Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ
жүктеу/скачать 5,87 Mb. Pdf көрінісі
|
Литература 276
1.Психологический словарь,- Лейпциг, 1976, стр.465 2.Н.С.Кабанова, Москва,- Просвещение, 1989, стр.49
Боранбаева Ляйля Каирбековна, гл. специалист ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по г.Астана РАЗВИТИЕ РЕБЕНКА-ДОШКОЛЬНИКА КАК СУБЪЕКТА ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
«Мы ничему не можем научить человека. Мы можем только создать условия для того, чтобы он этому научился сам» (Галилео Галилей) Долгое время главными ориентирами и критериями успешности педагогической работы с ребенком выступали уровень знаний детей, степень владения умениями, навыками, которые должны пригодиться на этапе школьного обучения. При этом личностное развитие ребенка было второстепенным. В настоящее время произошла смена приоритетов, и личность ребенка выходит на первый план. В личностно-ориентированной парадигме образования ребенок рассматривается как субъект. Дошкольное воспитание и обучение как первый уровень системы непрерывного образования создает условия для формирования и развития личности ребенка, способного успешно адаптироваться в современном постоянно меняющемся мире. Многочисленные психолого-педагогические исследования проведенные ведущими учеными и практиками, доказали, что именно дошкольный возраст является определяющим условием интеллектуального, личностного, социального и эмоционального развития человека [1]. Интенсивное развитие ребенка, его благополучие и социальный статус в группе сверстников связаны с освоением позиции субъекта детской деятельности. Д.И. Фельдштейн отмечает: «Определяя свои исходные позиции при построении своих отношений с детьми как субъект – субъектные, провозглашая, что ребенок – это субъект, фактически, реально мы, взрослые, относимся к ребенку как к объекту, на который направлены наши воздействия, ведя речь все время именно о действиях по отношению к ребенку, а не о взаимодействии» [5]. Развитие дошкольника представляет собой изначально творческий процесс. Сущностью и смыслом развития дошкольника является порождение в ребенке субъекта и овладение им собственной субъектностью. Субъектность – это способность человека осознавать себя, осознанно выбирать, отдавать отчет в своих действиях, быть стратегом собственного бытия, осмысливать связи своего «Я» с другими людьми. Как отмечает доктор педагогических наук Н.Е. Щуркова [6], эта способность формируется в социальной жизни в процессе духовных усилий ребенка и воспитывается целенаправленно, если педагоги ставят задачей ее развитие. Сначала субъектность – это свободное выражение своего «Я», затем соотнесение себя с правилами культуры и социальной жизни. Субъектность обогащается пониманием другого человека. Затем приобретается способность предвидеть действия других, выбирать, ориентируясь на предполагаемый результат. Ребенок, оценивая содеянное и корректируя производимое, учится
277
планировать свои действия. Субъектность ребенка приобретает специфические и уникальные для дошкольного возраста качества. Этому способствуют психические и личностные новообразования: способность речи старшего дошкольника выполнять функцию планирования и регулирования деятельности и общения; возможность идти от замысла к его воплощению, от мысли к ситуации, а не от ситуации к мысли. Развитие одного из основных компонентов субъекта деятельности - целеполагания, обеспечивает способность старшего дошкольника представить цель и действовать в соответствии с нею, способность к произвольному поведению и деятельности, умение довести работу до необходимого результата, формирующаяся двусторонняя связь самостоятельности действий ребенка с активной работой мысли, чувств, воли, формирующаяся система мировоззрения и "Я-концепция". В настоящее время проведен ряд исследований, доказывающих возможность становления субъективности дошкольника в разных видах деятельности. В каждом возрастном периоде выделяется характерный тип деятельности, который обусловливает главнейшие изменения в психологических особенностях личности на данной стадии ее развития. Анализ исследований позволяет выделить основные направления развития ребенка как субъекта деятельности: первый год жизни - ребенок как субъект эмоционального общения; 2 год - ребенок как субъект предметной деятельности; 3 год