Мұқтар Ә.Қ., Нурмуханов Ж.К

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
300 
непредсказуемость,  дезориентацию,  насилие  государства  над  гражданами,  но 
один  мотив  возникал  постоянно:  жизнь  была  ненормальной  из-за  трудностей  и 
лишений.  Ощущение  непредсказуемости  усиливалось  в  результате  крутых 
переломов, перемещений с места на место, потери почвы под ногами, присущих 
жизни  в  СССР,  огромные  массы  народа  отрывались  от  своей  почвы  и  в 
географическом,  и  в  социальном  смысле,  теряли  связь  с  семьей  и  друзьями, 
занимались не тем, что считали своим призванием» [1, с. 131], все это разрушило 
привычный порядок вещей и людские надежды. 
Депортация  нередко  трактуется  в  широком  смысле  как  насильственное 
переселение  различных  групп  населения.  Наша  статья  посвящена  реалиям 
повседневности  депортированного  населения  в  Карагандинскую  область  по 
национальному признаку, которая началась во второй половине 1930-х годов. 
Как  отмечает  В.Н.  Земсков,  при  анализе  репрессий  периода  1937-1938  годов 
отчетливо  прослеживается  национальный  аспект:  «приоритет»  отдавался  лицам 
немецкой,  польской,  финской  латышской,  эстонской  и  ряда  других  национальностей, 
«вина» которых состояла в принадлежности к национальностям, являющимся основным 
населением сопредельных с СССР стран» [2, с. 7-8] в свете осложнения международной 
обстановки накануне второй мировой войны .  
История процессов депортации в Казахстан в целом, и в Карагандинскую 
область,  в  частности,  берет  начало  с  28  апреля  1936  г.,  когда  было  принято 
Постановлению  №776-120сс  СНК  СССР  «О  выселении  с  Украинской  ССР  и 
хозяйственном  устройстве  в  Карагандинской  области  Казахской  ССР  15  000 
польских 
и 
немецких 
хозяйств», 
согласно 
которому 
контингент 
спецпереселенцев  составили,  в  основном,  жители  Житомировской,  Киевской, 
Винницкой  и  Кировоградской  области  [3,  с.  6].  Это  было  связано  с  тем,  что  в 
августе  1935 г.  были  расформированы  немецкий  национальный  район  Пулин  и 
польский район Мархлевски  (оба в Волыни) [4, с. 85].  
В соответствии с «Инструкцией НКВД УССР о переселении»,  – отмечает 
П. 
Краевский
, –  надо было говорить людям, что на новом месте в Казахстане их 
ждет  поселение  на  свободных  землях,  где  они  получат  до  25  га  на  хозяйство, 
освобождение от налогов, обязательной сдачи зерна и мяса в течение трех лет, а 
также  предоставление  выгодных  государственных  займов  для  обустройства 
домов.  Однако,  после  трехнедельного  путешествия  в  товарных  вагонах  поляки 
уже в  северных областях  Казахстана видели  собственными  глазами,  что  ничего 
из  обещанного  не наблюдается,  и  в  безграничных степях,  при  суровом климате 
надо  ежедневно  бороться  за  выживание. Прибывших,  по  воспоминаниям,  везли 
за  несколько  десятков  километров  от  железнодорожных  станций  и  оставляли  в 
голой  степи для  обустройства  будущего  села.  Только  кое-где  успели  построить 
из  самана  (смесь  глины  и  травы)  небольшие  домики,  где  было  только  две 
комнаты,  и  куда  вселяли  по  две  семьи.  Зачастую  первую  зиму  в  Казахстане 
депортированные вынуждены были проводить в землянках» [5].  
Следующим звеном в осуществлении принудительного переселения стало 
Постановление  №1428-326  сс  Совета  Народных  комиссаров  Союза  ССР  и  ЦК 
ВКП (б) «О выселении корейского населения из приграничных районов Дальне-
Восточного края» от 21 августа 1937 г., по которому выселение планировалось в 
Южно-Казахстанскую  область,  в  районы  Аральского  моря  и  Балхаша,  в 
Узбекскую  ССР,  но  часть  депортируемого  корейского  населения  была 
направлена в Карагандинскую область. Выселение планировалось закончить к 1 
января 1938 года.   

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
301 
По данному Постановлению выселяемому населению разрешалось «брать 
с  собой  имущество,  хозяйственный  инвентарь  и  живность  и  даже 
предписывалось  возместить  переселяемым  стоимость  оставляемого  ими 
движимого  и  недвижимого  имущества  и  посевов,  СНК  Казахской  и  Узбекской 
ССР  обязывались  оказать  нужное  содействие  переселенцам»,  но  это  не  всегда 
соблюдалось,  к  тому  же  привычный  уклад  повседневной  жизни  людей  был 
навсегда разрушен. 
Сжатые  сроки  завершения  переброски  сотен  тысяч  людей  в  Казахстан 
сразу  определили  огромные  трудности,  лишения,  бедствия  и  страдания.  При 
погрузке  и  в  пути  терялись  родные,  а  потом  шла  длительная  переписка  по 
воссоединению  семьи.  Во  время  пут  в  перегруженных  вагонах  начинались 
заболевания, особенно среди детей [6, с. 127]. 
К середине 1930-х годов в Советском   государстве уже  был  накоплен  опыт  по 
обустройству  спецпереселенцев,  но  оно  проходило  по-прежнему  с  большими 
трудностями,  неорганизованно,  планы  расселения  постоянно  менялись.  Люди  не 
успевали  освоиться  на  одном  месте,  как  их  перебрасывали  на  другое.  Так,  например, 
первоначально  в  Карагандинской  области  планировалось  устроить  2600  хозяйств 
корейцев, затем – 2255. В 1938 г. Карагандинский облисполком, заслушав доклад «Об 
устройстве  корейских  переселенческих  хозяйств»,  отметил:  «не  закончено  устройство 
корейцев в существующие колхозы, … абсолютно ничего  не  сделано  по  организации 
новых колхозов»  [7, Ф. 18. – Оп. 1. – Д. 164.  – Л. 40]. 
Повседневная  жизнь  депортированного  населения  теперь  напрямую 
зависела от их социального статуса. Что касается, статуса поляков, выселенных 
из приграничной с Польшей зоны в 1936 г., то до октября 1947 г. они входили в 
контингент «бывшие кулаки»,  затем были освобождены, но в 1948 г. были вновь 
взяты на учет спецпоселений. При этом, их нельзя смешивать с существовавшим 
в 1940-1941 гг. контингентом «польские осадники и беженцы», к которому  они 
не имели никакого отношения [8, с. 17]. 
Корейское население на учете как «спецпоселенцы» не состояло, лишь в паспорта им 
были внесены ограничения сроком на 5 лет о проживании их только в местах выселения. По 
исследованиям  данного  вопроса  Н.Бугай  резюмирует:  «Долгое  время  ведомственные 
инстанции  НКВД  СССР  не  могли  разобраться  с  вопросом:  к  какой  категории  относить 
корейцев  –  «спецпоселенцев»  или  «переселенных  в  порядке  предупредительных  мер  по 
очищению приграничных  с Японией  районов».  Вопрос  носил  принципиальный  характер, 
так  как  от  его  решения  зависел  режим  проживания.  В  результате  долгих  дискуссий  был 
издан указ 2 июля 1945 г. о постановке их на учет как «спецпоселенцев», что привело к 
ужесточению режима проживания. В районах депортации создавались спецкомендатуры» 
[9, с. 22-23]. Таким образом,  до 1945 года корейское население в Карагандинской области 
проживало как административно-высланное. 
Адаптация депортированного населения на новых местах зависела так же 
от  их  трудового  использования.  В  районы  вселения  представителей 
депортированных  народов  завозили  не  всегда  с  учетом  их  прошлой  трудовой 
деятельности.  Например,  основная  масса  корейских  семей  в  Казахстане  была 
поселена  в  Кзыл-Ординской  области,  здесь  были  созданы  чисто  корейские 
колхозы,  хозяйственная  деятельность  которых  была  связана  с  рыболовством, 
сельским хозяйством и огородничеством.  
