Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
219 
3.  Токарев  Г.И.  Совершенствование  черно-пестрого  скота  В  Северо-Казахстанской  области  // 
Научные  аспекты  развития  сельского  хозяйства  В  Северном  Казахстане  в  научных  условиях 
хозяйствования. – Кокшетау. -1994.-С.177. 
4.  Шостак В.А. Красный степной скот Кубани // Зоотехния.-1992.-№ 3.-С.12-15. 
5.  Баязитова К.Н. Эффективность использования голштинской породы в скрещивании с красным  
степным  скотом.//Материалы  научно-практической  конференции  «Состояние  и  перспективы 
АПК Казахстана и Западной Сибири». Бишкуль.-2007.-С.25-28. 
 
 
 
ƏӨЖ 338.431.7 
 
АЙМАҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУДІ  
ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 
 
Бидайбек Н.Қ., Шалдарбекова Қ.Б. 
(М.Х.Дулати атындағы Тараз МУ) 
 
 
 
Қазақстанның 
агроөнеркəсіптік 
кешенін 
индустрияландыру 
мақсатында 
мемлекеттің  іс-қимылы  екі  негізгі  міндетті  шешуге  бағытталған.  Оның  біріншісі  – 
азық-түлік  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету,  екіншісі  –  экспортқа  бағдарланған  өндірісті 
дамыту жəне экспортты əртараптандыру . 
Қазіргі  таңда  елімізде  агроөнеркəсіп  кешенінің  барлық  салаларының  нарықтық 
қарым  –  қатынас  жағдайында  еркін  дамуына  табиғи  –  экономикалық  потенциалдық 
мүмкіндіктер  мол.  Егерде  осы  мүмкіншіліктерді  тиімді  пайдалансақ  елімізді  азық  – 
түлікпен  өндірістерді  шикізаттармен  қамтамасыз  етіп  қана  қоймай  көптеген 
ауылшаруашылығы  өнімдерін  шет  мемлекеттерге  шығарып  сатуға  жағдайлар  бар. 
Ауыл  шаруашылығын  дамыту  маңызды  мемлекеттік  басымдықтардың  бірі  болып 
табылады.  Агроөнеркəсіптік  кешенді  оның  өнімділігін,  салаларының  табыстылығын 
өсіру,  отандық  өнімдердің  ұлттық  бəсекелестік  басымдылықтарын  дамыту  есебінен 
өркендету қажет. Ауыл шаруашылығы – біздің ата кəсібіміз, қанымызға сіңген қасиет. 
Алайда алдағы кезеңде ауыл шаруашылығында атқарылар шаруалар əлі де баршылық. 
Республикамыздың  агроөнеркəсіп  кешені  экономиканың  аса  маңызды  саласы 
жəне  ол  экономикалық  дағдарысты  жою,  тамақ  жəне  жеңіл  өнеркəсіпті  дамыту,  саяси 
жəне  əлеуметтік  тұрақтылықты  қамтамасыз  ету  жолында  шешуші  рөл  атқарады. 
Көптеген 
жылдар 
бойы 
өнімді 
еңбекке 
ынталадыру 
тетіктерін 
жете 
пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. 
Аймақтық  ауыл  шаруашылық  кешендері  халық  шаруашылығына  бағытталған 
ауыл  шаруашылық  кешендерін  жүйесін  құрап,  экономикалық,  аймақтық  жəне  тағы 
басқа  жағдайларды  ескере  отырып,  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндіру,  дайындау, 
сақтау,  өңдеу  жəне  жүзеге  асыру  бойынша  жəне  ауыл  шаруашылығында  қызмет 
көрсету  бойынша  жұмыстарымен  айналысатын  технологиялық,  экономикалық  жəне 
ұйымдастыру  бағытында  біріккен  кəсіпорындардың  жиынтығын  құрайды.  Аймақтық 
ауыл  шаруашылық  кешендерінің  негізгі  қызметтеріне  ауылдың  əлеуметтік-
экономикалық мəселелерін шешу мақсатында азық – түлік өнімдерін өндіру мен жүзеге 
асыру  жатады.  Олардың  қалыптасуының  негізгі  ерекшеліктеріне  еңбектің  аймақтық 
бөлісітірілуі жатады. 
Агроөнеркəсiптiк 
кешеннiң 
бəсекелестiк 
артықшылықтарын 
дамыту, 
Республиканың аграрлық секторы бəсекелестiк күресте табысты пайдаланылуы мүмкiн 
бiрқатар артықшылықтарға ие болып отыр. 