жизни - ребенок как субъект самостоятельной предметно- манипулятивной деятельности; 3-5 лет - ребенок субъект социальных отношений и игровой деятельности, одновременно он выступает и субъектом поисковой деятельности, 5 лет - ребенок субъект общественной и активной игровой деятельности; 6-7 лет - ребенок субъект переживания внутренней жизни и познания (обучения). Современная педагогика все чаще обращается к ребенку как субъекту детской деятельности, как личности, стремящейся к самоопределению и самореализации. Дошкольника смело можно назвать практиком, познание им мира идет исключительно чувственно-практическим путем. Природа ребенка изначально субъектна, поскольку дошкольник, прежде всего деятель, который стремится познать и преобразовать мир самостоятельно. Именно такое сочетание возможности выбора на основе оформляющихся отношений с потребностью все попробовать самому и предопределяет ход развития ребенка как субъекта доступных ему видов деятельности. И чем раньше это поймет взрослый, тем успешнее будет развит ребенок. Воспитание и развитие ребенка как субъекта деятельности осуществляется в процессе накопления им социокультурного опыта, который включает: опыт эмоциональных отношений к миру и культуре, опыт знаний о мире, природе, обществе, опыт умения взаимодействовать с миром. Исходя из этого, технологическое обеспечение процесса становления ребенка дошкольного возраста как субъекта собственной деятельности в дошкольной организации должно включать систему педагогических средств, направленных на освоение детьми способности к целеполаганию, формирование средств и способов взаимодействия, освоение ребенком способности к самореализации. Перед воспитателями стоит задача найти способы педагогического воздействия, позволяющие поставить ребенка в позицию активного субъекта детской
278
деятельности, наполнить повседневную жизнь группы интересными делами, проблемами, идеями, включить каждого ребенка в содержательную деятельность. В группах детского сада нужно создать такую развивающую среду, которая способствовала бы повышению интереса к различным видам деятельности, развитию детских способностей, стимулировала активность и самостоятельность. Необходимо определится с выбором форм взаимодействия с ребенком, чтобы его активность в условиях обогащенной развивающей среды стимулировалась свободой выбора деятельности, чтобы ребенок играл, исходя из своих интересов и возможностей, стремления к самоутверждению, занимался не по воле взрослого, а по собственному желанию, чтобы этот процесс был не стихийным, а целенаправленным. Все это в дальнейшем будет способствовать субъектной позиции в деятельности. Ребенок-дошкольник наиболее полно развивается в собственно детских видах деятельности. Исследования последних лет доказывают, что очень важно, чтобы в детской деятельности у дошкольника формировались субъектные проявления, чтобы он мог занять позицию субъекта деятельности. Основными проявлениями субъектной позиции ребенка в разных видах деятельности будут: интерес к деятельности, избирательное отношение к разным видам деятельности, инициативность и желание заниматься тем или иным видом деятельности, самостоятельности выбора и осуществления деятельности, в творческих проявлениях способов действий и продуктов деятельности. Субъектная позиция будет проявляться в самостоятельности целеполагания и мотивации деятельности, нахождении путей и способов ее осуществления, самоконтроле и самооценке, способности получить результат. С опорой на концепцию Л.С. Выготского можно предположить, что развитие ребенка как субъекта поведения в раннем и дошкольном детстве осуществляется от неосознанного к осознанному поведению и к появлению новых субъектных качеств и новых способов поведения. Таким образом, развитие ребенка дошкольного возраста как субъекта деятельности позволяет ему намечать и корректировать цели, осознавать мотивы своего поведения, самостоятельно выстраивать действия и оценивать их в соответствии с поставленной целью. Важно так строить педагогический процесс, чтобы воспитатель руководил деятельностью ребенка, организуя его активное самовоспитание путем совершения самостоятельных и ответственных поступков. Воспитатель может и обязан помочь растущему человеку пройти этот - всегда уникальный и самостоятельный - путь морально-нравственного и социального развития.
