Тема  дегеніміз  —  ескі  ақпаратты  және  минимальді,  ең  аз  коммуникатиқтік ақпарат жүйесімен жеткізетін мағыналық бөлшен.   Ал,  Рема

 

44 

Бірақ  кейбір  жағдайларда  ағылшын  тіліндегі  бастауыш  пен  баяндауыш 

сөйлемде  өз  орындарын  ауыстырады.  Осындай  әрекет:  инверсия  деп  аталады. 

Инверсия екі түрлі болады: толық және толық емес. 

Толық инверсия 

1.

 

Сұраулы  сөйлемдерде  болады  ондағы  етістік  to  be  етістік  қызметін 

атқарады.  

Is the chief in the office?  - Бастық өзінде ме? 

Are you student? Сіз студентсіз бе? 

2.

 

Әдеби  тілде,  егер  автордың  қандай  да  бір  сөйлем  мүшесін 

айқындағысы келсе: 

From downstairs came the sound of radio playing a song he had never heard 

before.  -  Оның  ешқашан  естімеген  өлеңі,  радионың  дыбысымен  төменнен 

естілді. 

Толық  емес  инверсияда  модалді  көмекші  етістіктер  бастауыштың 

алдында қойылады. 

1.

 

Сұраулы сөйлемдерде  

Do you know the man? - Сен бұл адамды білесің бе?  

Are you happy? -Сіз бақыттысыз ба?  

Can you see anyone overthere? - Сен ана жақтан біреуді көріп тұрсың ба? 

2.

 

Құрмалас сөйлемдерде. Шартты рай. 

Had he come, we should not have known to talk to him about? - Егер ол келсе, 

біз онымен не туралы әңгімелесуді білмейтін болушы едік? 

Қазіргі ағылшын тілінде осындай сөйлемдер сирек кездеседі де, олар тек 

қана кітаби стил үдерге тән. 

3.

 

Жай    сөйлемдерде  сөйлемнің  басында  әмөаза  мақсатымен  кейбір 

сөздерді шығарғанда болуы мүмкін: Never did he come in time! - Ол ешқашан да 

уақытымен келген емес! 

Only  then  did  he  remember  the  girl's  name.-  Сонда  ғана  ол  осы  қыздың 

атын есіне түсірді. 

Сонымен, қорытылай келе, орыс тіліндегі коммуникатиқтік орын тәртібі 

тұрақты  белгіленген,  ал  синтаксистік  орын  тәртібі  еркін,  тұрақсыз.  Ағылшын 

тіліндегі  осыған  орай  қарама-қарсы  жағдай  туындайды.  Ағылшын  тілінде 

сөздерді:  коммуникативтік  орын  тәртібі  еркін,  ал  синтаксистік  -  тұрақты 

белгіленген.  Яғни  ағылшын  тілінде  аналитикалық  ерекшеліктері  басым.  Ал 

орыс тілі өзінің синтетикалық ерекшелігімен ерекшеленеді. 

 

 

Сұрақтарға жауап беріңіз 

 

1.

 

Аудармадағы инверсия дегеніміз не? Ол неше түрлі болады? 

2.

 

Толық инверсия аудармада қалай анықталады? 

3.

 

Толық емес инверсия аудармада қалай анықталады? 

 

 

 

45 

№11 ДӘРІС  

 

Аудармадағы трансформацияның негізгі типтері 

 

Аудармада тілдердің әр түрлі құрылымы трансформацияның қолданудың 

себебі болады (аналитикалық-ағылшын мен орыс-синтетикалық тілдер). 

Трансформациялық  аударма-трансформациялық  аударманың  бір  түрін 

қолданатын  аударма түрі.  

Трансформацияның  келесідей  түрлері,  типтері  болады:  лексикалық  пен 

грамматикалық, жиі лексика-грамматикалық трансформация түрлері кездеседі.  

Лексикалық 

аударма 

лексиканың 

ерекшелетіндігі. 

Лексиканың 

ерекшелетіндігінің үш  түрі: 

1) қосу, 

2) алып тастау, 

3) ауыстыру. 

