Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| ойласа, бұл өзі – Жігіттіктен кешірім сұраған сөз (М. Әуезов ).
Бұл сөйлемнің құрылысы да өзгешелеу: Бағыныңқы компонентте хабарланған ой (бастан-аяқ жөнін ойласа) басыңқыда бұл өзі деген тізбекпен қайталана берілген де, содан кейін іле–шала оның қандай екендігі түсіндіріліп тұр. (Жігіттіктен кешірілу сұраған сөз). Басыңқы сөйлем басында осылайша ол, бұл сілтеу есімдіктері қолданылса, - түсіндірмелі сабақтас болғаны. Бұл – оның екінші ерекшелігі. Түсіндірмелі сабақтас сөйлемнің басқа бағыныңқылардан өзіндік айырмашылығы бола тұрса да, мұнда да синтаксистік компоненттер арасындағы тұлғалық, мағыналық байланыс бір-біріне тәуелді болып келеді. Бағыныңқыда хабарланған ойдың мазмұны басыңқыда айқындалады. Осыған орай, мұндай қатынаста келген сөйлемді де пысықтауыштық мәнде жұмсалуына байланысты адвербиалды сабақтастың қатарына жатқызамыз. Түсіндірмелі сабақтас сөйлемде оқиға, әрекеттің баяндалу барысы осы шақта хабарланып келеді, осыған орай, екі жақ компоненттің баяндауыштары да осы мезгілдік ұғымға сәйкес айтылады. Жасалу жолы жағынан түсіндірмелі сабақтас бағыныңқы компонентті көбінесе етістіктің шартты рай тұлғасы арқылы беріліп отырады: 1. Басыңқы сөйлем ол, бұл сілтеу есімдіктерінің бірімен басталады. Бұлайша құрылыс алдағы ойды басыңқы компонентке жетектеп әкеледі де, содан кейін оның мазмұнын түсіндіре айтуға мүмкіндік туғызады. Басыңқыдағы ол, бұл сілтеу есімдіктері бастауыштың қызметін атқарады. Сенің малың кетсе, ол – азаматтың құны (М. Әуезов). Сондықтан егер мен саған өзеурей қойсам, ол – менің сені жақсы көрмеуімнің белгісі емес, мінезіңдегі кемшілік (С.Мұқанов). 2. Сөйлем құрылысы деген не екен, не десе (бағыныңқы), дер ем (басыңқы) түрінде қалыптасады. Жастық деген не десе, жарқыраған нұр деуші ем. Нұр дегенің не десе, екі шырақ көз деуші ем. Көзсіз өмір не десе, тас қараңқы көр деуші ем... (Ғ.Мұстафин). 278 3. Басыңқы сөйлем бір-ақ сөзбен беріледі, оның өзі баяндауыштың қызметін атқарады. Мұндайда ол есімдігінен болатын бастауыш арнайы айтылмайды. Түсіндірмелі сабақтастың бұл жолын алғашқының (І) қысқыртылған түрі деп те қарауға болады. Жақындаған шапқыншыға жұрт көзін тіксе – Байжан! Демін әрең алған Айбарша көзін төңкере ашып қараса – Дәулет!... ... 4. Түсіндірмелі сабақтас сөйлем сонша, сондай мөлшер үстеулерінің қатынасуымен де жасалады. Аталған үстеу сөздер бағыныңқының құрамында қолданылып, сөйлемдер арасын жымдастыра байланыстыруда дәнекерлік қызмет атқарады. Сонша, сондай сөздерімен аяқталған алғашқы компонент мазмұн желісінің ашылуы кейінгі бөлшекке қалдырылады. Сөйлемнің басыңқы қанаты хабарланған ойды тиянақтап, оның мазмұнын түсіндіріп тұрады. Сондықтан да мұндағы синтаксистік компоненттер бір-бірінен тәуелді келеді. Осындай сөйлемдердің алғашқы компоненті мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да тиянақсыз келіп, басыңқы компонентке иек артып тұрады. Бұл заңдылық оның сабақтас сөйлем екендігін айқындай түседі. Оның қалжырағаны сондай - иығындағы зілдей күрекпен теңселіп, тербеліп келеді (З.Шашкин). Қуанғаны сонша - сәлем беруді де ұмытып кетіпті. . Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Сабақтастардың барлығы бірдей әрдайым екі компоненттен құралып отырмайды. Олардың ішінде үш және одан да көп жай сөйлемдерден құралатыны да болады. Мысалы: 1.Саяхатшылар тақалған сайын, Көкшенің жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|