 
 
220 
Пайдалы жерлердiң орасан зор ауданының, бiлiктiлiгi жоғары кадрлардың болуы, 
өнiмнiң  экологиялық  тазалығы,  шикiзат  өндiрiсi  орындарында  қайта  өңдеу  қуаттарын 
шоғырландыру  өндiрiс  көлемiн  арттыруға  жəне  салыстырмалы  түрдегi  өзiндiк  құны 
төмен өнiм алу үшiн экстенсивтi факторларды жəне климаттық жағдайларды барынша 
молынан пайдалануға мүмкiндiк бередi. 
«Қазақстандық  кластерлік  бастамашылық»  жобасының  мақсаты  -  экономиканың 
бəсеке  қабілеттілігін  арттыру  мен  диверсификациялау  үшін  индустриалдық  негіз 
құруға  келешегі  бар  кластерлерді  анықтау.  Осы  жоба  шеңберінде  мемлекет  пен  жеке 
секторға  өзара  сенім  мен  пайдаға  негізделген  классикалық  əріптестік  қарым-
қатынастарын жаңаша кұруға тура келеді, əрі десе, қазақстан-дық бизнестің қалыптасу 
үрдісі  де  аякталып  келеді,  ол  жаһандық  рыноктарды  бəсекелестік  белсенді  күрес 
жүргізуге жетерлік дəрежеде пісіп жетілді де.  
Жамбыл  облысы  аграрлық  аймақ  болып  табылатындықтан  агроөнеркəсіптік 
кешен  қоғамның  өмір  сүру  жағдайын  анықтайтын  аймақ  экономикасының  маңызды 
салаларының бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығы салалары адамдарды тек қана 
азық – түлікпен қамтамасыз етіп қана қоймай халықтың еңбекпен қамтылу деңгейі мен 
жалпы ұлттық өндірістің тиімділігіне тікелей əсер етеді. 
Егін  шаруашылығы  суармалы  жерлерде  негізгі,  ал  тəлімі  жерлер  мен  шөл  жəне 
шөлейт  аймақтарда  қосымша  сала  болып  табылады.  Егін  шаруашылығының  негізгі 
өнімдері: дəнді – дақылдар, жүгері, қант қызылшасы, картоп, жеміс, жүзім, майлы жəне 
бақша дақылдары. 
Мал шаруашылығының негізгі бағыттары – ет, сүт, жүн, жұмыртқа жəне қаракөл 
елтірісін өндіру болып табылады. 
Ауыл 
шаруашылығында 
белгілі 
бір 
жетістіктерге 
қол 
жеткізілген. 
Агроөнеркəсіптік  бағдарлама  жемісті  түрде  жүзеге  асырылуда.  Оның  шеңберінде 
облыстық ауыл шаруашылығы қарқынды түрде дамып, нарықтық қатынастар нығайды.  
Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері келесі кестеде келтірілген.  
Келтірілген  мəліметтерден  көріп  отырғанымыздай  облысымыз  бойынша  ауыл 
шаруашылығының жалпы өнімі жылдан жылға арту үстінде. 2013 жылы бұл көрсеткіш 
біршама өсіп, жалпы өнім көлемі 122,9 млрд. теңгеге жетіп отыр. 
 
Кесте 1. Жамбыл облысындағы ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері. 
 
Көрсеткіштер 
2010 
2011 
2012 
2013 
Өзг. қарк, 
2013/2012 
1. Ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы 
шығарылымы, млрд теңге: 
cоның ішінде: 
 
68,5 
 
89,4 
 
93,2 
 
122,9 
 
132 
- Егін шаруашылығының өнімдері 
33 ,4 
45,0 
41,5 
57,2 
138 
- Мал шаруашылығының өнімдері 
35,1 
44,4 
51,7 
65,7 
127 
2. Жалпы егістік көлемі, мың. га 
497,2 
513,8 
527,3 
542,8 
103 
3. Мал мен құс саны, мың бас 
-  ірі қара мал 
326,6 
302,9 
300,0 
300,0 
100 
-  қой мен ешкі 
2 301,2 
2 311,8 
2 339,9 
2326,5 
99,4 
-  Шошқа 
34,6 
35,0 
26,1 
30,0 
115 
-  жылқы 
86,8 
88,3 
88,9 
93,7 
105 
-  түйе 
5,4 
5,3 
5,4 
5,4 
100 
-  құс 
1 524,7 
1 306,7 
1 168,0 
1290,0 
110 
 

 
 