Грамматикалық-аударма  үрдісіндегі  аударма  тілі  нормаларына  сай, 

тұрлаулы  сөйлем  мүшелерін  ауыстырған  кездегі  сөйлем  құрылымының 

ерекшеленуі-толық  трансформация  болады  да,  тұрлаусыз  сөйлем  мүшелерін 

ауыстырғында-бөлшектік трансформация делінеді. 

Трансформацияның типтері (түрлері) 

1.

 

Транскрипция  -  лексиканы  аударудағы  аударма  тілінің  (АТ)  әріптері 

арқылы  түпнұсқа  бөлшектерінің  үндік  формасы  қайта  беру  тәсілі.  Қазір 

транскрипция    -  қарқынды  хабардар  ету  ретінде  жиі  пайдаланылады  (Георгий 

Женов, Georgji Zhonoff). 

Транслитерация – аударма тілінің (АТ) әріптері арқылы оның графикалық 

формаларын қайта жеткізу жолдары. 

2.

 

Калькалау  –  түпнұсқадағы  лексикалық  бөлшектер  кұрылымының 

морфемдер, немесе сөздер (тұрақты сөз тіркестері негізнде) Аударма тілде (АТ) 

олардың  лексикалық  баламаларымен  ауыстыруы  (shock  worker-өндіріс 

жүлдегері,  house  of  commons  -  палата  общин  –  қазылар  алқасы:  бөлшектер 

бойынша аудару; ішкі форманы жеткізу) сияқты калькалауға болады (John Saw 

–  Джон  Со)  бір  сөзді  сөзбе  -    сөз  аударып;  басқасы  транскрипцияланады. 

Транскрипциядан өтеді. 

3.

 

Ауысымдар мен оның типтері: 

-

 

сөз  формасының  ауысымы  –  cut  sausage  -  шұжықтан  кес,  cut  the 

sausage - шұжықты кес.  

-

 

сөз таптарын ауыстыру – smoke- have a smoke 

-

 

сөйлем мүшелерін ауыстыру – Moscow held a conference (ортақ етіс) 

-

 

жалғаулықсыз  байланысты  жалғаулықтымен  ауыстыру  –  I  bought  a 

bread  and  meat  and  milk  and  cheese.  Жалғаулықсыз  байланыс  орыс  тіліне  тән 

болса, ал ағылшын тіліне – жалғаулықты байланыс. 

4.

 

Қосу  –  негізгі  тіл  бөлшектерінің  мағынасын  орнықтыратын  түрі 

(«Таймс» газеті ақпараттары бойынша) 

5.

 

Алып  тастау  –  негізгі  тілдегі  лингвистикалық  пен  стилистикалық 

нормаларын  бұзбау  үшін  аударма  жүзінде  қолданылатын  сөз  немесе  сөздерді 

 

46 

алып тастау тәсілі. Паронимия- заң тіліне тән құбылыс (Just & equitable peace - 

справедливый мир- әділ әлемі) 

6.

 

Нақтылық- негізгі тіліндегі жалпылама мағынасындағы сөзді аударма 

тіліне нақтылау түрінде аудару  to leave - покидать - кету, тастап кету, тастау 

7.

 

Мұқият  ауыстыру  –  тармағындағы  негізгі  тілдегі  (НТ)  лексика-

семантикалық бөлшектердің аударма тіліне (АТ) кең мағыналық бөлшектерімен 

ауыстыруы аударма ісінде сөз реалдарын аударғанда жиі қолданылады  - do you 

use  astra  -  ты  пользуешся  порошком    «Астра»  -  Сіз  «Астра»  ұнтағын 

пайдаланасыз. 

8.

 

Антонимикалық  аударма  –  аудармадағы  тұпнұсқаның  дәлдік 

формасын  болымсыз  түріне  (немесе  керісінше)  ауыстыратын  лексика-

грамматикалық трансформациямен қатар, негізгі тілдің лексикалық бөлшектері 

аударма  тіліне  қарама-қарсы  мағыналарымен  ауыстырылып  беріледі.  Keep  off 

the grass -Гүл еккен жермен жүруге болмайды. 

9.

