Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| -й, -ып,-іп,-п жұрнақты көсемшеден жасалады: Айқастың соңғы
кезінде ауа райы бұзылып,спортшылардың кең көсілуіне мүмкіндік болмады. («Лениншіл жас»). Болыс пен тілмаш келмей, біз істі бастай алмай жаттық (С.Сейфуллин). - өткен шақтық есімшеге -дықтан-діктен қосымшаларының жалғануы арқылы: Құлағына жайлы хабар тигендіктен, Ақан киіне бастады (С.Жүнісов). Көктем айы жаңбырлы болғандықтан, өріс оты тез қаулап өсіпті (газеттенр). - өткен шақтық есімшеге соң, кейін шылауларының түйдектелуі арқылы: Раушанды көрген соң, сөздерін қоя қойды (Б.Майлин). Кәмшат жайы осындай күйіп жүрген күндерде келгеннен кейін, Бөжейдің рақымсыз боп жүргені рас (М.Әуезов). Нольдік жалғаулы есімше және тәуелдік жалғауының III жағындағы қимыл есіміне себепті сөзінің тіркесуі арқылы жасалады: Физиологиялық әсері бірдей болмауы себепті, жаңа жасанды дәрілер ауру қоздырушы микроорганизмдерді тез жойып жібереді («Білім және еңбек»). Үш-төрт күннен бері жаттығу жасамаған себепті, денеміз ауырлап қалыпты (Газеттен). -ғасын/-гесін формалы кіріккен (ған соң) форма арқылы жасалады: Бір күні бай ертеңгі шайдан кейін, үйде бөтен адам 276 болмағасын, шаруаға кез салайын деп, алдымен қонақ үйіне кірді (С.Көбеев). - қимыл есімді етістікке үшін шылауының түйдектелуі арқылы себеп мағынасы жасалады: Атылған шешесінің, жақын жігіттерінің, қолға түскен Ботакөздің кегін алу үшін, ол жанын аямай бата қимылдайды (С.Мұқанов). Қол ұстату үшін, қол ұстардың алдында күйеу жақтан берілетін үлкен сыйлық болады (М.Әуезов). Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас. Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас басыңқы сөйлемде айтылған іс-әрекеттің қандай амалмен жасалуын көрсетеді. Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқысынан бағыныңқы компонентіне қалай?, қайтіп?, не етіп? сұрақтары қойылады. Сабақтастың бұл түрі көсемшенің -ып-іп-п және -а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады: Ұзын кірпіктері қыбыр-қыбыр етіп, Манар әлдене бір шуылдаған дыбыстарды естіп жатты (Х.Есенжанов). Ақсаған көңілім серпіле, Бүгілген белім керіле, Сапар шегіп, жол тарттың, Сүйікті Кавказ елім (Жамбыл). Қалжыңы, күлкісі араласа, шай өте көңілді ішілді (С. Мұқанов). Мақсат бағыныңқы сабақтас. Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемнің алғашқы сыңарында басыңқы сөйлемдегі айтылған іс-әрекеттің мақсаты баяндалады. Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем неге?, не етпек болып?, не үшін?, қандай мақсатпен? сұрақтарына жауап беріп, төмендегі жолдармен жасалады: - Бағыныңқы сөйлем баяндауышы бұйрық райлы етістіктен соң деп көсемшесінің тіркесуінен жасалады: Дәмді жеміс іздедім, Бойы өссін деп баланың. Дәмді сөзді іздедім, Ойы өссін деп баланың (Қ.Әбдікадыров). -мақ-(мек), -пақ-(-пек), бақ(-бек) жұрнақты етістікке болып (боп) көмекші етістігінің түйдектелуі арқылы жасалады: Басы бете бұрандалы қуыршақ секілді, соғыс мүгедегі дабырлай сөйлеп қалай жүрсе, солай бұрылады. Түсіндірмелі сабақтас сөйлем. Қазақ тіл білімінде бұрын-соңды шыққан еңбектерде сабақтас сөйлемнің бұл түрі аталмай келді. Тіліміздегі кейбір сөйлем құрылыстары мен олардағы белгі басқа бағыныңқыларға ұқсамайтын сабақтастың жаңа бір түрі – түсіндірмелі сабақтас барлығын айқындайды. Түсіндірмелі сабақтас сөйлем өзге бағыныңқылардан екі түрлі өзгешелікпен ерекшелене алады. 1.Сабақтас сөйлемнің грамматикалық табиғатына сай әдеттегі 277 бағыныңқы компонент басыңқыны түрлі жақтардан айқындап тұрып, мезгіл, шарт, мақсат т.б болып шығып жатады. Ал түсіндірмелі сабақтас сөйлемде компоненттер арасындағы мағыналық қарым– қатынас керісінше болады: Мұнда айқындауышы не болмаса түсіндіруші – бағыныңқы сөйлем емес, керісінше басыңқы сөйлем болады. Басқаша айтқанда, бағыныңқы компонентте хабарланған оқиға, амалдың мазмұн көрінісі басыңқы компонентте ашылады. Осыған орай, мұндай сөйлемдердің осындай ерекшелігін ескере отырып, басыңқыдағы айқындауыштық қасиетке байланысты оларды түсіндірмелі сабақтас деп атаймыз. Мысалы, бастан- аяқ жөнін жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|