В Карагандинской области им приходилось работать по другому профилю: 
корейцы  были  переселены  в  огородническо-животноводческие  колхозы  для 
обеспечения  населения  Караганды  продовольствием.  Колхозники  сельхозартели 
«Путь  Ленина»  Тельманского  района  писали:  «...  три  года  как  мы  приехали  с 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
302 
ДВК,  три  года  существует  колхоз,  имея  большие  убытки.  Мы  не  умеем  обра-
батывать  землю,  так  как  занимались  выращиванием  риса.  Эта  работа  для  нас  в 
сто крат тяжелее и ничего не получается, у нас ничего не выходит на трудодень: 
ни хлеба, ни денег. Просим переселить наш колхоз, где сеют рис» [7, Ф. 27. – Оп. 
1. – Д. 9. – Л. 16]. Еще тяжелее приходилось корейцам, закрепленным в угольной 
промышленности.  По  решению  бюро  Карагандинского  обкома  партии  и 
президиума  облисполкрма  от  7  октября  1937  г.  предусматривалось  расселить  в 
трудпоселке  № 13  (совхоз  Каругля)  и  в  совхозах  и  колхозах  Карагандинской 
области  1100  семей  корейцев,  900  семей  корейцев-углекопов  расселить  при 
шахтах № № 9 и 12, 200 семей корейцев-специалистов и служащих расселить по 
районам области 
 
[7, Ф.18. – Оп. 1. – Д. 848. – Л. 149].  
К концу октября 1937 г. в Карагандинскую область было переселено 2558 
семей корейцев. Размещены корейские семьи были на шахтах №12, 13, 14, 15/19, 
18/20, 17, 18, им. Горбачева, в поселках Компанейск, Майкудук, Зеленая Балка, 
Миньковка и в поселках Акмолинской комендатуры – Зеленый Гай, Раздольный, 
Островной, Интернациональный [10, с. 87]. 
В  лучшем  положении  оказались  корейские  поселенцы,  расселенные  в 
близкой по хозяйственно-климатическим условиям Кзыл-Ординской области, где 
по Постановлению СНК КазССР от 11 ноября 1937 г. планировалось открыть в г. 
Кзыл-Орде  корейский  педагогический  техникум  с  контингентом  в  500  человек, 
издавать  ежедневную  газету  на  корейском  языке  и  разъездную  театральную 
труппу из артистов корейского театра [7, Ф.18 – Оп. 1. – Д. 164. – Л. 54].  
В Карагандинской области 4417 человек корейской национальности были 
расселены следующим образом: в г. Караганде проживало – 2384,  в Нуринском 
районе  –  12,  Тельманском  –  17-7,  Карсакпайском  –  3,  г.  Балхаше  –  141,  
Ворошиловском  –  129  и  Жана-Аркинском  –  42  человека.  Из  них  хозяйственно 
устроены в самостоятельные корейские колхозы 103 хозяйства – в Акмолинском 
колхозе  им.  К.  Либкнехта,  347  хозяйств  –  в  колхозе  им.  Коминтерна  и  163 
хозяйства – в колхозе «Путь Ильича» Тельманского района [11, с. 81]. При всей 
трагичности  ситуации  им  относительно  повезло,  они  расселялись  небольшими, 
но достаточно устойчивыми  компактными группами. Это дало им хоть какую-то 
возможность сохранить язык, культуру, традиции и обычаи  
И в то же время, люди на местах испытывали крайнюю нужду в снабжении 
промышленными  и  продовольственными  товарами. Остро  ощущался  дефицит  в 
овощах,  мясе,  рыбе,  одежде,  обуви.  К  тому  же  покупательская  способность 
спецконтингента  была  очень  низкой.  Это  связано  было  с  тем,  что  многие  не 
знали  объема  своего  заработка,  так  как  никто  не  велся  учет  заработанных 
трудодней. Работа по замене обменных квитанций за сданное в ДВК имущество 
не  производилась,  хотя  СНК  КазССР  еще  13  ноября  1937  г.  принял 
постановление:  в  декадный  срок  учесть  обменные  квитанции  у  корейцев. 
Карагандинский облисполком в своем решении от 13 января 1938 г. отмечал, что 
отсутствуют  полностью  работа  по  части  ускорения  и  получения  натурой  и 
средствами за сданный в ДВК сельхозинвентарь и зернопродукты [7]. 
Бедственное  положение  в  медицинском  обслуживании  было  характерно 
для  области  в  целом,  это  отмечал  и  Карагандинский  облисполком  в  своем 
решении  от  13  января  1938  г.:  «...в  области  отсутствует  систематическая 
медицинская  помощь,  перевязочного  материала  нет,  подвижной  дезкамеры  нет, 
фельдшера  и  врача  нет»  [7,  Ф.  18.  –  Оп.  1.  –  Д.  164.    –  Л.  43].  В  1938  г.  при 
спецпереселенческих  колхозах  им.  Коминтерна  и  «Путь  Ильича»  наконец-то 
была  открыта  больница  на  30  коек  (из  них  родильных  –  5,  хирургических  –  5, 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
303 
терапевтических – 20), детские ясли на 30 мест, в школе обучалось 242 ученика. 
В городе Караганде для корейских детей была открыта русско-корейская школа 
на 117 мест [7,   Ф.27. – Оп.1. – Д.2. – Л. 3; Ф. 18 – Оп. 1. – Д. 165. – Л. 7].  
Об  условиях  жизни  спецпереселенцев  можно  судить  по  сведениям, 
приводимым  в  «Письме  майора  госбезопасности  Володзько  в  НКВД  КазССР  о 
недостатках  в  социально-культурном  обслуживании  спецпереселенцев»,  на  имя 
заместителя  председателя  СНК  КазССР  Садвакасова:  «...Медицинская  помощь 
недостаточна  и  качественно  неудовлетворительна.  Сеть  медучреждений 
медработниками  не  укомплектована…  Сеть  школ  и  политпросветучреждений 
полностью  не  обеспечена  ассигнованиями  на  их  содержание  и,  кроме  того,  не 
обеспечена  нужными  кадрами.  Не  лучше  обстоит  дело  в  старых  поселках 
Осакаровского,  Тельманского  районов  Карагандинской  области,  где  из-за 
отсутствия  ассигнований  власти  встали  перед  необходимостью  закрытия 
интернатов, изб-читален, роспуска учащихся и учителей... Польские и немецкие 
школы  не  снабжены  учебниками  на  родном  языке...»  [12].  В  таких  условиях 
проходили  первые  годы  депортации  поляков  и  корейцев,  насильственно 
переселенных  во  второй  половине  1930-х  годов  в  промышленную 
Карагандинскую  область,  абсолютно  не  схожую  с  местами  их  прежнего 
проживания.  Людям  пришлось  начать  жизнь  «с  нуля»  –  весь  предыдущий 
социальный,  трудовой  и  культурный  опыт  их  жизни  был  попран  Советским 
государством,  которое  в  угоду  политическим  интересам  обрекло  невинных 
людей  выживать  в  сложнейших  условиях  их  новой  жизни.  Конечно  же,  это 
касалось тех, кто выжил в ходе «операции» выселения из родных мест. 
Чтобы  понять  и  описать  повседневную  практику  homo  sovieticus 
Ш.Фитцпатрик  использовала  модель-метафору,  описывающую  советское 
общество  как  тюрьма  или  казарма,  усмотрев  те  же  элементы  регламентации, 
строгой дисциплины и заключения внутри закрытого учреждения с собственным 
суровым кодексом поведения, зачастую непонятным для посторонних [1, с. 270-
271].  Это  со  всей  справедливостью  относится  к  реалиями  повседневной  жизни 
депортированного населения в Карагандинскую область в 1930-е годы. 
Литература: 
1. Повседневный сталинизм. Социальная история Советской России в 30-е 
годы:  город  /  Ш.  Фицпатрик;  [пер.  с  англ.  Л.  Ю.  Пантина].  –  2-е  изд.  –  М.: 
Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН); Фонд Первого Президента 
России Б.Н.Ельцина, 2008. – 336 с. 
2.  Земсков  В.Н.  Заключенные  в  30-е  годы  (демографический  аспект)  // 
Социологические исследования. – 1996. – №3. – С.3-14. 
3. Машимбаев С.М., Исова Л.Т. Проблема истории польских переселенцев 
в  Казахстане  (1936-1946 гг.). – Алматы, 2000. – 460 с. 
4.  Из истории немцев Казахстана (1921-1975).
 
Сб. документов / Отв. ред. 
Г.А.Карпыкова. –  Алматы – Москва: Готика, 1997. – 376 с. 
5. 
Краевский
 
П. 
Спецпереселение 
поляков. 
История 
// 
http://www.proza.ru/2013/02/14/1814
 (дата обращения: 01.02.2014). 
6.  Кан  Г.В.  Корейцы  Казахстана:  исторический  очерк.  –  Алматы: 
Казахстан, 1994. – 240 с.  
7. Государственный архив Карагандинской области. 
8. Земсков В. Н.  Спецпоселенцы (по документам НКВД  – МВД СССР) // 
Социологические исследования. – 1990. – №3.  –  С.3-17.  

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
304 
9.  Иосиф  Сталин  –  Лаврентию  Берии:  «Их  надо  депортировать...»: 
Документы,  факты,  комментарии  /  Вступ.  ст.,  сост.,  послесл.  Н.  Бугай.  –  М.: 
«Дружба народов», 1992.  – 288 с. 
10.  Михеева  Л.В.  Состав  и  содержание  документов  Карагандинского 
облгосархива по истории политических репрессий // Архивный вестник. – 2000. – 
№2. – С.85-91.  
11.  Шотбакова  Л.К.  Из  истории  насильственного  переселения  корейцев  в 
Казахстан в 1930-е годы XX в. // Архивный вестник. – 2000. – №2. – С.78-83. 
12.  Шотбакова  Л.К.  Из  истории  депортации  поляков  в  Казахстан  (первая 
пол. XXв.). - 
http//e-history.kz
. 
Малыбаева Б.С. 
1930-е  жылдардағы Қарағанды облысына  күшпен жер аударған халықтардың 
күнделікті өмірі 
Мақала 1930-шы  жылдардағы Қарағанды облысына  күшпен жер аударған күнделікті 
өмірін зерттеуне арналған. Сол уақыттағы архив құжаттардың анализы негізінде халықтардың 
әлеуметтік  шарттары  айқындалған;  тұрғын  шарттар,  медициналық  күтудің  деңгейі,  білімнің, 
азықтық жарылқаушылығы көрсетілген. 
Кілт  сөздер:  депортация,  күнбе-күнгі  өмір,  Қарағанды,  Қарағанды  көмір  бассейні, 
тұрғын шарттар, медициналық қамсыздандыру, азықтық жарылқаушылық. 
Malybaeva B.S. 
Everyday life of the population deported to Karaganda`s region in 1930-s  years 
The  article  is  devoted  to  the  everyday  life  of  the  population,  were  relocated  by  force  to 
Karaganda`s  region  in  the  1930  's.  On  the  analysis  of  archival  documents  the  social  conditions, 
housing conditions, health care, food supply  were shown. 
Keywords: deportation, everyday life, Karaganda, Karaganda coal basin, housing conditions, 
health care, food  supply. 
ӘОЖ: 94.(574) 
 
Байбулсинова А.С. – тарих ғылымдарының кандидаты, 
М.Өтемісов атындағы БҚМУ  
E-mail: 
alfia_b11@mail.ru
 
Кенесова А.С. – М.Өтемісов атындағы БҚМУ студенті 
(Орал қ., Қазақстан) 
E-mail:  dan4ik30.06@mail.ru 
 
АЛҒАШҚЫ ИНФАНТЕРИЯ ГЕНЕРАЛЫ – ҒҰБАЙДОЛЛА 
ЖӘҢГІРОВ 
 
Аннотация.  Мақалада  патшалық  Ресейдегі    ХІХ  ғасырдың  соңы  -  ХХ  ғасырдың 
басындағы отаршылдық империялық саясат пен қазақ арасынан шыққан алғашқы инфантерия 
генералы  –  Ғұбайдолла  Жәңгіровтың  өмір  жолы  мен  қоғамдық-саяси  қызметі  туралы,  сол 
сияқты  тарихи  тұлғаның  жазылған  еңбектерге  тарихи  сараптама  беріліп,  ғылыми  талдау 
жасалған. 
Кілт  сөздер:  патшалық  Ресей,  империалистік  кеңестік  кезең  құжаттары,  инфантерия 
генералы  –  Ғұбайдолла  Жәңгіров,    Бөкей  Ордасындағы  білім  беру  жүйесі,  қазақтан  шыққан 
әскери лауазымды тұлғалар.  
 
Қазақстан  тарихында  ең  маңызды  орын  алатын  дәуірлердің  бірі  - 
Қазақстанның Ресей империясы құрамындағы кезеңі. Өйткені қазақ халқы үшін 
бетбұрысты болған бұл уақыт аса ірі оқиғалар мен халықтың түбегейлі өзгеріске 
ұшырауына  себепкер  болды.  Сол  сияқты  халықты  Еуропаның  саяси-қоғамдық 
және  мәдени  өмірімен  танысуына  зор  мүмкіндіктер  жасады.  Бұл  кезеңнің  тағы 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
305 
бір  ерекшелігі  –  жалпы  қазақ  этносы,  көшпелі  цивилизациясы  барлық-сапалық 
ұғымдық  қасиеттерінің  нағыз  айқындалуымен,  өзіне  ғана  көріністерімен 
дүниежүзілік  өркениетттілік  дамудан  орын  алуы  болды.  Қазақтың  саяси-
құқықтық идеяларының тарихын қалай зерттесек те бұл кезеңді біз еш уақытта 
айналып  кете  алмаймыз.  Дүбірлі  саяси  оқиғаларға  толы,  көшпелі  қазақ 
қоғамының шыңы мен ыдырауының басталуы дәл осы кезеңге  келіп тіреледі. 
Бұл  кезде  –  Ресейдің  қазақ  жерін  отарлау  мен  ұлттық  езгіні  күшейтуіне 
қарсы бағытталған идеялар болса, екіншісі – керісінше, орыс мемлекетінің, оның 
озық-ойлы  демократиялық  ой-пікірінің  тікелей  ықпалынан  Қазақстанда 
ағартушылық,  демократиялық  және  реформаторлық  қозғалыстар  қалыптасып, 
өзінің прогрессивтік мағынада жемісін берген еді. Атап айтқанда, ХІХ ғасырдың 
соңы  –  ХХ  ғасырдың  басында  Ресейдің  орталық  қалаларында  самодержавиелік 
монархияның  әскери  қимыл-әрекеттері  елдегі  конституциялық-демократиялық 
өзгерістерді  қазақ  даласында  оқыған  қазақ  зиялылары  үйретіп,  олардың  өз 
мүдделері үшін қолдау тауып жатты. Ресей білім ордаларынан сусындаған қазақ 
қайраткерлері, дәлірек айтқанда қазақ ауқаттыларының, сұлтандардың балалары, 
соның  ішінде  Бөкей  Ордасы  аумағындағы  Жәңгір  ұрпақтары  барлық 
мүмкіндіктерді  пайдалана  отырып,  көшпелі  қоғамның  даму  заңдылығы 
шеңберінде прогрессивтік дамудың саяси-құқықтық идеяларын қалыптастырды. 
Олар  Ресей  императорының  сенімді  өкілдері  ретінде  әскер  қатарына  алынып, 
жоғары  әскери  лауазымдарды  иеленді.  Қазақ  тарихында  әскери  жоғары 
лауазымды  иеленген  Жәңгір  ұрпақтарының  ішінде  бірнешеуін  атауға  болады. 
Бірақ  жоғары  әскери  лауазымды  иелену  патшаға  адал  қызмет  жасау  дегенді 
білдіретін  еді.  Сондықтан,  Кеңестік  кезеңде  мұндай  патша  сеніміне  кірген 
монархияшылдар мен ақсүйек, ауқаттылар тобы, әсіресе әскери қызмет атқарған 
тұлғалар  туралы  зерттеуге  тиым  салынып,  тарихшылар  назарынан  тыс  қалып 
келді.  Сондықтан  қазақ  жеріндегі,  оның  ішінде  Жәңгір  ұрпақтарының  әскери 
лауазым  атқарғандары  туралы  мағлұматтар  өте  аз  кездеседі,  тіпті  бұл  тақырып 
мардымды  зерттелмеген  деуге  болады.  Қазіргі  кезеңде  тәуелсіз  Қазақстан 
тарихын  қайта  қарауға  мүмкіндік  туып,  ел  тарихы  жаңаша  зерттеліп,  шынайы 
мағлұматтар жариялана бастаған кезеңде біз өз тарапымыздан туған өлке Батыс 
Қазақстан  тарихын  зерттеуге  үлес  қосып,  ел  үшін  атқарған  Ресей  императоры 
қолынан  жоғары  әскери  лауазымға  ие  болып,  қазақ  даласына  жаңаша  саяси-
құқықтық  өзгерістер  әкелген  Жәңгір  ұрпақтары  туралы  зерттеумізді  қолға 
алдық.  Олардың  ішінде  Ғұбайдолла  Жәңгіров  –  қазақ  халқының  арасынан 
шыққан  әскери  қайраткер  орыс  армиясының  инфантерия  генералы  болған 
тұңғыш адам.  
Ғұбайдолла Жәңгіров 1841 жылы Бөкей Ордасының соңғы ханы Жәңгірдің 
отбасында  дүниеге  келген.  Алғаш  сауатын  Ордадағы  орысша-қазақша  дәріс 
беретін мектептен ашқан ол Санкт Петербургтегі офицерлер даярлайтын Паждар 
корпусына  оқуға  түседі.  1857  жылы  корпусты  үздік  бітіргені  үшін  оның    есімі 
корпустың  Алтын  кітабына  жазылған.  Оқуын  бітіріген  соң  Орынбор 
губернаторының қарамағына қызметке жіберіледі. Орынборда ол көшпелі қазақ, 
қалмақ, башқұрт халықтарын басқару ісімен шұғылданады. 1866 жылы ротмистр 
шенін  алып,  Дон  казактары  атаманы  қарамағына  қызметке  жіберіледі.  1868 
жылы  полковник  шені  беріліп,  Ресейдің  солтүстік  –  батыс  өлкесіне  қызметке 
ауысады.  1871  флигель-адютант  болып  тағайындалады.  Ал,  1874  жылы  патша 
Александр І бұйрығымен телеграф департаментіндегі ерлігі үшін «Алтын сапты 
қылышпен»  марапатталады.  Сол  сияқты  оған  генерал-майор  шені  беріледі. 
Соғыстан  кейін  Санкт-Петербургте  ішкі  істер  министрлігі  жанындағы 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
306 
қазақтарды басқару бөлімінің басшысы болып істейді. Оған 1888 жылы генерал-
лейтенант, ал 1894 жылы инфантерия генералы әскери шені беріледі. Ғұбайдолла 
Жәңгіровты  қызметтес  достары  «Чингис  хан»  деп  атаған.  Көпшілікке  ресми 
құжаттарға да өзі солай қол қояды екен.  
Петербургте  қызмет  еткен  кезінде  Ғұбайдолла  Жәңгіров  қазақ 
депутациясын  патша  қабылдауына  қазақ  балаларын  жоғары  оқу  орындарына 
түсуіне,  жазықсыз  жазалы  болған  Ақмолала  атты  ақынды  түрмеден  босаттыру 
ісінде  көп  көмегін  тигізген.  Сондай-ақ  Балқан  соғысы  кезінде  Қырым 
татарларына  түріктерге  жақтасты  деген  айып  тағылған  кезде,  олар  күдіктілер 
қатарына ілігеді. Бірақ кейін Ғұбайдолла Жәңгіров мұның негізсіз екенін патша 
өкіметі алдында дәлелдеп береді. Оларды орыс әскерлерінің озбырлығынан аман 
алып  қалады.  Сол  сияқты  Жәңгір  ұрпақтары  ішінде  Сақыпкерей  Жәңгірұлы 
Бөкеев,  Ыбырайым  (Ибраһим)  Жәңгірұлы  Бөкеев,  Жәңгір  ханның  інісі  Әділ 
Бөкейхановтарды  және  тағы  да  басқаларын  атауға  болады.  Қазақ  тарихындағы 
Бөкей  Ордасының  алатын  орны  өте  зор  екендігі  белгілі.  Өйткені,  бұл  аймақ 
ХҮІІІ-ХІХ  ғасырлардағы  орасан  зор  уақыт  кеңістігінде  талай-талай    ел  тарихы 
үшін  бетбұрысты  кезеңдердің  басты  себебі  де,  көнекөз  куәгеріде  болып  келді. 
Бөкей Ордасы ХІХ  ғасырдағы  орыс  деректерінде  Ішкі Орда деген  атпен  белгілі 
болған. Оның өзіндік себептері де бар. Бөкей Ордасы жөнінде көптеген зерттеу 
еңбектері мен деректер аз емес.  
Ғұбайдолла  Жәңгіров  туралы  жазылған  зерттеу  жұмыстары  өте  аз. 
Сондықтан  оның  өмір  жолын  зертттеу  барысында  алдымен  оның  шығу  тегі 
туралы Бөкей Ордасына қатысты көптеген зерттеу еңбектерін қарастыруды жөн 
көрдік.  Қазақстандағы  ХІХ  ғасырдағы  қазақ  қоғамының  қалыптасуы,  Бөкей 
Ордасының құрылуы, ондағы биліктік құрылым тарихына арнап жазған бірнеше 
зерттеулерді  атауға  болады.  Қазақ  хандығының  саяси  құрылысына  мән  беріп 
зерттегендер  ХІХ  ғасырдан  бастау  алады.  Алғашқы  болып  еңбек  жазған 
А.И.Левшин «Описание киргиз-казацких или киргиз-кайсацких орд и степей» [1] 
еңбегінде қазақ хандығына, оның құрылысына және ондағы әлеуметтік топтарға 
және әдет-ғұрып құқықтарына мән береді.  
Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік құрылымына мән беруші келесі зерттеуші 
И.Казанцев  [2]  пен  Ш.Уәлихановтар  [3]  болды.  Ол  төңкерістен  кейінгі  кезеңде 
көшпелілерде  феодалдық  қатынастар  дамыды  деп  көрсетілді.  30-шы  жж.  зерттеуші 
И.Казанцев  монографиясында  таптық  түрдегі  феодализм  болды  деп  көрсетіледі.  Ол 
Батыс Европа феодализмінен аз ғана айырмашылығы болды немесе ерекше варианты 
дейді.  Яғни  феодализм  тұсында  билеуші  патшаға  арқа  сүйеген  топтар,  ауқаттылар 
үстемдік  етті  деген  ойын  білдіреді.  Осы  пікір  кеңес  ғылымында  үстем  болды. 