 

Экспликация-  негізгі  тілдің  лексикалық  бөлшектері  оның  мағынасын 

түсіндіретін 

сөз 

тіркестерімен 

ауыстырылғвн 

лексика-грамматикалық 

трансформация. Sidesman  -  намазға жығылған кездегі шеркеу басқарушының 

көмекшісі. 

10.

 

Аудармадағы  жоғалтулардың  орнын  толықтыру  ісі  –  түпнұсқаның 

негізі тілін аударғанда жоғалтылған ұғым элементтері, бірақ та  түпнұсқа мен 

аударманың  дәлме-дәл  сәйкес  болуы  міндетті  емес  бола  тұра,  аударма  мәтіні 

басқа  құралдармен  беріледі.  (біліктілігі  төмен  сөйлеу  әрекеті,  диалектизмдер 

туралы кейін немесе мәтін соңында сілтеме ретінде берілуі  мүмкін...)  

I’ve got 400 bucks -Менде 400 капуста, “It was a shock”-Tina said - қуануға 

болады 

11.

 

Ауыстыру  (транспозицялар)  –  бұл  ағылшын  мен  орыс  тілдеріндегі 

сөздердің  әр  түрлі  орын  тәртіптерімен  байланысты  трансформациялар.  Орыс 

тілінде  ауыстырудан  еш  нәрсе  өзгерілмейді,  ағылшын  тілінде  барлығы 

өзгеріске түседі. 

-

 

сөздердің  синтаксистикалық  орын  тәртібі  -  сөйлем  мүшелері  Mary 

loves John. 

-

 

коммуникативтік –тақырып пен реманың белгіленуі. 

Ағылшын  тілінде  сөздердің  синтаксистік  орын  тәртіптері  еркін  болса, 

коммуникативтігі- қатаң түрде бекімін тапқан  Т  - Р, ақпаратты басынан іздеу 

керек Р – Т. 

Жоғарыдағы  керсетілгендер  сөздердің    тура  объективтілік  орын 

тәртіптемесіне  жатады.  Сонымен  қарат  субъективтілік  (инвертивтілік)  түрлері 

бар – Often does he come to her -  ол оған жиі келеді 

12.

 

Мағыналық даму – контекст пен сөздік, аудармадан тыс шығып кету 

болмағанда,  мағыналық  даму  аудармасы  қолданылады.  Толық  сөйлемнің 

мағынасын түсіну керекті, содан кейін оның аудармасын табу қажет. 

13.

 

Толық  безендіру  тәсілі  –  контекстуальдік  пен  сөздік  мағынасына 

сүйенбейтін сөздерді іздеп, не туралы айту керектігін түсіне білу. Мысалы, жиі 

кездесетін (әдептілік сақтайтын - Сәлеметсіз бе! Қош келдіңіздер!) лексикалық 

бірліктерді аударуға тура келеді. 

 

47 

Трансформация себептері: 

1.

 

Лексика-семантикалық: 

-

 

негізгі тіл мен аударма тіліндегі сөз мағыналарының көлемдері сәйкес 

болмауы  (got  a  bread?-  капуста  бар  ма?  I’ve  got  400  quids  (Бэл)  Менде  400 

фунттай бар) 

-

 

дифференциялық  (біркелкі)  мен  дифференциялық  емес-  (hand,  arm  – 

қол; foot, leg – аяқ; blue - көк, көгілдер) 

-

 

әр  түрлі  тіларалық қатынас  –  (соғыста жеңу;  жеңу,  неке  қию,  әскери 

әрекет жасау) 

-

 

негізгі тіл мен аударма тіліндегі лексикалық бірліктердің болмауы (the 

West Wind blew him in the face - суық жел) 

2.

 

Грамматикалық: 

-

 

негізгі  тіл  мен  аударма  тіліндегі  сөздердің  орын  тәртібі  әр  түрлі 

болуы; 

-

 

синтаксистік құрылымдардың амбиваленттігі (екі мағыналылығы) 

 

Сұрақтарға жауап беріңіз 

 

1.

 

Аударма  кезіндегі  трансформациясының  түрлерің  атап  кетіңіз:  тілдің 

әр  турлі  деңгейінде  аударманың  қандай  түрлері  айқындалады,  әр  түрге 

мағынасын жауап беріңіз? 

2.

 

Транскрипция мен транслитерация дегеніміз не, мысалдар келтіріңіз? 

3.

 

Әріптік аударма дегеңіміз не, мысал келтіріңіз? 

4.

 

Сөзбе-сөз аударма дегеңіміз не, ол қай салаларда қолданылады? 

5.

 

Контекстуальдық ауысымдарға қандай ауысымдар жатады? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

48 

№12 ДӘРІС  

 

Калькалау мен бейнелеу аудармасы 

 

Бұлар трансформация типтеріне жатады. 

Калькалау – түпнұсқаның лексикалық бірліктер құрылымы бөлшектерін – 

морфема немесе сөздердің (кейде тұрақты сөз тіркестерін) аударма тіліне (АТ) 

лексикалық баламаларымен ауыстыру жолымен өтетін аударма тәсілі. 

Саяси,  ғылыми  және  мәдени  салаларындағы  сөз  тіркестерінің  көптеген 

саны тәжірибе жүзінде калькіге жатады: 

Ел басы- Head of the government- глава правительства 

Supreme Court- Жоғары Сот-Верховный суд 

Mixed laws-Аралас заңдар- смешанные законы 

Non-confidence vote-вотум недоверия- сеңімсіз қалып және т.б. 

Калькалаудың  транскрипциядан  айырмашылығы  -  әрқашан  да  оның 

аударма  тіліне  негізгі  түрін  ауыстыруда  жай  механикалық  операция 

болмауында; көбіне кейбір трансформацияларға жүгінуге тура келеді. 

Біріншіден,  бұл  септік  формаларын,  сөз  тіркестеріндегі  сөздер  санын, 

аффикстерді,  сөздер  тәртібін,  сөздердің  морфологиялық,  немесе  синтаксистік 

дәрежелерін өзгерткеніне қатысты. Мысалы, skinheads немесе skinheaded деген 

ағылшын сөздері калькалауға оның семантикалық сөз мағынасының өзгерумен, 

не  жалпы  трансформациямен  (мысалы,  тазбасты)  байланысты;  two-thirds 

majority  деген  ағылшын  сөйлемі  орыс  тілінде,  мысалы  «үштен-екіден  көп 

дауыс» калька бола тұра, трансформацияның морфологиялық пен синтаксистік 

түрлерін қалайды.  

Ағылшын  тіліндегі    кейбір  аффикстер  орыс  тілде  сын  есім  болатын 

дербес  ерекшеліктерге  сәйкес    келеді,  бұл  да  керекті  трансформацияларды 

калькалау үрдесіне ендіреді, мысалы: maldistribution of costs - қаражатты дұрыс 

бөлмеу;  maltreatment  -  жақсы  емдеу  емес,  non-taxable  income-салық 

салынбайтын кіріс. 

Жалпы, калькалауға терминдер, кең қолданылатын сөз бен сөз тіркестері 

тап болады, мысалы: 



 

Тарихи-мәдени  ескерткіштерінің  атаулары:  White  Palace  –  Қысқы 

Сарай White House- Ақ үй 



 

Көркем  шығарма  атаулары:  «The  White  Guard  -Ақ  Гвардия»  «Over 

the Cuckoo’s Nest- Көкек ұясы үстінде» 



 

Саяси партия мен құбылыстардың атаулары: The Democratic Party 

-Демократикалық партиялар 



 

Тарихи  оқиғалар  мен  сөйлемдер:  Баты  хан  басқыншылығы-The 

invasion of Batu Khan. Оқу-ағарту негізгі-The Fruits of the Enlightenment 

Кейбір  кездерде,  әсіресе  тарихи  оқиғалар  мен  кезеңдерге немесе  мәдени 

нысандарға қатысты, бірнеше қатарлас бірізділіктер қолданылады, мысалы; әр 

түрлі екі калька, не калька мен транскрипция: 

Өзгерген  замаң  -Смутные  времена  –  the  period  of  unrest,  the  Time  of 

Trouble  

 

49 

Татар-монгол  басқыншылығы-  Татаро-монгольское  нашествие  –  the 

Mongol invasion, the Tartar conquest Успен мазары-Успенский собор – Uspensky 

Sobor, the Cathedral of the Assumption раскольники-староверы – raskolniki, Old 

Believers.Естілікті діншілер 

5.