1.
Государственный общеобязательный стандарт образования Республики Казахстан. Дошкольное воспитание и обучение. 1.001-2009. 2.
Варёнова Ю.А. Исследование субъектности и её развития в дошкольном возрасте: дис. канд. психол. наук. – Калуга, 2001. – 174 с. 3.
дошкольников по курсу «Познаю себя». М., 2007. 279
4. Малова О.А. Социально-личностное развитие детей в ДОУ./ Журнал «Воспитатель ДОУ», №3, 2013. 5.
Фельдштейн Д.И. Социальное развитие в пространстве – времени Детства. М., 1999. 6.
Досова Ляззат Ашимовна, ст.преподаватель ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Карагандинской области
М. Жұмабаев Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы «Қазіргі заманғы білім беру
болуда, сол өзгерістердің бірі оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдана алуларына бағытталған білімнің болуы. Яғни, оқушылар мен мұғалімдердің құзіретті болуы. Қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі түбірлі өзгерістерге байланысты білім жүйесінде және оның мазмұны мен оқыту технологиясында да өзгерістер болып жатыр. Бүгінгі күнгі біздің ұрпақ таңдауына шексіз мүмкіндік туған заманда өмір сүріп жатыр. Бүгінгі оқушыны әлемде болашағына дұрыс таңдау жасай алатын, ұтымды шешім қабылдай алатын, сондай-ақ өзінің өміріндегі өзгерістер ағымына икемделе білетін қабілетіне байланысты өмір сүру тәртібі күтіп тұр. Мектептегі білім беру міндеттерінің негізгілерінің бірі – оқушыны шынайы әлем жағдайындағы өмірге дайындау. Бүгінгі күнгі білім беру жүйесі алдында оқушыны ойлануға үйрету, қай жаста болмасын алдынан шығатын түрлі проблеманы шешуге қажетті әрекет тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Қазіргі мектепті философтар «адамзаттың өзіне –өзі қойған қақпаны» деп айтып жүр. Мектеп бітірушінің 3 пайызы ғана жоғары деңгейдегі шығармашылық білім өнімін құруға қабілетті болса, бастауыш мектеп оқушысының жағдайы қандай болғаны бәрімізге белгілі. Қазіргі мектеп тәжірибесінде оқушының тапсырманы айнытпай орындаушы ретінде тәрбиелеу басым бағыт алып отыр. Ол оқушының өз бетімен ойлануына, өзіндік пікірін білдіруіне кері ықпал етіп, білім алуға деген қызығушылығын төмендетеді. Жеке тұлғаның құзыреттіліктерін дамыту мен қалыптастыруда нысандар мен құбылыстарды зерттеумен байланысты өндеу әрекетінің маңызы зор. Қазіргі кезде зерттеушілік шағын кәсіби ғылыми қызметкерлер тобына ғана тән, аясы тар мамандандырылған қызмет ретінде емес, ол кез келген саладағы
280
қазіргі адамдардың өмір сүру тәртібіне айналған кәсіби өмірге белсене араласатын, тұлғаға тән құбылыс. «Зерттеу» түсінігі «Үлкен Кеңес энциклопедиясында» «жаңа білім алу процесі және танымдық әрекет түрлерінің бірі болып табылады» делінген. Танымдық әрекет оқушы үшін қабылдаушылық (өнімсіз) және (шығармашылық, зерттеушілік) өзгертушілік сипатта болуы мүмкін. Оқушының танымдық өзгертушілік әрекеті зерттеушілік деп аталатын әдістің көмегімен жүзеге асырылады. Ителлектуалдық, шығармашылық қабілеті жоғары оқушыға өз бетімен білім алуына жағдай жасалуы тиіс, яғни оқушының өз іс-әрекетін өзі ұйымдастырып, басқаруына мүмкіндік туғызылуы қажет. Соңғы жылдары «зерттеушілік әрекеті» мәселесіне жаңа термин ретінде- зерттеушілік әдебі орыс тіліндегі аудармасы «исследовательское поведение» термині енгізілді. Зерттеушілік әдебінің А.И. Савенков күрделі психикалық құбылыс екенін атап көрсете отырып, оған нақты анықтама берілмейді дейді. Ол өз еңбектерінің бірінде былайша түсіндіреді: зерттеушілік әдебі ақпараттар іздестіру, белгісізден белгіліге қарай бағытталған әрекет етінде қарастырылады. Автор «зерттеушілік әдебін ізденушілік белсенділігінде психикалық талабының негізі бар нысанды танып білуге бағытталған әрекет, ал зерттеуге оқыту – зерттеушілік әдебі негізінде құрылған оқыту түрі» деп түсіндіреді. Зерттеушілік әдебі негізінде ізденушілік белсенділігі, оқушының қоршаған ортасын зерттеуге деген талабы жатыр. Зерттеушілік әдебінің басында оның ішкі биологиялық психикалық табиғи талабы тұрады. Бұл талаптың негізінде И.П. Павлов анықтаған бағдарлы зерттеушілік рефлекс жатыр. Рефлекс адамға да, жануарға да тән қоршаған ортасына психикалық реакциясын сипаттайтын талап. Зерттеушілік әдебі «кез келген тіршілік иесінің өмір сүру белсенділігінің байқалуы ретінде» қарастырылады. Ол дамыту қызметін атқарады. Адамның зерттеушілік әдебі шығармашылықта байқалады. Шығармашылық зерттеушілік әдебінің басты сипатын білдіреді. Зерттеушілік шығармашылық ізденіс адамға екі жақты көзқараста: біріншісі – қандай да бір жаңа өнім алу жағынан, екіншісі – ізденіс процесінің мәні жағынан маңызды. Адам тек шығармашылығының нәтижесінен ғана емес, сонымен қатар шығармашылық, зерттеушілік процестің өзінен ләззат алуға қабілетті. Психологтар зерттеушілік әдебін тұлғаның өзін- өзі дамытуда маңызды деп көрсетеді. Ізденушілік белсенділігінің тежелуі тұлғаның кез келген жағдаятта қауқарсыздығына апарып соғады. Сонымен бірге оқушының жүзеге асырмаған зерттеушілік белсенділігі оның өзіне деген сенімін төмендетеді, ақырында өзінің мүмкіндігін қолдана алмайтын жағдайға душар етеді. «Зерттеушілік әрекет» пен «зерттеушілік әдебі» әдіснамалық негізінде әрекет жатқан синонимдер болып табылады. Осылайша оқушының зерттеушілік әрекеті, зерттеушілік әдебі тұлғаны толык қамтитын күрделі кіріктірілген білімі болып табылады. Осы екеуінен қазіргі кезде дәстүрлі тәжірибеде «зерттеушілік оқыту» (exploratory eucation) ұғымы мен «зерттеушілік оқыту әдісі (немесе өнімді)» пайда болды. Зерттеушілікке оқыту – баланың қоршаған ортасын өз бетінше танып білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған оқытудың негізгі тәсілі. Зерттеушіліке оқытудың негізгі мақсаты – оқушының адамзаттық мәдениеттің қай саласында
281
болмасын өз бетімен шығармашылық жаңа іс-әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілетін қалыптастыру. Сондықтан, мұғалім үшін негізгі нәтиже – баланың қолдан жасаған макеті немесе суреті емес, өз бетінше алған ең құнды шығармашылық зерттеу жұмысы, жаңа білімі мен білігі, жай орындаушы ғана емес, анық шығармашыл психикалық жаңа көзқарасы. Яғни, оқушының зерттеушілік іс-әрекетінің жетекшісі төмендегі ережені сақтауы тиіс: -
-
нақты нұскауларға қарағанда баланың ұсынысына көніл аудару; -
талқылау кезінде баға беруге асықпау; -
білім алу барысында балаларға көмектесу: -
оқушыларды өз бетінше әрекет етуге үйрету; -
нақты нұскауларға қарағанда баланың ұсынысына көңіл аудару; -
талқылау кезінде баға беруге асықпау; -
білім алу барысында балаларға көмектесу: -
өз бетінше проблеманы шығару; -
проблеманы өз бетінше шешу дағдыларын қалыптастыру; -
пәндер мен құбылыстар арасындағы байланысты бақылау; -
ақпаратты талдау, талқылау, жүйелеу, топтау және жинақтау; -
өзіндіқ пікірін ешбір қорқынышсыз ұсыну. -
Оқушыларды өз идеяларын ұсына білуге және қате пікірінен бас тартуға, шыдамдылық танытуға үйрету. -
Оқушының зерттеу әрекеті процесін мынадай бірізділікте көруге болады: -
зерттеу проблемасы мен бағытын аныктау; -
зерттеу тақырыбын таңдау (зерттеу міндеттерін аныктау); -
зерттеу әдістерін таңдау; -
зерттеуді жүргізу (ақпараттарды жинау және өңдеу, бақылау, эксперимент, т.б.);
-
алынған материалды талдау және тарату (алынған материалды белгілі ережелер мен тәсілдерді қолдана отырып құру); -
қорытындылау. Есеп беруге дайындалу (негізгі түсініктерге анықтама беру, зерттеу нәтижелері бойынша хабарлама жасау, т.б.) -
-
аяқталған жұмыс қорытындысын талқылау. Рефлексия. Сонымен, оқушының шығармашылық қабілетің дамытудың құралдары мен түрлі жолдарының арасында оқушының өзіндік зерттеу тәжірибесі өте тиімді болып табылады. Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларың зерттеу әдісіне оқыту, оның зерттеушілік ізденіс білігі мен дағдыларын қалыптастыру қазіргі білім беру ісінің маңызды міндеті болып есептеледі.
1. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары,- Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2012. 282
2. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, - Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы, 2010. 3. Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасы, - Мұғалімге арналған НҰСҚАУЛЫҚ. Үшінші деңгей, «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012. 4. Савенков А.И. Теория и практика применения исследовательских методов обучения в дошкольном образовании. – Самара:Издательство « Учебная литература», 2004. 5. Әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері, - Мирсеитова С., Алматы, 2006.
6. 12-жылдық білім //Республикалық ғылыми-әдістемелік, ақпараттық – сараптамалық журнал.-№11.-2006 Идришева Жанат Кабылбековна, «Өрлеу»БАҰО АҚФ ШҚО бойынша ПҚ БАИ аға оқутышысы, т.ғ.к. Ташенова Айгүл Заманбекқызы, Өскемен қ. №3 мектеп-гимназиясы, бастауш сынып мұғалімы БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ТЫЙЫМ СӨЗДЕР МЕН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ РӨЛІ
Елбасымыз Н. Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасында «Қоршаған ортаны ластауға, экологиялық қалыпты жағдайды бүлдіруге жол бермеуге» зор көңіл бөлінгендіктен, оқушыларға экологиялық білім беріп, табиғатты қорғауға тәрбиелеу бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Табиғат ‒ айналамыздағы қоршаған орта. Табиғат ‒ адамзаттың қайнар көзі. Табиғат ‒ өмірімізге қажетті рухани байлық. Табиғат – айналамызды қоршап тұрған ізгілікті әлем. Табиғат – адам тәрбиешісі. Қазіргі уақытта табиғатты аялау, қорғау, сақтау – экологиялық білім беру мен тәрбиеде аса маңызды мәселелердің бірі. Өйткені белгілі бір уақытқа дейін адам биосферада болып жатқан үдерістердің әсерін басып отырмады, соның салдарынан қазіргі кезде адам экологиялық дағдарыстың соңғы шегінде тұр. Адам қоршаған табиғи ортамен өзара