Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| көзі түсті (Т.Ахтанов). Шығыс септік арқылы: Тиісті документтер
жіберілгеннен кейін, Ленинград университетінен қабылдаған хабар да келді (С.Мұқанов). Сыртынан көрген көрген бола ма, ауызба- ауыз сөйлеспеген соң (Б.Момышұлы). Көмектес септік арқылы: Басқа кісі білмегенмен, Қасымның жанын сен білесің (Б.Майлин). Меңгеріле байланысқан есімшелі бағыныңқы сыңар есімшеге -дықтан/-діктен қосымшаларының жалғануы арқылы да жасалады: Совхоз шабындық жері аз болғандықтан, пішенді алыстағы мал жайылымынан дайындау керек-ті («Социалистік Қазақстан»). Есімшелі бағыныңқы сыңар кейде мынадай тұлғалар арқылы да жасалып, басыңқы сөйлеммен байланысады: Біз тың жерді игере бастаған кезде, жаңадан құрылып жатқан совхоздар үшін егіннің гектарына 8 кентнерден өнім алуды белгіледік.(Газеттен). Түн ортасы ауған кезде, Көжек Қызыл вагонда келе жатыпы (Т.Ахтанов). Көңіл құсы құйқылжып шартарапта, адам аты түрленіп ауған шақта (Абай). Бұл сөйлемдердегі баяндауыштар -келген шағында, ауған кезде, бастаған кезде, ауған шақта. Сөйлемдердегі баяндауыштардың негізін келген, ауған, бастаған сынды есімшелер құрған да, шағында, кезде, шақта сөздері - көмекші сөздер. Осындай есімшелерді сабақтас құрмалас сөйлем етуге шақ, кез сөздерінің тәуелдік, нөлдік тұлғалардың негізінде жатыс септігінде келуі оларды тиянақсыз баяндауыш жасауға негіз болған. Тек осындай көмекші сөздердің арқасында ғана тиянақсыз қалыпқа түскен, екіншіден, сол көмекші сөздердің дәнекерлігі қызмет атқарған. Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде келгенде, келгенмен, келгеннен, келгенге дейін, шыққаннан соң, 271 келгеннен кейін дегендерде есімшелер жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде меңгеріле байланысқан бағыныңқы сыңар жасауы негізгі фактор болса, есімшелердің септік жалғауы мен оларға түйдектелген шылаулар арқылы да бағыныңқы сыңарда жұмсалады екен. Сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы қызметінде есімшенің ар/-ер/-р жұрнағы қатыспайды. Кейде Жұрт өсектеп жүрер деп, хатшының үйінің маңына жолатпады сияқты сөйлемнің баяндауышы - жүрер деп. Бұл баяндауыш -ер жұрнақты жүр етістігі. Жүрер етістігі осы қалпында сабақтас құрмалас сөйлем құрай алмайды. Оны баяңдауыш етуге көсемше тұлғалы деп көмекші етістігі атқарып тұр. Осының негізінде көсемшелі сабақтас құрмалас сөйлем жасалуда. Кейде қабыса байланысқан бағыныңқы сөйлем жоқ сөзіне -тық/- тік жұрнағы және оның тәуелденген түріне себепті шылауының қосылуы арқылы жоқтығы себепті баяндауышы жасалады: Бірақ жолдың жоқтығы себепті, бұл жайылымды пайдалану қиын («Жас алаш»). Осы сөйлемнің баяндауышы жоқ сөзі болуы тиіс. Бұл құрамда баяндауыш тиянақсызданып сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемін құрайды. Қимыл есімі. Қимыл есімдері де сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы ретінде жұмсалады. Бірақ қимыл есімдері есімше сияқты сол тұлғада бағыныңқы сыңарда жұмсалмайды. Қимыл есімдері бағыныңқы сыңарда үшін, себепті шылаулары арқылы ғана келеді: Жол қысқару үшін, жолдасымен сөйлесуді мен өзім де тілеп келе жатыр едім (Б.Майлин). Бірде-бір дән жерге төгілмеу үшін, жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|