Еңбектерде көшпелі және отырықшы феодализм ұқсастықтары  ізделінді. Бірте-бірте 
көшпелі феодализм сахнадан кетіп, орнына патриархальды феодалдық қатынас пікірі 
орнықты.  Қазақ  хандығын  зерттей  отырып,  Ш.Уәлиханов  «оларда  патриархальды-
феодалдық қатынас болды, салық ерікті түрде болды, ол сауым деп аталды» - дейді. 
50-ші  жж.  соңында  қазақ  хандығының  саяси  құрылысына  және  қазақ  даласына 
орыстың әскери лауазымы мен әскери жүйесінің келуін зерттеп,  бірінші болып мән 
берген С.З.Зиманов болды. Ол өзінің «Россия и Букеевское ханство»/4/ деген еңбегінде 
қазақ  хандығының  және  Бөкей  Ордасының    саяси  құрылысы  туралы  жазады.  Сол 
сияқты әскери құқықтық жүйедегі енгізілген өзгерістер туралы мағлұматтар береді.  
Бөкей Ордасындағы қоғамдық-саяси жағдайлар, қазақ әскерилерінің орыс 
шенеуніктері  және  патша  әкімшілігімен  өзара  қарым-қатынастары  туралы 
В.Иночкиннің  [5]  және  С.Асфендияровтың  [6]  еңбектерінде  бірқатар 
мағлұматтар  келтірген.  Сол  өзгеде  тақырыпқа  байланысты,  елімізге  белгілі 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
307 
ғалымдар  Ж.Қасымбаев  [7],  И.Ерофеева  [8],  И.Кенжалиев  [9]  Бөкей  Орда 
тарихына  арналған  еңбектері  өте  мол  деректік  мағлұматтар  береді.  Сол  сияқты 
ресейлік  автор  М.  Геллердің  [10]  Ресей  империясының  тарихына  қатысты 
жазылған  іргелі  еңбегінде  Бөкей  Ордасынан  шыққан  әскерилер  туралы 
мағлұматтар кездеседі.  Жалпы ғылыми жұмысты жазу барысында  яғни Жәңгір 
ұрпақтарының  ішінде  әскери  лауазым  алғандары  туралы  барынша  мағлұматтар 
жинақтауға талпыныс жасалды.  
Ғұбайдолла  Жәңгіров  1840  жыл  Ішкі  Орда  ханы  Жәңгірдің  ордасында 
дүниеге  келді.  Көктемде  Бөкей  жерінде  хан    баласының  дүниеге  келуіне  орай 
ұлан  асыр  той  болды:  6    мамыр  күні  ханның  үлкен  әйелі  Фатима  дүниеге 
Ғұбайдолла есімді ұл баланы дүниеге алып келеді [13, 4 б.]. 
Келесі маңызды дата – 27 қазан болды: сол күні орыс императоры Николай 
І  Жәңгірді  генерал-майор    шенін  бергендігі  туралы  жарлыққа  қол  қояды.  Оған 
дейін  хан  1  дәрежелі  Қасиетті  Анна  орденімен  және  сол  дәрежедегі  тек 
брилллиантттармен  апталған  орденмен,сонымен  қатар  Андреев  лентасында 
бриллианттармен  апталған  алтын  медальмен  марапатталған  болатын.Ал  6 
желтоқсан  күні  ханның  «адалдығы  және  атқарған  қызметі»  үшін  император 
Жәңгірдің  ұлыСақыпкерейді  хан  тағының  мұрагері  алдын-ала  рұқсатын  береді. 
Тұңғышы,  әдемі  де  ақылды  Сақыпкерейге  деген  Фатима  ханшаның  ықыласы 
ерекше  болды.  6  жасының  өзінде  Сақып  аттың  құлағында  ойнады,  ал  Паж 
корпусында  талапты  оқушылырдың  қатарынан  жетістіктерімен,  алғырлығымен 
көрініп өз ата-анасын қуантты,болашағынан зор үміт күттірді. 
Сол кезде Сақыпкерейдің өз ата-анасының өлімінен кейін 1847 жылы жас 
шағында  қайтыс  болатынын  және  Ордадағы  хан  билігі  ешкімге  мұра  болып 
қалмайтындығын,  ал  Жәңгір  тарихта  оның  соңғы  ханы  болып  қалатынын: 
ханның  орасан  зор  байлығынан  оның  балаларына  тек  бір  бөлігі  ғана 
қалатындығын және Жәңгір тұқымын атағын әлемге паш ететін 1840 жылы көп 
балалы  жанұяда  дүниеге  келген  ер  бала  –Ресейдің  болашақ  әскери  өкілі  және 
тұңғыш  қазақ  генералы  –  Ғұбайдолла  Жәңгір  Бөкеев  Шыңғысхан  сұлтан 
болатындығын кім білген? 
Жәңгір хан елге үлгі көрсетіп, алдымен өз балаларын оқытқан. Жәңгірдің 
ұлдары  Ескендір,  Зұлхарнайын,  Сейіткерей,  Сақыпкерей,  Ғұбайдоллалардың 
алдының  атақ-даңқы  алты  Алаштан  асып,  Ресей  империясының  генерал 
лейтенанты  дәрежесіне  дейін  көтерілген.  Алты  ұлы  мен  екі  қызына  орысша-
қазақша білім беріп, Еуропаның озық мәдениеті үлгісінде тәрбиелеген. 
Жәңгір Ордадағы хан ставкасында 1841 жылы халықтан түскен салықтың 
есебінен орыс тілінде сабақ беретін өз мектебін ашқан. Осы мектепті Ғұбайдолла 
Жәңгіров те Паж корпусына бармастан бұрын оқыған. Қазан төңкерісіне дейінгі 
орталық  орыс  қалалары  мен  кезінде  әлемге  әйгілі  болған  шығыстың  Кабул, 
Мысыр шаһарларындағы университеттерінде оқып,жоғары білім алған Бөкейлік 
зиялылар  тобының  аға  буын  өкілдері  –  Мұхамбет-Салық  Бабажанов,  Махаш 
Бекмұхамбетов,  Юсуп  Ниязов,  Сұлтан  Шалабаев,  Мырзағұл  Саңғырықов, 
Сұлтан-Мұрат  Жантөрин,  Сақыпкерей  және  Ғұбайдолла  Жәңгіровтер  бірінші 
ұрпақ өкілдерінің қатарына жатады. 
1849 жылы тамыз айында Ахмет-Керей мен Ғұбайдолла Оренбург генерал-
губернаторының  адъютанты  есаул  Житковтың  қарауымен    ХVІІ  ғасырдың 
ортасында  әйел  патша  Елизавета  Петровна  Санкт-Петербургте  негізін  қалаған 
Ресейлiк  империяның  таңдаулы  оқу  орыны  -  Паж  корпусына  келіп  жетеді. 
Кішкентай  сұлтандар  Ахмет-Керей  мен  Ғұбайдолла  үшін  ұзаққа  созылған  бұл 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
308 
саяхат Сақып-Керейдің аяқ астынан болған өлімі болмаса қызықты да қуанышты 
өтер еді [13, 8 б.]. 
Паждардың  көпшілігі  –  сарайдың  алдыңғы  қатарлы  шенеуніктерінің, 
жоғарғы  генералитеттің,  министрлердің,  дипоматтардың  балалары  немесе 
немерелері,  ресейлік  атақты  әулеттердің  ұрпақтары  болған:  олардың  әкелерінің 
байлығы  өте  үлкен,  әулеттің  көнелігі  бірнеше  жүздеген  жылдармен  есептелген. 
Талай  жылдар  бойы  қызмет  еткен  әскери  шенеуніктердің,  офицерлердің 
балалары  да  сол  жерде  оқыған,  өздері  болса,    соғысқа  қатысып,  тіпті  сол 
соғыстарда  өз  өмірлерінен  айырылып  осындай  тамаша  үздік  білім  беретін 
мекемеде  балаларының  білім  алуы  үшін  жағдай  жасап  отырған.  Бұл  негізінен 
гвардиядағы  “әскер  қатарында  қызмет  ететін  текті  әулеттер  мен  қызметшілер 
отбасынан шыққан жастарды” даярлауға арналған жоғарғы әскери оқу орны. Бұл 
корпусқа  Ресейдегі  ең  ақсүйек  дворяндар  мен  император  әулетінің  10-15  жас 
аралығындағы ер балаларды оқытып, жылына барлығы 50 шәкірт қабылданатын. 
Оқуға  талапкердің  денсаулығы  мұқият  тексеріліп,  сырт  келбетіне  де  айрықша 
көңіл бөлінді. Оған имиген еңкіш, секпілбет, аяғы қисық адамдар  алынбайтын. 
Үрдіс  бойынша,  астанада өткізілетін  шерулердің    қай  қайсысында солар  бастап 
ашып  беретін.    Денесіне  құйып  қойғандай  әдемі  киімді,  сымбатты  да  сұңғақ 
бойлы  бұл  жігіттер,  тіпті  ең  бай  гвардиялық  жастардан  да  өзгеше  көз 
тартарлықтай ерекшеленіп тұратын [13, 20 б.].  
Жәңгір  ханның  барлық  ұлдары  осы  Паж  корпусын  бітірген.  Бір  сөзбен 
айтқанда, Жәңгір ханның төрт ұлынан басқа ешбір қазақ мұнда ешбір қазақ білім 
алмаған.  Жәңгір  хан  олармен  бірге  молда    Ахмедшах  Әбсәлімовты  жібереді. 
Болашақ генерал «...озат тәрбиеленуші ретінде танылып үздік оқушылардың №9 
ерекше  кітабына  енгізілген».  Ал  1856  жылы  -  Ғұбайдолла  Шыңғысхан  корнет 
болып шығып, казак полкіне лейб-гвардияға жөнелтіледі. 
Оның  қызмет  дәрежесі  бойынша  өсуі  II-шi  Александр  тұсына  тура  келдi. 
Солтүстік-Батыс  өлкесіндегі  әскери  қараулардың  бірінде  патша  оны  байқап 
қалады, сөйтіп жас офицер оның флигель-адъютантына айналады, ал 1878 жылы 
адалдығы және бiлiмдарлығы үшін свитаның құрамына кіреді. Ағалы-інілі олар 
1856  жылы  таққа  отыру  салтанатында  Ішкі  Орданы  көрсетіп,  оның  атынан  өкіл 
болған. Олар 1860 жылда Оренбургке бiраз уақытқа қайтып келедi. Ғұбайдолла 
бұл  жерде  алғаш  рет  императордың  сенiмдi  тұлғасы  ретінде  алтын  кенiштерді 
тексеру  үшiн  Башқұртстанға  екi  рет  iс-сапарға  жiберіледі.  Генерал-губернатор 
А.П.  Безак  Жәңгір  ханның  екі  ұлы  –  ротмистр  князь  Ибрагим-Шыңғыс  пен 
штабс-ротмистр  Ғұбайдолла  Шыңғыс  «бiздiң  үкiметке  әбден  берілген,  жақсы 
қабiлеттiлiктері  мен  ерекшеленеді  және    тек  қырғыз  iстері  бойынша  ғана  емес, 
сонымен қатар басқа да қызметтiк қажеттіліктер бойынша да өте пайдалы» деп 
куәлік  береді.  Алайда    императорға  жақындықтан  туған  күндеушiлiк  пен  көре 
алмаушылық  және  патшаны  өлкеде  орын  алған  кемшiлiктер  туралы  кез  келген 
уақытта баяндап беруге қабiлеттi офицердiң өзiнiң жанында көргісі келмегендік, 
ақыр  соңында  Ғұбайдолланың  1866  жылы  әскери  кавалерияға  ауыстырылуына 
алып келедi, жұбаныш ретінде оған подполковник шені беріледі. Араға төрт жыл 
салып  ол  казак  полкінің  лейб-гвардиясына  полковник  болып  тағайындалады 
және  императордың  флигель-адъютанты  қызметіне  қайтып  оралады.  Ал  1879 
жылы император оған дворян атағын береді [19, 1 б.]. 
Полковник  Шыңғысханның  қызмет  сатысы бойынша  ары қарай  көтерілуі 
екi  фактормен    анықталады:  оның  жеке  қабілеттер  мен  басшылық  жағынан 
қолдау.  II-шi  Александр  Солтүстiк-Батыс  аудандарға  сапарларға  шыққанда 
әрдайым  Ғұбайдолланы  ертіп  жүрген.  Сондай  сапарлардың  бірінде  ол  император 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
309 
адъютанты атанады, патшамен арада сенiмдi қатынастар орнайды. Бұл қызметте ол  
императордың  жеке  тапсырмасы  бойынша  Ливадияға  келiп,  алғаш  Қырымда 
болады.  Оған  император  1876  жылдың  ақпанында  телеграф  мекемесiн  басқаруға 
мiндеттейдi.  Бұл  департаментті  басқара  отырып  Ғұбайдолла  Түркиямен  соғысқа 
дайындықтардың үстіне түседі. Оның тарапы бойынша Севастопольде, Одесса және 
Очаковода  маяктар  және  атырау  батареялары  байланыстырылады,  Қара  теңізден 
Каспий теңiзіне дейін  телеграф кабелiнiң төсемiн төсеу басталады [28, 1 б.]. 
1877  сәуірде  орыс-түрiк  соғысы  басталды.  Соғыс  басталысымен  орыс 
армиясының  бас  қолбасшысы  атқарушы  телеграф  корреспонденциясының 
қозғалысының  басшысы  етіп  Ішкі  Орданың  соңғы  ханы  генерал-майор  Жәңгір 
Бөкеевтің  баласы  Ғұбайдолла  Жәңгіровты  жариялайды.  Сөйтіп,  полковник 
Шыңғысхан  Николай  Николаевичтiң  ұлы  князiнiң  ұйғарымымен  -  пошталар  және 
телеграфтардың бас бөлiм меңгерушiсi қызметiнде майданға жолданады. Ғұбайдолла 
өзінің  жұмысқа  қабiлеттiлігімен,  техникалық  сауаттылығы  және  ерекше 
ұғымталдығымен  көпті  таң  қалдырады.  Соғыс  қызған  уақытта  телеграф 
өткiзгiштерiнің  қоры  таусылған  кезде  ол  олардың  орнына  казак  найзаларының 
саптарын  қолдануға бұйрық бердi. Әскерге келіп жеткен император алғашқылардың 
бiрi болып оның көрсеткен ерлігі үшін алтын георгиев қаруымен марапаттады.  
Оның  айналасындағылардың  бірі  Ғұбайдолланы  император  свитасы 
ортасында қалжыңдап Мамай деп атағаны туралы естеліктер айтады.  
Оның басшылығымен соғыс барысында маңызды  Дунай арқылы телеграф 
кабелi өткізіледі. Бірақ 1879 жылда ол сүзекпен ауырып соғыс ол үшін аяқталады 
[19, 1-2 бб.]. 
Орыс  Балкан  әскерiнiң  (210  мың  адам,  810  саймандар)  бас  қолбасшысы 
Ұлы  князь  генерал-адъютант  Николай  Николаевич  болды.  Түрiк  әскерiн    (206 
мың адам, 400 саймандар) тәжірибелі сердар-экрем Абдул-Керiм-Паша басқарды 
(генералиссимус),  кейін  оны  (мұсылмандықты  қабылдаған  немiс  Карл  Детруа) 
мехмед-Әли-Паша (генерал-фельдмаршал) ауыстырды [25, 1-2 бб.]. 
Соғыс  барлық  (жаяу  әскер,  флот,  артиллерия,  атты  әскер  тағы  басқалар) 
әскерлердiң  түрлерiнiң  қолданумен  (Балкан  және  Кавказ)  екi  майдандарда  бiр 
уақытта  жұмыс  iстей  алған  Ресейдегi  әскери  iс-әрекетiнiң  ары  қарай  дамыуына 
үлкен  ықпалын  тигізді.  1853-1856  жылдары  болған  Қырым  соғысындағы 
жеңілістен  кейін  елде  әскери  реформа  жүргiзiлдi,  әскердiң  құрылымындағы, 
әскерлердiң  жауынгерлiк  әзiрлігi,  әскери  өнеркәсiптiң  дамуы,телеграф  және 
телефон желiлері салаларында бірқатар жобалар жүзеге асты. Соғыс қарсаңында 
австриялық  үлгi  бойынша  орыс  әскерiнде  тоғыз  әскери  -  жорық  телеграф 
парктері,  олардың  әрқайсыларында  сегіз  Морзе  аппаратынан  болды,  35 
шақырымға  созылған  мыс  телеграф  өткiзгiшi,  7  арба,  2  станциялық  күймелері 
болды. Парк штаты соғыс уақытында 373 адамнан тұрды, соның iшiнде 6 офицер 
және  шенеунiктер,  12  телеграфисттен  тұрды.  Соғыста  6  әскери  -  телеграф 
парктері  қатысты,олардың  iшiндегі  төртеуі  (3,  4,  5  және  6-шы)  әскерді  дала 
байланыстарымен тiкелей қамтамасыз еттi, ал екiпарк (1-шi және 2-шi) резервте 
болды. 
Әскери-телеграф  парктерді  ұйымдастыру  инженерлiк  әскерлердiң  сапер 
бригадалары құрамына кiрдi, бiрақ әскердiң штабы және бас қолбасшы нұсқауды 
орындап өз алдына жұмыс iстедi. 
Әскери-телеграф  парктері  инженерлiк  әскерлердiң  сапер  бригадаларының 
құрамына  кiрдi,  бiрақ  әскердiң  штабы  және  бас  қолбасшы  нұсқауларын  орындап  өз 
алдына  жұмыс  iстедi.  Әскери-телеграф  паркі  (35  шақырым)  бiр  өткелге  телеграф 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
310 
сызығының  құрылымына  есептелiнiп,  әрбiрi  екi  телеграф  станциялары  бар  33 
шақырымдарда сызықты жасай алатын үш бөлiмшелерден тұратын болды [19, 2 б.]. 
Орыс  әскерiнiң  тарихында  1877-1878  жылдардағы  соғыста  тұңғыш  рет 
орасан зор аумақты алып жатқан майдан алаңында әр түрлі бағыттардағы әскери 
істерді  басқарып  бақылап  отыру  үшін  электр  телеграфы  кең  қолданылды. 
Мысалы,  Софиядан  Қара  теңiзге  дейінгі  оның  ара  қашықтығы  400  шақырымға 
созылып  жатты.  Ол  -  басқа  қазақ  генералдары  сияқты  жергiлiктi  әскери-
азаматтық  әкiмшiлiктегi  қызметі  үшін  емес,  Ресейдiң  сыртқы  жаулармен 
соғысында,соның ішінде оның оларда мәңгi жауы - Түрiк империясымен соғыста 
қатысқаны  үшін  бұл  мәртебеге  ие  болады.  Ол  іс  жүзінде  техникалық  әскердің 
бірінші қазақ генералы атанды [19, 3 б.]. 
Орыс әскерiнiң барлық телеграф қызметiнiң басшысы сияқты оның міндеті 
соғыс  жоспарлары  мен  әскери  операциялар  жоспарларын  телеграф 
байланысының  қызметін  жоспарлау,  жалпы  әскери-телеграф  парктерінің 
қызметiн  күнделiктi  басқару,  үкiметтік  телеграф  пен  әскери  штабты  
байланыстыру  және  жеке  қосыулармен  үзiлiссiз  қамтамасыз  ету  болатын. 
Отрядтар,  корпустар  және  әскерлердiң  штабтарындағы  жеделхат  қабылдап 
жiбере  алатын  меншiктi  телеграф  бөлiмшелерi  болды,  яғни  олар  майдан 
алаңында  қиын  операцияларды  тiкелей  орындады,  бiрақ  далалық  жағдайларға 
байланысты олардың арасындағы байланысты анықтау әскери - жорық телеграф 
парктеріне тапсырылды. 
Далалық  телеграф  байланысы  қызметiнiң  басшысынан  жоғарғы 
қолбасшылықтың  бұйрықтарын  тез  және  дәл  орындау,  талаптылық,  батылдық, 
ұйымдастырушылық қабiлет керек болды. 
XX-шы  ғасырдың  басында  ресей  әскерінiң  бас  штабы  жауынгерлiк 
әскерлердiң  толық  сипаттамасымен  "1877-1878  жылда  Балкан  түбегiнде  орыс-
түрiк  соғыс  бойынша  материалдардың  жинағы"  атты  109-томдық  кітапты 
шығарды.  Гурко,  Драгомирова,  Скобелева  тағы  басқалар  сияқты  белгiлi  орыс 
әскери  қолбасшыларының    фамилияларымен  бірге  1878  жылдың  қаңтарынан 
бiрiншiден  соңғы  күнге  дейiн  соғысқа  қатысқан  генерал-майор  Шыңғысханның 
фамилиясы  да  кездеседі.  Парк  1877  жылдың  тамызында  сегiз  жердегi  бақылау 
станциялары бар 230 шақырымға телеграф қатынасының сызығы болды. 
Шығыс  және  Батыс  отрядтарының  құрамындағы  5-шi  және  6-шы  әскери  - 
телеграф  парктері  соғыста  бас  қолбасшы  мен    әскери  корпустардың  штабтарымен, 
алдыңғы  қатардағы  бөлімдермен  қамтамасыз  еттi.  Тек  қана  1877    жылдың 
маусымының өзінде-ақ 5-ші парк 85 шақырымдық телеграф сызығын 10 станциямен 
байланыстырып  тұрды,  4500  жеделхаттар  жөнелтіп  қабылданып  отырды.  1877-1878 
жылдың қысында орыс әскерi түрiк әскерiн Балкан түбегінде жеңiп, талқандады және 
бұдан  әрi  Адрианопольге,  сонан  соң  Константинопольге  шығуға  мүмкiндiк  алды. 
Соғыстың қорытынды кезеңдерiндегi операцияларын табысты өтуіне әскери штабтар 
және  үкiмет  телеграфымен  басталған  бағаналардың  арасындағы  орнықты  телеграф 
байланысының бар болуы өз септігін тигізді. 
Әскери-телеграф  парктері  өзiн  соғыс  барысында  жақсы  көрсете  білдi, 
Ресейдегi  әскери  байланыс  қажеттi  жауынгерлiк  тәжiрибе  жинақтады  және 
әскерлер бiржолата дербес тек ретiнде көз жеткiздi. Барлық парктер "1877-1878 
жылдардағы 
орыс-түрiк 
соғысындағы 
ерліктері 
үшін" 
белгілерімен 
марапатталады,  көптеген  офицерлер  және  қатардағы  сарбаздар  ордендермен 
марапатталады. Топтық құрамдағы 500 қызметкер "Ерлiгі үшін" жазуы жазылған 
алтын  қарумен  марапатталған.  Оларды  арасында  генерал-майор  Шыңғысхан  да 
(Ғұбайдолла Жәңгіров) болды [19, 3-4 бб.]. 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
311 
Біріншіден, ол қазақ арасынан шыққан тұңғыш әскери жоғары лауазымды 
иеленген  тұлға.  Мысалы,  орыс  патшасы  II-шi  Александр  Солтүстік-Батыс 
өлкесіндегі  әскери  қараулардың  бірінде  оны  байқап  қалады,  жас  офицер  оның 
флигель-адъютантына  айналады,  ал  1878  жылы    адалдығы  және  бiлiмдарлығы 
үшін  свитаның  құрамына  кіреді.  Ғұбайдолла  1856  жылы  таққа  отыру 
салтанаттарында  Ішкі  Орданы  көрсетіп,  оның  атынан  өкіл  болған.  Бұл  жағдай 
қазақ зиялыларының арасында өте сирек кездесетін таңданарлық жайт. 
Екіншіден,  1860  жылда  Оренбургке  бiраз  уақытқа  келіп  қызмет  жасап, 
Ғұбайдолла  бұл  жерде  алғаш  рет  императордың  сенiмдi  тұлғасы  ретінде  алтын 
кенiштерді тексеру  үшiн Башқұртстанға  екi рет  iс-сапарға жiберіледі. Бұл оның 
әскери  дипломатиялық  қырын,  шеберлігін  және  сенімділігін  таныттады.  Бұл 
қызметі үшін Генерал-губернатор А.П. Безак  Жәңгір ханның екі ұлы – ротмистр 
князь  Ибрагим-Шыңғыс  пен  штабс-ротмистр  Ғұбайдолла  Шыңғыс  «бiздiң 
үкiметке  әбден  берілген,  жақсы  қабiлеттiлiктері  мен  ерекшеленеді  және    тек 
қырғыз  iстері  бойынша  ғана  емес,  сонымен  қатар  басқа  да  қызметтiк 
қажеттіліктер бойынша да өте пайдалы» деген  куәлік береді. 
Үшіншіден, ол 1866 жылы қазақ арасында алғаш рет подполковник атағын 
алған  тұлға.  Сонымен  бірге,  араға  төрт  жыл  салып  ол  казак  полкінің  лейб-
гвардиясына  полковник  болып  тағайындалады  және  императордың  флигель-
адъютанты  қызметіне  қайтып  оралады.  Ал  1879  жылы  император  оған  дворян 
атағын береді. 
Төртіншіден, Ғ.Жәңгіров Ресей императорының сенімді өкілі ретінде мемлекеттік 
жауапты  қызметтерді  атқарады.  Оған  император  1876  жылдың  ақпанында  телеграф 
мекемесiн  басқаруға  мiндеттейдi.  Осы  қызметте  ол  Севастопольде,  Одесса  және 
Очаковода  маяктар және  атырау батареялары байланыстырады, Қара теңізден Каспий 
теңiзіне  дейін    телеграф  кабелiнiң  төсемiн  орнатады.  Бұл  бұрын  соңды  Ресейде 
жүргізілмеген үлкен реформа болатын. Ал Ғ.Жәңгіров осы істі ерекше жауаптылықпен 
атқарып,  өзінің  жұмысқа  қабiлеттiлігімен,  техникалық  сауаттылығы  және  ерекше 
ұғымталдығымен  көпті  таң  қалдырады.  Жасаған  зор  еңбегімен  соғыстағы  ерлігі  үшін 
алтын георгиев қаруымен  марапатталады. Оны айналасындағылар Мамай деп те атаған.  
Бесіншіден, Ғ.Жәңгіров өз елінен жырақта жүрсе де қазақ зиялыларымен, 
туған жерімен байланысын үзбеген. Барынша оларға қолдау көрсетіп, кеңес беріп 
отырған, әрі қазақ даласынан келген өкілдері оған арқа сүйеп келетіндігі бірнеше 
әдебиеттерде  жазылады.  Мысалы,  Санкт-Петербург  қаласына  жеткен  Б.Б. 
Қаратаев  бастаған  делегация  генерал  «Шыңғысхан»  атымен  беделді 
Ғ.Жәңгіровке  келіп,  онымен  ақылдасады.  Генерал  Ғұбайдолла  бұл  делегацияға 
басшылық  етіп,  арнайы  петиция  дайындап  құзырлы  органдарға  тапсыруға  көп 
көмек  жасайды  және  генералдың  араласуымен  қазақ  делегаттары  II  Николай 
патшаның  қабылдауында  болады.  Ғ.Шыңғысхан  қоғамдық  жұмыстармен 
айналысып,  қазақ  даласында  емдеу  орындарын,  көпірлер  жасауға  басшылық 
жасады. Қазақ жастарының Орталық Ресейдегі жоғары оқу орындарына түсуіне 
көмектесті және Ақмолда ақынның түрмеден босап шығуына себепші болды. 
Санкт-Петербордағы 
Ресей 
этнографиялық 
мұражайынан 
Бөкей 
Ордасында  жасалған  заттар  табылды:  араб  жазуымен  жазылған  металл  дулыға 
бөкейордалық  шеберлердің  қолынан шыққан  екі жастық.  Музей   жазбаларында 
бұл  заттар  1919  жылы  генералдың  әйелі  Феодосия  Шыңғысханнан  алынғаны 
туралы айтылған. Көптеген зерттеулер нәтижесінде өте қызықты материалдарды 
табылды.  Сенат  архивтарында  Шыңғысхан  фамилиясына  Велинскаяның 
фамилиясының өзгертілуi туралы 1909 жылдың iсi табылды. Санкт-Петербургтің 
мекен-жайлар  кітабына  сәйкес  Ғ.Шыңғысхан  1897  жылдан  1909  жылға  дейін 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
312 
Николаев  көшесіндегі  №70  үйді  жалдағаны  анықталды.  Дворян  әулетiнен 
шыққан Феодосия Велинскасының тұрған үйі анықталды, ол тұрған пәтер Санкт-
Петербургте жалдап тұрған Шыңғысханның пәтерiмен көршi орналасқан. 
Мүмкiн,  бұл  сол  замандарда  әр  түрлі  діни  көзқарастарға  байланысты 
некені ресми рәсiмдеуге бөгет болған болуы да мүмкін. Әйтсе де Ғұбайдолланың 
өлімінен  екі  айдан  соң  Велинская  өзінің  фамилиясын  Шыңғысхан  етіп  өзгерту 
туралы өтініш береді.  
Тағы  да  бір  деректерде  Шыңғыс  князiнде  Қырым  татарлары  атақты 
мүпфтилерінiң  бірінің  қызымен  некесінен  ұл  бала  қалғаны  туралы  айтылады. 
1904  жылы  қыз  өте  діндар  болғандықтан  мешітте  құпия  некеге  отырады. 
Ғұбайдолла да Меккеге барып Қажы атанса да қыздың әкесі қызын Бұхар ханы 
Сейіт  ханның  қанатының  астына  алуға  Түркiстанға  қуып  жiбередi.  Ғұбайдолла 
1909  жылы  өмірден-өткенше  әйелін  іздеумен  болады.  Ал  ол  1905  жылы  Хакім-
Керей  атты  ұл  баланы  дүниеге  әкеліп,  бірақ  өзі  қайтыс  болады.  Кейінгі 
мәліметтер жоғалған. 
Қорыта  келе,  Жәңгір  ханның  баласы  Ғұбайдолла  Жәңгіров  1894  жылы 
Ресейдің  атты  әскери  кавалерия  генералы  жоғары  әскери  атағын  алған  жалғыз 
қазақ болды. Ол 1877-1878 жылдары орыс-түрік соғысына қатысқан, 1868 жылы 
- полковник, 1878 жылы - генерал-майор, 1888 жылы - генерал-лейтенант атағын 
алған.  Ғ.Жәңгіров  әскери  қызметін  кавалерия  генералы  шенінде  аяқтаған,  ол 
бүгінгі армия генералы немесе әскери маршал шеніне тең атақ. Қалай болғанда, 
Ғұбайдолла  Жәңгіровтың  төре  тұқымына  лайықты  ел  үшін  атқарған  қызметі, 
әскери ерлік күрестері бүгінгі ұрпаққа аян, қазақ елінің қоғамдық-саяси өміріне 
белсене араласқаны айғақ, ал оның өмірінің соңғы кезеңі туралы зерттеуді, әліде 
мұрағат деректерін ақтарып, оның тұлғасын қазақ тарихында мәңгі өшпес мұра 
етіп қалдыру біздің парызымыз.  

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: