмытпауды өсиет етеді. Десе де, көне түрік бітігімен жазылған ескерткіштердің ешбірінде де әруаққа сыйыну мәселесі айтылмайды. Дін – халықтың тұтастығын сақтаушы негізгі факторлардың бірі. Дінсіздік жайлаған ел азып-тозып, өзге халықтың боданына айналатыны тарихтан белгілі. Кез-келген елдің мемлекеттік құрылымын өзгерту үшін билік иелері мен ғалымдарын, халыққа сөзі өтер даналарын өз діндерінен бет бұрғызып, басқа діни сенімге иліктірсе ол сол елдің сойылын соғары сөзсіз. Осыны ерте білген табғаштар (қытайлықтар) мен сары ұйғырлар (жазба деректерде тибеттіктерді осылай атаған) түріктерге мүсін жасауды үйретті әрі мүсінді өлген адамның әруағы ретінде түсіндірді. Шығыс Түркістан мен Орта Азияны мекендеген түркі тайпаларына буддизм мен манихей дінін уағыздады. Көне ұйғыр (соғды) жазуымен түркі тілінде өздерінің діни мәтіндерін жазып, таратты («Ырық бітіг», «Хуастуанифт» дұғалары). Түріктердің атақты адамы қайтыс болса арнайы шеберлерін жібертіп, оның мүсінін жасатты (Күлтегін, Білге қаған ескерткіштерін еске алыңыз). Осы арқылы түріктерді алдап, тәңіршілдіктен бас тарттырып, әруаққа сыйындыруға тырысты. Оларға Тәңірден баз кешіп, әруақ пен мүсінге табынған халықты өз діндеріне тарту, айтқанын істетіп, алым-салықты көбірек алу әлде қайда жеңіл еді. Сондықтан да түрік халқының «begleri: budunï: tüzsüz: üčün: Tabγač budun: teblegin: körlüg: üčün: armaqčïsïn: üčün:» («бектері: халқы: тура жолда болмағандықтан: Табғаш халқының: тепкісін: көргендіктен: алданғандықтан:») бек ұлдары құл болды, сұлу қыздары күң болды. Табғаштың тіліне, дініне, салт-дәстүріне, азын-аулақ сыйына, қылымсыған қызына бойсұнған түрік бектері біржола табғаштанды (Күлтегін жазуын қараңыз). Тұқымы азды, елі жойылды. Ауыз әдебиеті үлгілері бойынша пікір айтқан зерттеушілер әруақ мәселесінде қанағаттанарлықтай дерек келтірмейді. Д.Банзаровтың «Черная вера или шаманство у монголов» атты еңбегінен кейін қазақтар арасындағы шамандық және олардың әруақтар туралы түсінігі жайында ең алғаш Шоқан Уәлиханов жазды. Шоқан ол мақаласында қазақтар мен моңғолдардың ескі наным-сенімдері туралы құнды деректер келтіріп, аталмыш кітапқа сыни көзқарастар білдіргенімен Банзаровтың пікірінен алыстап кете алмаған. Ілкі заманда (матриархалды кезеңде) руларды басқаратын әйелдер болған. Олар ру ішіндегі дауды шешіп, ауруларды емдеген, діни ғұрыптарды атқарған. Халық арасында олар туралы тылсым күшке ие, ауруды қашыратын, жын-шайтаннан аластайтын белгісіз көмекшілері бар деген түсінік қалыптасқан. Белгілі фольклортанушы-ғалым С.Қасқабасов осындай әйел-шаман образы қиял-ғажайып ертегілерде жалмауыз кемпір бейнесіне өзгергенін айта келіп: «Жалмауыз кемпірдің алғашқы көне түрдегі образы, істеген істері, қызметі (функциясы) жаңағы ру басындағы шаман-әйелдің образымен сәйкес: кейбір ертегілерде жалмауыз кемпір бәрін істей біледі, оның қолынан келмейтіні жоқ: ауру, жарымжан адамдарды емдейді, өліні тірілтеді. Мысалы, бірталай ертегілерде жалмауыз кемпір ақсақ, соқыр, қолы жоқ кейіпкерлерді жұтады да, оларды сап-сау қылып қайтадан құсады(«Жеті басты жалмауыз кемпір», «Үш ағайын», «Кедейдің үш баласы», «Құланайжарқын» т.б.) кейіпкерлерге ақыл, кеңес беріп отырады («Екі жетім», «Жүсіп мерген» т.б.)»70, - деп шаман әйелдің ауыз әдебиетінде сақталған сипатын анықтайды. Шамандық наным үйсіндер мен ғұндар өмір сүрген уақытта кең өріс алды деп топшылауға болады. Археологиялық және жазба деректерге көз жүгіртсек оған негіз де бар. Бұл ойымызды Қарқара шатқалынан біздің заманымызға дейінгі І ғасыр мен жыл санауымыздың ІІ ғасырына тән алтын салпыншақ пен 410 тал (дана) киім әшекейімен жерленген бақсы әйелдің мәйіті табылуы дәлелдейді. Әйелдер атқарған ру басы мен шамандық қызметті кейінгі дәуірлерде еркектер орындады. Бұл кезде шамандық ру басылықтан ажырап, кәсіби шамандар пайда болады. Кәсіби шамандар тек шамандық ойындар арқылы күн көрді. «Олардың әлсіреген қалдықтары қазақ өмірінде осы ғасырға дейін сақталып келді. Бұлар – бақсылар, дуаналар, жауырыншылар, тәуіптер, құмалақшылар»71. Ғалымдардың көпшілігі (түгелге жуығы) бақсылар өздерінің ойындарында әруақтарын, әулиелерін, жындарын шақырып, өнер көрсететіндігін жазады. Бақсылар да өздеріне әруақтар көмектесетінін дәлелдеуге тырысады. Десе де, бақсылардың негізгі шақыратындары Қақаман (Көкаман), Шарабас, Нәдір, Досыбай, Бөрлібай, Сарықыз сынды жын-перілер. Ислам діні бақсы ойынына тыйым салғандықтан олар, Шоқан Уәлиханов айтқандай, жын-перілерін «періштелер, әруақтар» деп ыңғайластырып атаған. жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|