Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
Аралас құрмалас сөйлем, оның жасалу жолдары
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| 7.13 Аралас құрмалас сөйлем, оның жасалу жолдары
Құрмалас сөйлем құрамында құрмаласудың салаласу мен сабақтасу тәсілдері бір сөйлем ішіңде қатарымен келе беретіні болады. Мысалы, Қарағандының нары биыл бүрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай-салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы кемерлеп тұр. Мысалдағы құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлемге жатады. Өйткені оның құрамындағы жай сөйлемдер бір-бір мен салаласып та, сабақтасып та байланысып келген. Үш жай сөйлемнен құралған алдыңғы құрмаластың бірінші компоненті екінші компонентпен салаласа құрмаласқан да, екінші жай сөйлем үшінші жай сөйлеммен сабақтаса байланысқан. Осы тәріздес құрамына енген жай сейлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысатын құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлем деп аталады. Аралас құрмалас сөйлем құрамында үш немесе одан да көп жай сөйлем бола береді. Аралас құрмалас сөйлем үш жай сөйлемнен құралғанда ондағы салаласа байланысу да, сабақтаса байланысу да бір-бірден ғана болады. Ал егер ол төрт немесе одан да көп жай сөйлемнен құралған болса, онда салаласа байланысатын жай сөйлемдер де сабақтаса байланысатын жай сөйлемдер де бірнешеуден болуы мүмкін. Салаласа байланысу мен сабақтаса байланысу бір құрмалас сөйлем ішінде келген жағдайда, ондағы салаласа немесе сабақтаса 281 байланысатын компоненттердің санына қарамастан бәрі де аралас құрмаласқа жатады. Аралас құрмалас құрамындағы жай сөйлемдер де бір-бірімен қалыпты салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластардағы жай сөйлемді құрмаластыру тәсілдері арқылы байланысады. Аралас құрмаластағы салаласа байланысатын жай сөйлемдер де бір-бірімен жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да байланыса береді. Мысалы; Жабай шығып кетпегенде, Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды. Бұл айтылғандардан байқалатын нәрсе - аралас құрмалас сөйлем дегеніміз жай сөйлемдер құрмаласуының салалас пен сабақтастан басқа үшінші тәсілі емес, сол негізгі екі тәсілдің — салаласу мен сабақтасу тәсілінің бір құрмаластың ішіне топтасқан түрі болып табылады. Аралас құрмалас сөйлем құрамында оның жеке компоненттері ретінде төл сөздің болуы да мүмкін. Мысалы: «Пушкин дегеніміз— төтенше көрініс және ол орыс рухының бірден-бір көрінісі болуы да мүмкін»,— деп, Гоголь Пушкиннің орыс әдебиеті тарихындағы рөлін жоғары және соншалық әділ бағалады деген сөйлем де аралас құрмалас сөйлемге жатады. Мұндағы төл сөз кұрамындағы Пушкин дегеніміз—төтенше көрініс деген бірінші жай сөйлем төл сөздің еқінші жай сөйлемімен және жалғаулығы арқылы салаласа құрмаласса, төл сөздің ол орыс рухының бірден-бір көрінісі болуы да мүмкін деген екінші жай сөйлемі деп көмекші етістігі арқылы автор сөзі болып тұрған жай сөйлеммен сабақтаса байланысып тұр т.б. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|