 

Егер де олардың ішінде «адарма» компоненттері енген кезде, тау, көл, 

теңіздердің географиялық атаулары калькалау тәсілімен аударылады:  

Жартас таулары- The Rocky Mountains – Скалистые Горы Ащы көл-The 

Salt Lake - Соленое Озеро Қара теңіз-Черное Море - the Black Sea Үнді мұхиты-

The  Indian  Ocean  -  Индийский  океан  Піл  сүйек  жағалауы-Ivory  Coast  -  Берег 

Слоновой Кости  

Егер  де  атауларға  бір  себептермен  аударуға  келмейтін  мағыналары 

ұытылған  сөздер  енген  жағдайларда,  күрделі  аралас  аудару  тәсілдері 

қолданылады, осындай атаулардың бір бөлігі транскрипция арқылы аударылып, 

жалпы, толығында калькілеу принципі сақталады. 

Ладож  көлі  -  Ладожское озеро  –  Lake  Ladoga  Дарт  өзені  -  River  Dart  - 

река Дарт.  

Терминдерді  аударғанда  калькалауды  қолдануға  болады:  бұнда  не  сөз 

құрамы аударылып немесе сөз тіркесінің бір түрі тууы мүмкін: артқы қатары 

орындық-back-bencher - заднескамеечник кіріс салығы-income tax - подоходный 

налог  шешімдер  қабылдауы-decision-making  -  принятие  решений  тәуекелді 

талдау-risk  analysis  -  анализ  риска  ақпарат  негізінің  дамуы-database 

development - развитие базы данных 

Аударма позициясын қалыптастыруға көмек ететін көзқарастар: 

1.

 

Дәлдік пен нақтылықты жеткізуге бағыттылған аударма түрі кей кезде 

ұтымды  болуы  мүмкін  емес,  себебі  оның  нәтижесінде  тіл  бірліктерін 

қабылдауы  ыңғайсыздыққа  ұшырап,  бұндай  жағдай,  әсіресе,  дәлме-дәл 

калькалауда  болады,  мысалы:  жалпы,  кұрылымынан  негізгі  бірлікке,  соңғысы 

жақынырақ  бола  тұра,  Лондалық  Тауэры,  Тауэр  Лондондікіден  гөрі  

ұтымдырақ,  бірақ  та  басқа  да  мысалдар  сияқты  бұнда  да  жалпылама 

құрылымнан гөрі оның функциональдық жағын аудару қажет. 

2.

 

Транскрипциядан  гөрі,  көбінде  калькалау  ең  тиімды  аударманың 

тәсілі  болып  саналады,  себебі  транскрипциялау  нәтижесінде  ыңғайсыз 

қабылдайтан, қиындыққа ұшыраған аударма тілінде мағыналарынан айырылып 

қалған псевдосөздер ретіндегі бірліктер жасалынады.  

Егер  де  транскрипциядан  қаша  алмасақ,  бұны,  негізінен,  калькалау 

формасымен  тіркестіреді,  олар  есім  атауларын  аударғанда  жиі  кездеседі, 

мысалы:  Иван  Калита  дегеннің  ағылшын  тілінде  бірнеше  баламалары  бар: 

өзіндік экзотикалық көрінісі бар еуропалық аттар дәстүрлеріне мүлдем тән емес 

болып қабылданатын Ivan Kalita транскрипциясы; Ivan Kalita ( the “Moneybags”) 

(калька  мен  лексик-семантикалық  баламалар  мен  тіркесетін  транскрипциялар) 

және,  соңғысы,  ағылшын  дәстүріне  басшы  атау  тәсілі  жақыңырақ  негізгі 

есімнің құрылымын сақтай отыра берілетін John the Moneybags баламасы. Бұл 

аударма  тәсілінің  пайдаланудағы  ерекше  күрделі  жақтарының  біріне  негізгі 

құрылымның  ашу  мен  жабудың  керектілігі  жатады,  яғни  оған  қосымша 

элементтердің қосылуы, неммесе негізгі элементтердің қысқартылуы: мысалы, 

 

50 

«отырыс»  ұғымы  ашық  аралас,    “office  of  posadnik”  калькімен  жеткізіледі,  ал 

Юрий Долгорукий – Yury the Long Hands (Long-handed емес) Ұзұ ұолды Юрий 

деп,  татар-монгол  басшылығы,  ереже  бойынша,  қысқартылған  түрдегі 

калькімен беріледі – the Tatar Conquest немесе Mongol Onslaught түрінде. 

 

Калькалау ережелері 

 

1.

 

Аударма  мәтінінің  негізгі  ұғымдық  бірліктерін  жасауға  талап 

қойылып,  түпнұсқа  бірліктердің  қолданыс  пен  элемент  түрлерін  сақтауға 

бағытталғанда, калькалау тәсілі қолданылады. 

2.

 

Калькалау  георафиялық  тарихи-мәдени  оқиғалар  мен  орындарды, 

дәреже  мен  атақтарды,  оқу  орындарын,  мемекеттік  мекемелер,  мұражайлар, 

терминдер атауларын беруге қолданылады және т.б. 

3.

 

Кейбір  кездерде  калькалау  транскрипция  мен  лексика-семантикалық 

қалпын бірігіп қалыптастыруда қолданылады. 

4.

 

Кей  жағдайяттарда  калькалау  негізгі  бірліктердің  ашылу/жабылу 

процестер мен, екі тілдің типологиялық ерекшеліктеріне байланысты, қатарлас 

қолданылады. 

Бейнелеу(экспликация) 

аудармасы 

– 

лексика-грамматикалық 

трансформация,  оның  негізінде  НТ  (негізгі  тілдің)  лексикалық  бірлігі,  оның 

мағынасын  бейнелейтін  сөз  тіркесімен  ауыстырылады,  яғни  аударылатын 

тілдегі  (АТ)  бұған  толық,  не  толық  емес  түсініктеме  беретін  лексика-

грамматикалық трансформация (ауысым) – бейнелеуіш  аударма (экспликация) 

деп аталады.  

Аударма  ісіндегі  жинақталған  сөз  тәсілдері  белгілеген  жағдаятты  толық 

қанағаттандыра алмағанда, аудармашылар бейнелеу аударма түрін қолданады.   

Негізінен,  бейнелеу  аударма  түрі  транскрипциямен  қатарлас  терминдер, 

мәдени  оралдарын,  ерекше  объектілерді,  сонымен  қатар  тағы  басқа 

мәліметтерді аударғанда, қолданылады. Сонымен, орыс тілінен ағылшын тіліне 

орыс  халқының  қолөнеріне  арналған,  осыған  қоса,  оларды  жөндеу  ,  реттеу 

жайлы  мәтіндерді  жөндеу  негізінде  сондай  тарихи-мәдени  ісінің  жоқтылығын 

аңғарамыз, сондықтан осыған байланысты көптеген ұғымдар орын алмайды. 

Мысалы,  диалектілік  шығуы  бар  «кружало»  термині  ағылшын  тіліне 

осындай  тәсілмен  жеткізіледі:  «kruzhalo»  (ring-shaped  base  of  the  cupola  of  the 

wooden  church).  Келтірілген  жақшадағы  бейнелеу.  Мәтіннің  міндетті  жағы 

болып,  әрі  қарай,  жекеше  күйінде  ring-shaped  base  of  the  cupola  атауы  болып 

қолданыла алады. 

Мәтінге аңықтама мен ескертпелер болған жағдайда бейнелеу аудармасы 

қолданылады. 

Мысалдар ретінде:  conservationist – қоршаған ауаны қорғауын қалайтын 

whistle  -  stop  speech  –  сайлау  кезіндегі  үгіттік  жолсанардағы  кандидаттың 

баяндама жасауы. 

Бейнелеу  аударманың  кемшілігі  оның  көпсөздігінде  жатыр.  Сондықтан 

бұл тәсілдің ұтымды қолданылуы қысқаша салыстырмалы түсініктеме бермей-

ақ болатын жағдайда бұл тәсіл ұтымды қолданылады. 

 

51 

  

жүктеу/скачать 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: