Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| әдейі, арнайы, жорта, қасақана т.т. Абай үншіл домбыраны әдейі
Әйгерім үшін тартатын. 217 2. – Ғалы, -гелі тұлғалы көсемшелерден жасалады: Анықтап байқағалы келіп тұрмын. 3. Бұйрық райлы етістік деп көмекші етістігімен бірігіп құралған тұлғалардан жасалады: Осы қалың шиді орайын деп бүгін ерте қамданды. 4. –У үшін (тұйық рай етістік – үшін) тұлғалы етістіктерден жасалады: Ерте жету үшін бүгін шыққанымыз жөн. 5. Барыс септігіндегі тұйық райлы етістіктерден жасалады: (оқуға алдым) Сені ғой бүгін міне, отарбайдың орнына шөп тартуға жіберді. Себеп пысықтауыштар. Қимылдың іс–әрекеттің себебін білдіретін пысықтауыштар себеп пысықтауыш деп аталады. 1. Себеп пысықтауыштар өткен шақтық есімшелерге –дықтан, - діктен қосымшаларын жалғап себеп пысықтауыш қызметін атқарады: Кешіккендіктен жолыға алмады. 2. Өткен шақ есімшелер шығыс жалғауын жалғап себеп пысықтауыш ретінде жұмсалады: Ол құрығырды қай жетіскеннен айтады дейсің. 3. Кесір, ыза, суық, қуаныш, жел, көңілшектік, жалқаулық тәрізді зат есім сөздер шығыс септікте тұрып себеп пысықтауыш ретінде жұмсалады: Осы қырқылжыңның бәрі сол Бақыттың кесірінен болғалы отыр. Жаңбырдан ой – шұңқыр түгел суға толды. 4. Өткен шақтық есімшелер соң, кейін шылауларымен тіркесіп (келген соң, айтқан соң) себеп пысықтауыш ретінде жұмсалады: Қатарың болған соң Күләннің көзінше беделіңді түсірмейін дедім. 5. Абстрактілі зат есім, өткен шақтық есімшелер үшін шылауымен тіркесіп себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалады: Ол сенің кегенің үшін риза болды. Абайламай сөйлеген сөзің үшін ұрысты . Пысықтауыш мүшелердің стильдік түрлері және олардың жұмсалуы. Пысықтауыш мүшелердің стиль таңдауда бейтарап келетін негізгі формалары, сонымен қатар тілдің үнемділікке талпыну талабына, сөзді түрлендіріп айту, эмоциялы құру талабына сай шыққан, синоним формалары бар. Пысықтауыштың бұл түрлері былай жасалады: 1.Есімше, есім сөздердің септік тұлғасы арқылы жасалған мезгіл, мекен мағыналы пысықтауыштармен (кегенде, қалада) қатар өзінде есімдігін қосқан синоним форма жұмсалады: келгеннің өзінде, қаланың өзінде. Пысықтауыштың бұл эмоциялы форманы құрайтын компоненттері өзара матасып байланысады. Синтаксистік форма беретін жалғау есімдікке жалғанады. Осы келгеннің өзінде де 218 Тымақбайдың атын сұрап жегіп келіп отырмыз, - деді көзін жаутаңдатып. 2. Зат есім, есімдік - болып түрінде құрылған пысықтауыш мүшелер іс -әрекетке қатысушылардың мөлшерін көрсетеді. Орта мектепті бітірген соң бұлар бүкіл класс болып колхозда қалды. 3. Кейде зат есім (субстантивтенген сын есім) – болып түрінде құралған синтаксистік мүше сөйлемге бастауыш мүше телінген қыстырма ретінде кірігіп субьектілердің құрамын саралап көрсету үшін жұмсалады. Солдаттысы, арбалысы болып, бізді бір көш жерге дейін көп достар шығарып салды. Осындай грамматикалық субьектінің жанында тетелес жұмсалудың нәтижесінде «зат есім - болып» тәрізді пысықтауыштардың субьектіні білдірудің бір амалы ретінде жұмсалатыны бар: Пұшарбай, Сабырбай, Мұңсызбайлар болып Майбасарға мықтап дүре соқты. 4. Субьектіні пысықтауыш мүше формасында білдіру – сөзді үйреншікті ережеден шығарып, түрлендіріп құраудың бір амалы және бұл амал негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән. 5. «Зат есім - болып» түрінде құралған пысықтауышың тағы бір өзгеше мағынасы - ол іс–қимылдың ұқсастық сапасын білдіреді: үлкен кісі болып сөйледі, сиыр болып сүйкенді, қасқыр болып ұлыды. 6. Ауызекі сөйлеу тілінде алғанын алғанша, түскенін түскенше тәрізді ұйымдасқан пысықтауыштың түрі жұмсалады. Пысықтауыштар іс–қимылдың қарқындық сапасын білдіреді. Құрылысшылар тақтайды түскенін түкенше жаратып жатыр. Мен айтқандарыңды табылғанын табылғанынша жібергенмін. Бұл жерде пысықтауыш бір сөзді қайталау негізінде құрылған. Басты компонент табыс септік тұлғалы есімше сөз де – ша, - ше тұлғалы компонент қайталау ретінде қатысып тұр. Осылай құрылған пысықтауыш мүше іс–әрекеттің қарқынын білдіреді. 7. Айтқанын айтдай, естігенін естігендей тәрізді пысықтауыштар да осы ыңғаймен құрылған, мағынасы да бірдей. Соңғы компонент –дай, -дей тұлғалы сын есім ретінде қатысады. Пысықтауыштың бұл түрі негізгі компонент ретінде зат есім сөзді де қатыстыра алады: астықты астықтай, ақшаны ақшадай (алды). Асқар көргенін көргендей күнделігіне жазып отырды. Бұл ашқарақ етті еттей, майды майдай жей береді. 8. «Есім сөз – демей» ретінде құралған пысықтауыштық форма ауызекі сөйлеу тілінде жұмсалып, эмоциялықты білдіреді. Бұның эмоциялығы ритм тудыратын қосақта жұмсалуынан да көрінеді. Ол кісі кәрі демей, жас демей қалжыңдаса береді. 9. «Есім сөз – үшін» тәрізді құрылған себеп пысықтауыштарымен қатар оған синоним ретінде « барыс септік тұлғалы есім – бола» 219 түрінде құрылған пысықтауыш форма жұмсалады: сен үшін – саған бола. Сонғы вариант қимылдвң себебін менсңнбей, төмен көрсетіп атау үшін жұмсалатын форма. Қой әрі, соған бола соттап ! Сонымен қатар бұл пысықтауыш қимыл–әрекеттің себебін ерекшелеп атау үшін де жұмсалады. Бұл мағына ілгергі эмоциялық мағынасына тығыз байланысты. 10. Ауызекі сөйлеу тілінде бірқатар пысықтауыштық формалар қысқартылып жұмсалады. Бұл сөзді үнемі құрау талабынан пайда болған. Қысқартылған вариантты пысықтауыштар мыналар: А) Мезгіл мағыналы көктемде, жазда, күзде, қыста тәрізді пысықтауыш сөздерге септік жалғауы түсіріліп айтылады: Қыс қыстаулары басқа болғанмен, жаз көбіне бірігіп отырады. Ә) Топтау сан есімдердің шығыс септік жалғаулы түрінен жасалған пысықтауыш мүшелер септік жалғауын түсіріп айта алады. Кісілер бесеу – бесеу бөлініп қос тікті. Кәрі–құтаң шалдар, кемпірлер екеу – екеу көлеңкеде отыр. Б) «есім - кезінен», «есім ішінен» түрінде құралған пысықтауыш мүшелер көмекші компоненттерін түсіріп айта береді. Септік жалғауын негізгі сөз қабылдайды. Жас кезінен – жасынан, балаларының ішінен- балаларынан т. т. Әй Алдеке – ай күшігінен қолда өсігесін дәріптей бересіз ғой, әйтпесе Аламойнақ дегенің де ала күшік емес пе? жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|