Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| сұлулығы айқындалып, Оқжетпес көзге еркін шалына түсті. Бұл
мысалдағы сабақтас құрмалас үш жай сөйлемнен құралған. Құрамдарындағы компоненттерде тиянақты басыңқы жай сөйлем біреу, тиянақсыз бағыныңқы жай сөйлем екеу. Екі тиянақсыз тақалған сайын, айқындалып деген баяндауыштардың тұлғалары да әр түрлі, компонент аралығындағы мағыналық синтаксистік қатынастар қалай? деген сұраққа жауап беріп, қимыл- сын мағыналарын тудырған. Ендеше, құрамында бір басыңқы, екі немесе одан да көп бағыныңқы жай сөйлемдері бар сабақтас құрмаластар көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады. Көп бағыныңқылының тілімізде ең көп кездесетін түрі де - үш жай сөйлемнен құралатын түрі. Оның төрт жай сөйлемнен құралатын түрі сирек кездеседі, ал төрттен артық жай сөйлемдері бар түрлері тек поэзияда ғана болмаса, қара сөзде тіпті кездеспейді деуге болады. Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем құрамындағы бағыныңқы компоненттерінің бірі - бір түрлі мағыналық қатынасты білдірсе, екіншісі - екінші түрлі мағыналық қатынасты білдіреді. Сондықтан 279 көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынасына қарай жіктеу мүмкін емес. Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы компоненттерінің басыңқы компонентпен байланысы түрлі-түрлі болады. Олардың кейбіреуінде алдыңғы бағыныңқы компонент өзінен кейінгі бағыныңқыға тіркесіп, сол арқылы сатылап барып басыңқымен байланысса, екінші біреуінде әр бағыныңқы жай сөйлем өз беттерінше тікелей жарысып барып басыңқыға тіркеседі. Бағыныңқы компоненттерінің басыңқы компонентпен байланысу жолына қарай көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем, сатылы бағыныңқылы сабақтас сөйлем болып екі түрге бөлінеді. Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің әр бағыныңқы жай сөйлемдері өз беттерінше, тікелей барып басыңқы жай сөйлеммен байланыса алатын болса, көп бағыныңқының ондай түрі жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады. Мысалы, Жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштары бірыңғай тұлғалы сөздерден болу да, түрлі тұлғалы сөздерден болуы да мүмкін. Ал бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштары әр түрлі тұлғалы сөзден болатын жарыспалы бағыныңқылардың алдыңғы бағыныңқы жай сөйлемі тұлғалық жағынан болмағанымен, мағыналық жағынан өзінен кейінгі бағыныңқы жай сөйлемге азды-көпті болса да тәуелді болады да, басыңқы жай сөйлемге тікелей тіркеп айтқанда, мейлінше жымдасып кете алмайды. Мысалы, Шашының ағы көбейіп, бет-аузындағы әжімдері де тереңдеп, бір түннің ішінде ол босап кетіпті деген сөйлем мен бағыныңқы компоненті әр түрлі тұлғалы сөздерден болған Ақбұйраттың бауырындағы Көкөзек, Нілдіге жақын Сарысу сілемі, Майқұдық, Теректі сулары тар макеттің бетіне тақаса түскендіктен, компанияның барлық өңдірістері көп судың ортасында тұрғандай, жердің жай жаратылысының өзінде адам қызыққандай екен (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдерде бірінші бағыныңқы жай сөйлем басыңқыға тікелей тіркеп Шашының ағы көбейіп, бір түннің ішінде ол босап кетіпті десек, екі жай сөйлем мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да жымдасып айтылады. Ал екінші мысалдың бірінші бағыныңқысын басыңқымен тікелей байланыстырып Ақбұйраттың бауырындағы Көкөзек, Нілдіге жақын Сарысу сілемі, Майқұдық, Теректі сулары тар макеттің бетіне тақаса түскендіктен, жердің жай жаратылысының өзінде адам қызыққандай екен десек, компоненттер тұлғалық жағынан жымдасып келгендерімен, мағыналық байланыстарында біраз үйлесімсіздік байқалады. Олай болатын себебі мұндағы бағыныңқы компонент 280 басыңқыдағы әрекеттің себебін білдіру үшін емес, өзінен кейін тұрған компанияның барлық өндірістері көп судың ортасында тұрғандай деген екінші бағыныңқыдағы әрекеттің себебін білдіру үшін қолданылған және соған меңгеріле байланысқан. Сатылы көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқылы түрі бұл айтылғандардан өзгеше болады. Сатылы бағыныңқыда әр бағыныңқылы компонент басыңқы компонентпен өз бетінше тікелей байланыспайды, өзінен кейінгі бағыныңқыға байланысады да, сол арқылы сатылап барып басыңқымен құрмаласады. Мысалы: Сөздері осыған құйылғаннан кейін, ол екеуі Айбаршаға не Самарқанды,не Байжанды танудың сәтін күтіп жүргенде, сол сәт бір күні түсе қалғандай болады. Ашу кернеген оның бет- аузы қыбырлап,денесі қалшылдап кеткендіктен, отырғандар одан әрі сөз таластырмады (С.Мұқанов). Бұндағы бірінші бағыныңқы компоненттер басыңқы компонентке өздерінен кейінгі бағыныңқылар арқылы сатылап барып құрмаласқан. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|