әсерлеспей, өсуі мен дамуы мүмкін емес. Оның сезімі мен ақыл-ойы, оның табиғатпен қатынасының сипатына байланысты дамиды. Сондықтан экологиялық білім беру мен тәрбие берудің бастапқы кезеңінде, яғни табиғи ортамен өзара қарым-қатынас мәдениеті туралы білім жүйеленіп, қорытылған кезде маңызды болып табылады. Қазіргі кезеңде оқушылардың экологиялық және адамгершілік байланысы нашар зерттелген, соның салдарынан экологиялық-адамгершілік тәрбие бойынша әдістемелер толық әзірленбеген. Көптеген жылдар бойы біздің санамызды «Біздің өлкеміз кең, онда көптеген ормандар, жерлер мен өзендер бар» және «табиғаттан мейірім күтпе» деген сияқты ұрандардың уландыруы салдарынан біз табиғат
283
сыйларын пайдалануға ғана дағдыландық, ал оның орнын толықтыру, қайта қалпына келтіру, оны ұқыптылықпен пайдалану туралы ойланған жоқпыз. Сондықтан табиғатқа қатысты жаңа сана-сезімді дамыту өте ұзақ үрдіс, ол тікелей қоғамның экологиялық, әлеуметтік және өмірдің басқа да жағдайларымен байланысты. Елде экологиялық жағдайдың нашарлауы, өмір сүру деңгейінің төмендеуі, тұрақты адамгершілік бағдардың болмауы, тұтынушы психологияның басым болуы, ұзақ мерзімді болжаудың шектелуі, атмосфераға немқұрайлылық пен салғырттық қарауымыз, экологиялық құқық бұзушылардың жазаланбауы, әсіресе жастар арасындағы табиғат алдындағы жауапкершіліктерін сезінбеуі, міне осы салдарлардың барлығы экологиялық қарама-қайшылықтардың туындауына себеп болды. Сондықтан әртүрлі типтегі білім беретін оқу орындарында оқушылардың жан-жақты экологиялық-адамгершілік тәрбие беру бойынша зерттеулер жүргізу педагогикалық ғылымның алдында жаңа міндеттерді жүктейді. Зерттелініп отырған мәселе өте ауқымды және ол бірінші рет ұсынылып отырған мәселе емес. Жалпы білім беретін мектептердің қазіргі кезде жаңа ұрпақты тәрбиелеуде әлемді ерекше көзбен тұрақты түрде қамқорлық нысаны ретінде қарауға шақыруымыз керек және жас ұрпақты тәрбиелеу кезінде қажырлылық көрсетуге ұмтылу қажет. Табиғатпен қарым-қатынас үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу теориясының дамуына көп үлес қосқан, танымал педагогикалық ғылымның атақты қайраткерлері ретінде К.Д. Ушинский, В.Г. Огородников, В.А. Сухомлинский, сонымен бірге қазақ қайраткерлері Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов және т.б. атауға болады. Экологиялық сана-сезімді қалыптастыру ‒ қазіргі уақыттағы мектептердің маңызды міндеттерінің бірі. Өйткені қазіргі кезде шешілмеген экологиялық мәселелер Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлем бойынша өте көп. Бұл мәселелердің көбеюі мектептерде оқушылардың экологиялық тәрбиесіне аз назар аударылғандықтан болып отыр. Сондықтан адамдар табиғатқа тек тіршілік пен шикізат көзі ретінде ғана қарай бастады. Соның салдарынан озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектілер, су бетінің мұнай қалдықтарының үлпегімен жабылуы және т.с.с мәселелер пайда болды. Қазіргі кездегі қоғам алдында тұрған мәселе тұрғындардың экологиялық білім алуы мен тәрбиесін жүйелі түрде қамту болып табылады. Ал экологиялық білім алу мен тәрбиені бастауыш буыннан бастаған жөн. Экологиялық білім мен тәрбие беруде қазақ халқының тыйымдары мен нақыл сөздері, мақал-мәтелдерінің алатын орны ерекше.
Халқымыздың қанына сіңген тектілігі, адамгершілігінің жоғары болуы, әртүрлі келеңсіз көріністерден, әбес қылықтардан аулақ болғаны осы қазақтың тыйым сөздерінің арқасында, бала бойына ертеден сіңіргеннен деп айтуға болады. Ырымдар мен тыйымдардың тәрбиелік мәні – сан ғасырлар бойы халқымыздың санасына сіңіп, екшеленіп сараланып жеткен ең бай дәстүрлерінің бірі. Абзал тәлімгеріміз Ахмет Байтұрсынов: «Ырым етсең – адал ет, жамандықтан аман ет», ‒ деп тегін айтпаған. Сондықтан қазіргі кезде төменгі сынып оқушыларының экологиялық дүниетанымын, көзқарастарын қалыптастыруда осы тыйым сөздер мен нақыл сөздердің маңызы өте зор.
284
Табиғат дегеніміз – бұл біздің санамыздан тыс, бізге бағынбайтын, біздің өмірімізге тірек болып тұрған болмыс, адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағатын ұялататын сұлулық пен әсемдік әлемі. Табиғат адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы махаббат мейіріммен, күн шуағын жүрегімізге ұялатқан – Аяулы Ана. Қазақ халқы – табиғатты аялаған халық. Ата- бабаларымыз табиғатты қорғау туралы туралы әртүрлі өсиет сөздер қалдырып кеткен. Адам мен табиғат әрқашанда егіз, табиғатты қорғаушың, асыраушың деуге де болады. «Табиғат – тіршілік аясы», «Табиғат ‒ бізді қоршаған орта», «Таза болса табиғат – аман болар адамзат», «Табиғатсыз адамдардың күні жоқ, оны айтуға табиғаттың тілі жоқ», «Табиғат ‒ тал бесігің, аяла, қорғай біл, тазалығын сақта», «Табиғат – тіршілік нәрі» деген сөздерде қаншама ой жатыр. «Көкті жұлсаң, көктей соласың» деп жамандыққа жориды. «Суға түкірме, өйткені бұл суды қайта ішуге тура келеді», «Бақаны өлтіруге болмайды, жаңбыр жауады» деген сияқты көптеген маңызы бар сөздер мәңгі мұра болып қалды. Ата-бабамыз «Жер – қазына, су – алтын, мал – байлық» деп өсиет те айтқан. Ерте заманда қазақ халқа от пен суды қасиетті санаған. Оның себебі кең далада жан сақтау үшін денені жылытатын от пен шөлді қандыратын судың алар орны ерекше болды. Қазақта «Судың да сұрауы бар» деген мақал бар. Түсіне білген адам мұның астарында үлкен мән жатқанын біледі. Су – Жаратқан Иеміздің жан иесіне жер бетінде тіршілік етуі, өмір сүруі, қам-қарекетін жасауы үшін тартқан сыйы. Өмірге ең қымбат, ең қажетті болғандықтан, халқымыздың суға байланысты қаншама даналық нақыл сөздері бар десеңізші: «Су бар жерде өмір бар», «Сусыз өмір тұзсыз аспен тең», «Өзің ішетін суға өлген ит тастама». Сондықтан суды таза ұстау, оны лайламау әр қазақстан азаматының басты борышы деп түсінген жөн. Жалпы әлемде тіршіліктің төрт негізі бар. Олар: күн, жер, ауа және су. Егер осы төрт негіздің біреуі болмаса, тіршілік тоқтайды. Сондықтан, адамзат Күнді, Жерді өз анасындай ардақтаған. Жер-ана тіршілікке нәр беріп, анамыздай асырап жатыр. Сондықтан «Баптағанға жер жомарт» , «Жері байдың – елі бай», «Туған жер – алтын бесік» деп жер-ананы құрметтеген. Жан дүниенің тіршілік ету ортасы - ауа. «Ауа – өмір тынысы» дейді халық. Ең қымбатты, қажетті нәрсені «ауадай қажет» деп халық ауаны қымбаттың қымбаты деп бағалайды. Сондықтан адамзаттың тіршілігі үшін өте қажетті және маңызды болып саналатын ауаның таза болуы, ол өзіміздің, яғни адамдардың қолында. Халқымыз ежелден-ақ көптеген жануарларды аялап, қамқорлыққа алған. Оларды жақсылықтың жаршысы, бақыттың бастамасы деп дәріптеген. Олар: далаға ажар берген ақбөкен, ән мен сәннің иесі – бұлбұл, су аруы немесе махаббат рәмізі – аққу. Жас өрендердің қашанда өмір тәжірбиесі аз, көңілдері пәк. Сондықтан олардың қамқорлық сезімін оятып, қатыгездікке жібермеу үшін, ойда бірден қалатын әсерлі өнеге-өсиет сөздер мен үлгілі істер арқылы тәрбиелеу халықтық үдеріс болған. Мәселен,«Қарлығаш үйге құт әкеледі, оның ұясын бұзу обал» деп, осы бір кішкентай құсты қастерлеуге тәрбиеледі. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» деген ертегі-аңыз арқылы құстарға қамқор болуға үгіттеді. Осы мазмұндас аңыз-әңгіме, ертегі, ән-жыр айту арқылы аң-құс, жан-жануарларды, табиғатты ардақтауға, олардың әдемілігіне, әсемділігіне тәнті болу сезіміне баулыды.
285
«Құстың ұясын бұзба, жұмыртқаларын жарма, бетіңе шұбар түседі» деген сескендіру ескертпе сөзі арқылы тіршілік атаулыға қамқор болуға үйретті. Қазақ халқының құстарды аялап-мәпелеп қорғау жолында қалыптастырған дәстүрлері тіпті сан-салалы. Сондықтан табиғатты аялау, көркейту жұмыстарында ата- бабаларымыздың ежелгі экологиялық қағидаларына арқа сүйенгеніміз жөн. Табиғатты аялау – әрбір адамның абыройлы да азаматтық парызы. Табиғатты сүйе білген, оны аялы алақанымен аялай білген адамның ары да, жаны да таза болады. «Бабалар еккен шынарды балалары саялайды», «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын» деген ұлағатты мол ұғымдарды ұмытпайық. Қазақ халқы табиғатты қорғау ісінде бай дәстүр, әдет-ғұрып қалдырды. Оларды бүгінгі ұрпақ тәлім- тәрбиесіне пайдалану – мектептен тыс барлық әлеуметтік-мәдени мекемелердің негізгі ісі, мұғалімдердің кәсіби парызы және уақыт талабы. Жалпы халықтың әдет-ғұрып, дәстүр, наным-ырымдарының мәні олардың әлеуметтік өмір салтын реттеуші заңдары, ережелері, ұрпақ тәрбиесінің бірден-бір қайнары, қарым- қатынас, мәдениет құралы, қоғам мүшелерінің тіршілік ету ережелері мен қағидалары, адамгершілік ұстаным нормаларының параметрлері болуында деп түсінуіміз керек. Ендеше рухани мұра ‒ әдет-ғұрып, дәстүрлердің тәрбиелік рөлінің шексіздігіне күмән келтіруге болмайды. Ұзақ жылдар бойы бақылау мен өмірлік тәжірбиеден түйінделген дүниетанымның бүгінгі ұрпақ игілігіне айналуы – өркенді өмір кепілі. Сондықтан бастауыш сыныпта оқитын оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде қазақ халқының ертеден мұраға қалған салт-дәстүрлерін, наным- сенімдерін, тыйым мен нақыл сөздерін, мақал-мәтелдерін қолдану танымдық, оқушылардың зерттеушілік іс-әрекеттерін дамыта отырып, экологиялық тәрбиенің мақсатты жүйелі жұмыстары ‒ оқушылардың экологиялық мәдениетін арттыруға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 5,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|