221 
Ауыл  шаруашылығының  жалпы  өніміндегі  үлесті  алатын  болсақ,  егін 
шаруашылығының  жалпы  өнімі  шамамен  52%,  ал  қалған  48%  үлес  мал 
шаруашылығының есебінде.  
Жамбыл  облысы  əкімдігінің  ауыл  шаруашылығы  басқармасы  аграрлық  саланы 
дамытуда Елбасының, Үкіметтің тапсырмаларына, Жамбыл облысын дамытудың 2011-
2015  жылдарға  арналған  бағдарламасына,  2011-2015  жылдарға  арналған  ет 
бағытындағы  мал  шаруашылығын  дамыту  жəне  тағы  сол  сияқты  мемлекеттік 
бағдарламаларға сəйкес жүргізуде. 
Бүгінгі таңда бүкіл дүние жүзіндегі дағдарысқа қарамастан, агроөнеркəсіп кешені 
Ресей,  Белоруссия  елдері  қатысып  отырған  жаңа  Кедендік  Одақ  шеңберіндегі  жəне 
Бүкілəлемдік  Сауда  Ұйымына  кіру  қарсаңындағы  талаптарға  сəйкес,  жаңаша  даму 
үрдісінде. 
Жыл  сайын  ауыл  шаруашылығы  саласын  қаржыландыру  көлемі  артуда. 
Үстіміздегі  жылы  Агроөнеркəсіп  кешенін  қолдау  мақсатында  барлық  көздерден  12,9 
млрд. теңге бөлініп, ағымдағы жылдың 10 айында оның 11,8млрд.теңгесі игерілді.  
Оның  ішінде,  республикалық  бюджеттен  3,2  млрд.  теңге  субсидия  бөлініп,  99,1 
пайызы игерілсе, жергілікті бюджеттен 1,5 млрд. теңге бөлінді.  
Облыстың  аграрлық  секторында  мал  шаруашылығының  алатын  орны  қомақты, 
кең  жайылымдары,  қолайлы  климаттық  шарттары  осы  маңызды  саланың  дамуына 
жақсы  мүмкіншілік  береді.  Алайда,  бұрынғы  өндіріс  байланыстарының  күйреуі, 
бағалардың  диспаритеті,  мемлекеттің  сатып  алу  тəжірибесі  жоғалғаны,  бұл  саланы 
тиімсіз  болып  қалғанына  əкеліп  соқты.  Жүргізілген  жұмыстардың  нəтижесінде, 
бірқатар  кешенді  шаралар  орындалғанының  арқасында,  соңғы  жылдары  мал 
шаруашылығында  тұрақтану  мен  өсімге  қол  жеткізілді.  Мал  басы  барлық  түрлері 
бойынша, сондай – ақ ет, сүт, жүн, жұмыртқа өндіру жылдан –жылға өсіп келеді. 
Мал  шаруашылығының  ауыл  шаруашылығының  ең  кепілді  саласы  болып 
саналады,  ауа  райының  қолайсыз  шарттарына  онша  тəуелді  емес.  Сонымен  қатар, 
жергілікті  халықтың  дəстүрлі  ұлттық  саласы  болып  есептеледі.  Сондықтан,  мал 
шаруашылығын  дамыту  аграрлық  саясаттың  басым  бағыттарының  бірі  болып 
табылады. Мал шаруашылығы, оның бүгінгі жағдайы, аймақтың ерекшеліктер, табиғи – 
климаттық шарттары ескеріліп, дамуы тиіс.  
Аймақтың ауыл шаруашылығының барлық саласында өнімділікті қамтамасыз ету 
үшін  саланың  əлеуметтік  –  экономикалық  жағдайына  көңіл  бөлінуі  керек.  Ауыл 
шаруашылығы  өнім  өндірісінің  қалыптасқан  жағдайы  саланың  тиімділігін  арттыру 
бойынша  шаралардың  жүзеге  асырылуын  қамтамасыз  етеді.  Ауыл  шарушылығы 
салаларының нақты өнім түрінде өндірілген өнімдерін өңдеу жүйесін дамыту қажет. 
 
Кесте 2. Мал шаруашылығы өнімің шығарылымы өткен жылға %-бен. 
 
 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
Жамбыл облысы 
103,5 
103,1 
101,7 
102,7 
102,6 
103,2 
Тараз қ. 
101,3 
100,5 
103,5 
100,5 
102,6 
144,9 
Байзақ 
101,3 
102,5 
103,4 
102,6 
101,5 
98,6 
Жамбыл 
101,2 
100,7 
100,8 
100,6 
102,3 
99,3 
Жуалы 
101,3 
102,0 
100,8 
102,7 
102,6 
104,7 
Қордай 
104,8 
102,7 
101,4 
102,1 
102,1 
103,7 
Т.Рысқұлов 
104,7 
103,6 
101,5 
103,6 
105,2 
106,7 
Меркі 
106,2 
104,1 
101,9 
104,7 
103,4 
99,8 
Мойынқұм 
98,3 
102,5 
99,9 
98,9 
100,3 
101,3 
Сарысу 
106,3 
103,2 
102,0 
104,4 
103,4 
103,2 
Талас 
105,4 
103,6 
99,3 
101,3 
101,7 
104,1 
Шу 
105,3 
105,7 
103,2 
85,6 
103,3 
105,2 

 
 
222 
Еліміздегі  ет  экспортының  əлеуетін  көтеріп, мал  шаруашылығына  шырай  кіргізу 
мақсатында  қабылданған  «Сыбаға»  бағдарламасы  аясында  үстіміздегі  жылы  4700 
аналық  бас  сатып  алу  жоспарланса,  ағымдағы  жылдың  он  айында  4511  аналық  бас 
сатып  алынып,  бүгінгі  күнге  жоспар  96,0%  орындалды.  Жалпы  3  жылдық  жоспардың 
орындалуы126,0 пайызды құрап отыр. 
Сонымен  бірге,  елімізде  халықаралық  талаптарға  сəйкес  келетін  дамыған 
инфрақұрылымы  бар  қазіргі  заманға  сай  бордақылау  алаңдарын  құру  белгіленген 
болатын.  Бұл  отандық  еттің  бəсекеге  қабілеттілігін  жəне  сапасын  арттырып,  ет 
өнімдерінің экспорттық көлемін елеулі түрде өсіретіні белгілі. Осыған орай, үстіміздегі 
жылы облыс шаруашылықтарында 2100 басқа бордақылау алаңдарын құру белгіленген 
болса, бүгінгі күнге 2120 басқа  бордақылау алаңдары құрылып, жылдық жоспар 101,0 
%  орындалды.  Қазіргі  таңда  облыс  көлемінде  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  қайта 
өңдейтін  433  кəсіпорын,  шағын  зауыттар  мен  цехтар  бар,  оның  ішінде  бүгінгі  күні 
нақты 287 кəсіпорын жұмыс істеуде. Мұнда 4 мыңға жуық адам жұмыс орындарымен 
қамтылған. 
Ағымдағы  жылдың  10  айында  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  қайта  өңдеуші 
кəсіпорындары  мен  цехтардың  тамақ  өндірісі  көлемі,  сусындарды  қоса  алғанда 
41,6млрд.  теңгені  құрады,  бұл  көрсеткіш  өткен  жылмен  салыстырғанда  167,0  пайызға 
артты. 
Ауыл  шаруашылығы  саласының  өнімдерін  өндіру  динамикасы  келесі  кестеде 
көрсетілген. 
Кестеден  көрініп  тұрғандай,  Жамбыл  облысында  жұмыртқа  жəне  жүннен  басқа, 
барлық  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндіру  көлемі  біршама  өсіп  отыр.  Ауыл 
шаруашылығы  өнімдерінің  ішінде  көкөніс,  жұмыртқа,  жүн  өндіру  көлемдері  жылдан 
жылға өсуде. Астық өндіру көлемі 2013 жылы өткен жылмен салыстырғанда 80,8%, ал 
көкөніс өндірісі 10,4% өсіп отыр.   
Жалпы  аймақтық  деңгейде  ауыл  шаруашылығы  өнім  өндірісінде  басқару  тек 
мемлекеттік  тарапынан  жүзеге  асырылып  отырғандықтан,  ауыл  шаруашылығы  өнім 
өндірісі енді бой көтеріп келе жатқан салалардың бірі. 
 
Кесте 3. Ауыл шаруашылығы өнімнің негізгі түрлерін өндіру. 
 
Көрсеткіштер 
2010 
2011 
2012 
2013 
2013/2012 
1. Ет, мың тонна 
50,0 
50,6 
97,0 
98,6 
101,6 
2. Сүт, мың тонна 
273,8 
279,2 
284,1 
284,1 
100 
3. Жұмыртқа, млн. дана 
114,1 
118,4 
115,1 
107,8 
94 
4. Жүн, тонна 
5 682 
5 856 
5 983 
5108 
85,4 
6. Астық, мың тонна 
372,5 
393,5 
229,5 
415 
180,8 
7. Қант қызылша, мың тонна 
60,4 
111,3 
40,1 
42,0 
104,7 
8. Күнбағыс, мың тонна 
4,0 
3,4 
4,0 
4,1 
102,5 
9. Картоп, мың тонна 
116,5 
152,7 
173,6 
182,4 
105,1 
10. Көкөніс, мың тонна 
395,9 
449,8 
450,1 
496,7 
110,4 
 
Ауыл шаруашылығына бөлінген қаржылар нəтижесінде ауыл шаруашылығы өнім 
өндірісі  бір  шама  дамығанымен,  əлі  күнге  дейін  шешуін  табылмай  отырған  мəселелер 
жетерлік. Оған: 
− ауыл шаруашылығы өнім өндірісінде өнеркəсібінің баяу дамуы; 
− ауыл 
шаруашылғы 
тауар 
өндірушілерінің 
қаржылық 
жағдайының 
жоспарланбауы мен бағалау жүргізілмеуі; 
− лизингтік операциялар жүзінде несиеге ауыл шарушылығы техникаларын алуда 
талаптардың жоғарылығы; 

 
 
223 
− ауыл шаруашылғы өнімдерін өткізу каналдарының баяу дамуы. 
Шаруалар  мен  ауыл  кəсіпкерлерін  несие  ресурстарымен  қамтамасыз  ету  толық 
шешілмеген.  Олардың  мүлкі  мен  жер  телімдерін  екінші  деңгейлі  банктер  кепілдікке 
алмайды.  Ауылшаруашылық  өнімдерінің  басым  көпшілігі  шағын  шаруашылықтарда 
өндірілсе  де,  жыл  сайын  республикалық  бюджеттен  «ҚазАгро»  холдингі  арқылы 
бөлінетін  несиелерді  тек  ірі  шаруашылықтар  алады.  Əрине,  келешек  ірі 
шаруашылықтарда, шағын шаруашылықтар іріленуі тиіс.  
Қазіргі  таңда  аймақтың  азық-түлік  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  үшін,  ғылым, 
бизнес  жəне  аймақтық  биліктің  үйлескен  əрекеттері  арқылы  ғана  инновациялық 
дамуды  қамтамасыз  ете  аламыз.  Мұны  қамтамасыз  ету  үшін  ішкі  азық-түлік 
нарығындағы  тұрақтылықты  сақтау  мақсатында  қабылданған  кешенді  шараларды 
жалғастыру қажет.  
Бұл  шараларға  əлеуметтік  маңызы  зор  азық-түлік  тауарларын  өндіруді 
ынталандыруды,  олардың  резервін  жасақтап,  тұрақтандыру  қорын  құруды,  азық-түлік 
тауарлары  бағасының  қалыптасу  барысын  қадағалауды  жатқызуға  болады.  Қайта 
өңдейтін кəсіпорындар бəсекеге төтеп беретін өнімдер өндіру үшін оларды ең алдымен 
ауыл шаруашылығы шикізаттарымен қамтамасыз ету қажет.  
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Айтаханов  Қ.  Государственное  регулирование  развитие  сельского  хозяйства  Республики 
Казахстан: состояния и  проблемы. Монография –  Астана. Издательский дом  «Акрим групп» - 
2008- 365 с. 
2.  Киреева К, Тлеужанов Е. Главное условие оживления экономики. Финансы Казахстана. № 11, 
2009, с.60 
3.  Омарбакиев  Л.  Механизм  инновационной  деятельности  в    аграрной  сфере    Казахстана: 
Материалы  конференции  «Стратегия  экономического  развития  РК:  посткризисный  период».- 
Алматы: КазНПУ  им.Абая, 2009.- С.297-301. 
4.  Омарбакиев  Л.  Зарубежный  опыт  поддержки  малого  инновационного  бизнеса:  Материалы 
конференции  «Финансово-кредитные  аспекты  стабилизации  и  укрепления  экономики».- 
Алматы: Казахстанский университет «Алатау», 2010.-  С.153-155. 
5.  Темирбек  Д.  Перспективы  государственного  финансового  регулирования  экономического 
развития Республики Казахстан// Вестник КазЭУ. – 2009. - №3.- С. 305-310. - 0,6 п.л.  
 
 
 
ƏОЖ 636. 084  
 
КҮЗДІК ҚАРА БИДАЙ МЕН ҚЫЛТЫҚСЫЗ АРПАБАС ПЕН ЖОҢЫШҚА 
АРАЛАС ШӨПТЕРІМЕН ҚОЙЛАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ 
 
Бопышев С.У., Байсейт Г.А., Мадеева М.К., Мустафина М.О., 
Макенова Қ.Е., Молдашев У.Е., Бактыбаев М.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Қой  бордақылау  мəзірінде  бұршақ  жəне  астық  тұқымдастардың  аралас  пішенін, 
күзгі  уақытта  –  тамыр-түйнек  жемістерлер  пəлегін,  бақша  жəне  қорық  қалдықтарын, 
асханада  аршылған  көкөніс  қабықтарын  көптеп  пайдалануға  болады.  Бордақылау 
мəзіріндегі  басқа  азықтардың  құнарлығын  ескере  отырып,  жем  мөлшерін 
нысаналынған  тəуліктік  салмақ  қосуын  қамтамасыз  ететін  деңгейде  –  бір  басқа  200-
300-ден 500-600 г-ға дейін қосады. Əр бордақылаудағы басты жеткілікті түрде тəулігіне 

 
 
224 
сақа  қой  басына  қажет  –  3-4  л  таза  сумен  қамтамасыз  етеді.  Еліміздің  көптеген 
аймақтарында  бұршақ  –  астық  тұқымдас  шөптерді  араластыра  себу  кеңінен 
қолданылады,  мұның  өзі  таза  егістікпен  салыстырғанда  жоғары  өнім  мен  протеин 
шығымын  арттыруды  қамтамасыз  етеді.  Орманды  далалық  аймақта  жоңышқа  мен 
қылтықсыз  арпабас,  далалық  аймақта  жоңышқа  мен  еркекшөпті  араластыра  себуге 
болады.Қазақстанның  құрғақ  далалық  аймағында  суарылмайтын  жерлерде  шөптерді 
қоспа түрінде өсіру аса тиімді емес, себебі астық тұқымдас егістігінің өнімінен олардың 
өнімі  төмен  болады.  Мал  азығындағы  протеин  мөлшері  де  көбеймейді,  себебі  бұршақ 
тұқымдас  шөптердің  астық  тұқымдасқа  қарағанда  бəсекелестік  қабілеті  нашар,  жəне 
шөптіліктен  тез  ығыстырылады,  сондыктан  күздік  қара  бидай.  Шөптерді  араластыра 
өсіру  ылғалы  жоғары  аймақтарда  немесе  суармалы  жерлерде  ғана  мүмкін.  Ең  жақсы 
себу  əдісі  қайталанып  отыратын  қатарлар  болып  табылады:  екі  қатар  бұршақ 
тұқымдастан кейін бір-екі қатар астық тұқымдас орналастырылады.  
Əдетте саулықтың тез оңалатын уақытысы қозысын ажыратқаннан кейінгі мезгіл. 
Осы  уақыттан  бастап  күйек  алу  науқанына  дейінгі  аралықта  (0,2-2,5  ай  шамасында) 
азықтандыруды,  жайылымда  бағуды  дұрыс  ұйымдастыру  арқылы  əр  саулықтың 
салмағын  8–10  кг  дейін  жоғарлатуға  болады.  Біржылдық  мал  азықтық  астық-бұршақ 
тұқымдасына жататын күздік қара бидай жəне қылтықсыз арпабаспен  жоңышқа аралас 
шөптерінің химиялық құрамы келесі кесте 1-де келтірілген. 
Жоғарыдағы  кесте  1-де  қарап  отырсақ,  төмендегі  кесте  2-де  көрінгендей,  үлгі 
алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу 
институты болып есептеледі.  
Маусым  айының  6  жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  күздік  қара  бидай 
себілген  мөлшері  17  пайыз  болып,  жоңышқа  67  пайыз  болып,  қылтықсыз  арпабас  16 
пайызды құраса, ал үлгі алынған мерзімі маусым  айының 6 жұлдызында үлгі алынған 
орны Солтүстік Қазақстан мал жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты 
болып табылады. 
 
Кесте 1. Күздік қара бидай жəне қылтықсыз арпабаспен  
жоңышқа аралас шөптерінің химиялық құрамы %. 
 
Дақыл 
Химиялық құрамы % 
100 кг азықтың құрамында, 
кг есебімен 
протеин  ақуыз 
май 
жасұнық  АЭЗ 
күл 
Қорыты. 
протеин 
Қорыт. 
ақуыз 
Аз. 
өлше 
Күздік қара бидай жəне 
қылтықсыз арпабаспен 
жоңышқа аралас шөптері 
4,2 
- 
0,7 
6,3 
10,6 
2,1 
2,7 
- 
19,3 
күздік қара бидай жəне 
қылтықсыз арпабаспен 
жоңышқа аралас шөптері 
3,6 
- 
0,5 
5,9 
9,0 
2,0 
2,3 
- 
16,5 
 
Екі мерзімде алынған үлгінің аралас дақылдардың шөптерінің химиялық құрамы 
көрсеткіштеріне  келетін  болсақ,  онда  протеиннің  мөлшері  кейінгісінде  1,1  пайыз 
жоғары  болды.  Ақуыз  мөлшері  екеуінде  де  ештеңе  жоқ  болды.  Ал,  майдың  мөлшері 
алғашқысындағы 0,3 пайыз төмен болса, ал жасұнық көрсеткішінен 0,6 жоғары, АЭЗ-да 
1,0 төмен, күл көрсеткішінен 0,4 жоғары  пайыз  екендігі анықталды.  
100  кг  азықтың  құрамында,  кг  есебімен  қорытылатын  протеин  мөлшері  кейінгі 
бағандағысында 0,7 пайыз жоғары болды. Қорытылатын ақуыз мөлшері екі бағанда да 
тең  пайызды  көрсетсе,  ал  азық  өлшем  мөлшеріне  келетін  болсақ,  онда  ол  алғашқы 
бағанда  2,6  пайыз  төмен  болғаны  анықталды.  Біржылдық  астық-бұршақ  тұқымдасына 
жататын тары мен сиыржоңышқа аралас шөбінің қорытылу коэффициенті келесі кесте 
2-де келтірілген.  

 
 
225 
Жоғарыдағы кесте 2-де көрінгендей, үлгі алынған орны Солтүстік Қазақстан мал 
жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болып есептеледі. 
Маусым  айының  1  жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  күздік  қара  бидай 
себілген  мөлшері  17  пайыз,  жоңышқа  67  пайыз  болса,  ал  қылтықсыз  арпабас  16 
пайызды  құрап,  ал  үлгі  алынған  мерзімі  маусым  айының  1  жұлдызында  үлгі  алынған 
орны Солтүстік Қазақстан мал жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты 
болып есептелінеді.  
 
Кесте 2. Біржылдық мал азықтық астық-бұршақ тұқымдастары күздік қара бидай жəне 
қылтықсыз арпабаспен жоңышқа аралас шөптерінің қорытылу коэффициенті. 
 
Азықтың атауы 
Үлгі 
алған 
күні 
Азыққа 
сипаттама 
Үлгі 
алынған 
орны 
Қорытылу коэффициенті % 
су 
протеин  ақуыз  май  жасұнық  аэз 
Күздік қара 
бидай жəне 
қылтықсыз 
арпабаспен жоңышқа 
аралас шөптері 
6/VІ 
Күздік қара 
бидайдың 
түтіктеніп өсуі,  
жоңышқаның 
гүлдену 
кезеңінде. 
Сол. Қаз 
облысы 
мал жəне 
өсім.шар.
ҒЗИ-ы 
9,7 
62 
- 
40 
53 
64 
Күздік қара 
бидай жəне 
қылтықсыз 
арпабаспен жоңышқа 
аралас шөптері 
1/VІ 
Күздік қара бидай 
17  %, жоңышқа 
67 %, қылтықсыз 
арпабас 16 %. 
Сол. Қаз 
облысы 
мал жəне 
өсім.шар.
ҒЗИ-ы 
8,3 
62 
- 
40 
53 
64 
   
Екі  мерзімде  алынған  үлгінің  аралас  дақылдардың  шөптерінің  қорытылу  
коэффициентін  көрсеткіштеріне  келетін  болсақ,  онда  судың  мөлшері  кейінгісінде  1,4 
пайыз төмен болды.  Ал қалған көрсеткіштері екі бағанда да бірдей деңгейде болды. 
Бұршақ  –  астық  тұқымдас  аралас  егітігін  мал  азықтық  көк  балаусаға  бұршақ 
тұқымдас  компоненттің  гүлдену  кезеңінің  басында,  пішенге  –  жаппай  гүлдену  – 
бұршағының түзіле бастаған кезеңінде жинайды.  
Солтүстік  Қазақстан  облысында  бордақылаудағы  саулықтарын  ақуызға  бай 
бұршақ  тұқымдас,  мал  азықтық  күздік  қара  бидай  жəне  қылтықсыз  арпабас  пен 
жоңышқа аралас шөбімен азықтандыруы өте нашар. Сол себепті  «Сулейменов» шаруа 
қожалығы  қой  өсіру  фермасында  бордақылаудағы  саулықтарды  бір  жылдық  мал 
азықтық  күздік  қара  бидай  жəне  қылтықсыз  арпабаспен  жоңышқа  аралас  шөбімен 
азықтандыру  тиімділігі  бойынша  ғылыми-өндірістік  тəжірибе  жұмысы  жүргізілді. 
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының алға қойылған мақсаты:  
1.  Жануарларды  бір  жылдық  мал  азықтық  күздік  қара  бидай  жəне  қылтықсыз 
арпабаспен  жоңышқа  аралас  шөбімен  азықтандыру  тиімділігі  нəтижесінде  олардың 
өнімділігі деңгейіне əсерін мұхият зерделеп, анықтау.  
Ғылыми  жаңалығы:  Еліміздің  солтүстік  өңірінде  бордақылаудағы  саулықтарды 
бір  жылдық  мал  азықтық  күздік  қара  бидай  мен  жоңышқа  жəне  қылтықсыз  арпабас 
аралас шөбімен азықтандырудың нəтижесінде бордақылаудағы саулық басына қажет – 
3-4  л  таза  сумен  қамтамасыз  етіліп,  ұшасының  салмағы  34  кг  тартып,  оның  2,7-6,8  кг 
құйрық майының үлесіне тиіп, сойыс шығымы – 53-55 %  -ды құрап, сақа қой мал бас 
саны  тəулігіне  –  160-180  г  қосымша  салмақ  қосып,  1  кг  қосымша  салмақ  қосымына, 
тиісінше 6-7 азық өлшемі шығындалып, бордақыланған сақа қойларды бордақылаудан 
шығарған кездегі орташа тірілей салмағы 63-65 кг тартылуы болып табылады.   
Көктем  жəне  жаз  айларында  бордақылаудағы  саулықтар  үшін  табиғи 
жайылымдарды, шөбі шабылған жердің көрпе-көгі мен балауса шөбін барынша толық, 
əрі  тиімді  түрде  пайдалану  керек.  Бұл  кезде  қойлар  қажетті  қоректік  заттармен 

 
 
226 
толығымен  дерлік  қамтамасыз  етіледі,  үстеме  азықты  көп  керек  етпейді.  Тек  қана  ас 
тұзы, фторсыз фосфат жəне микроэлементтер берсе жеткілікті болады.  
Жас  көк  балауса  ылғалды  болғандықтан  оның  құрамындағы  қант  жылдам 
ашытылады  да,  одан  пайда  болған  газдардан  малдың  іші  кеуіп,  тимпанияға  (таз 
қарынның газға толып, кебуіне) шалдықпас үшін көкке жайған алғашқы күндері ертелі-
кеш  саулықтарды  ірі  азықтармен  қосымша  азықтандырып  тұрады.  Жас  балаусадағы 
калийдің  көп  мөлшері  ағзадағы  гомостаздық  бірқалыптылықты  бұзбас  үшін  тəулігіне 
əр саулық басына натрий көзі ретінде 8-10 г ас тұзын жалатып отырады. Алғашқы 5-6 
күн  малды  жайылымға  тек  күндіз,  күн  жылып,  шық  кепкенде  шығарып  отырады. 
Біртіндеп жайылу мерзімін созып, өріске таңсəріден шығарады.  
Ертеңгілік  малды  жаюды  оты  нашар  өрістен  бастап,  кешкісін  оты  мол  құнарлы 
өріске  ауыстыру  қажеттігін  жəне  де  жайылым  өрісін  күнбе-күн  ауыстырып, 
тықырланып, үстіңгі ең құнарлы топырақ қабаты қой тұяғымен бұзылмауын қадағалау 
қажет.Астық  тұқымдастар  жайылымның  оты  5-6  см  жетіліп,  көтерілгенде,  ал  бұршақ 
тұқымдастар мен əр түрлі шөптердің жайылымында - өсімдіктердің жанама тамырлары 
пайда болғанда жая бастап, тəуліктік жаю мерзімін 13-15 сағатқа жеткізеді. Шабындық 
отына малды шөбі шауып алынғаннан кейін 20-30 күн өткен соң ғана жаюға болады.  
Күзде қойды дəнді дақылдардың аңызына жайып, нашарларын жеммен қосымша 
азықтандырған  жөн.  Республикамыздың  солтүстігіндегі  аудандарда  қыста  қолда 
бағылатын саулықтар рационы 1,8–2,0 азық өлшемі болса, онда 192–206 г қорытылатын 
протеин, 18–20 г кальций, 7,2–8,0 фосфор болуы қажет. 
Солтүстік өңірінде бордақылаудағы саулықтарын бір жылдық мал азықтық күздік 
қара  бидай  жəне  қылтықсыз  арпабас  пен  жоңышқа  аралас  шөбімен  азықтандырудың 
нəтижесінде  сақа  қой  басына  қажет  –  3-4  л  таза  сумен  қамтамасыз  етіліп,  ұшасының 
салмағы 34 кг тартып, оның 2,7- 6,8 кг құйрық майының үлесіне тиіп, сойыс шығымы – 
53-55 % -ды құрап, сақа қой мал бас саны тəулігіне – 160-180 г қосымша салмақ қосып, 
1  кг  қосымша  салмақ  қосымына,  тиісінше  6-7  азық  өлшемі  шығындалып, 
бордақыланған сақа қойларды бордақылаудан шығарған кездегі орташа тірілей салмағы 
63-65  кг  тартып  жəне  сақа  қойларды  бордақылағанда  осы  типтес  құнарлы  мəзірлерді 
қолданып,  0,5-1  кг  пішенді  осындай  туралған  сабанмен  араластырып,  2-4  кг  сүрлем 
енгізіп,  «Сулейменов»  шаруа  қожалығында  бордақылау  шығынын  арзандатуға 
мүмкіншілік  тудырыуы  жəне  оларды  жайылым  отына  жайылып-ақ  күзге  арзан  да  мол 
қой етін өндіруге мүмкіндік туғызуы болып табылады 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Аубекеров Т. А., Жұмағұлов Ж. Жоңышқа // Өсімдік шаруашылығы жəне селекция. Оқу құралы. – 
Алматы: « Қайнар », 1988 ж - Б.162– 167. 
2.  Бақтыбаев М.С. Мал азықтық шөптерді өңдеу жəне мал шаруашылығы үшін жоғары сапалы азық // 
«Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау жəне өңдеу технологиясы» - Оқу құралы -  Петропавл: М. 
Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2010.-149 б. 
3.  Шекенов Е.Ш. Қой жəне Ешкі // Мал шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеу технологиясы: 
Оқу құралы – Астана. С.Сейфуллин атын. Қазақ мем. Агротехн. Ун. 2007 ж. – 189 б. 
4.  Зыков Ю. Д., Копытин И. П. Аралас егістік // Мал азығын өндіру. Оқу құралы. – Алматы «Білім», 
1994ж – 102б.  
5.  Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ə., Байжұманов Ə.Б. Қой шаруашылығын қарқындату ерекшеліктері 
// Мал өсіру жəне селекция / Оқулық – Алматы, «Издательство «Бастау» ЖШС 2006, - 592 бет.  
6.  .Можаев  Н.  Н.,  Əрінов  Қ.  К.,  Нұрғалиев  А.Н.,  Можаев  А.  Н.  Аралас  шөптерді  себу  //  Өсімдік 
шаруашылығы – Ақмола – 1993. – Б.157 – 158. 
7.  Бақтыбаев    М.С.  Қой  жəне  Ешкіні  азықтандыру  //  ДƏРІСТЕР  КУРСЫ    «Мал  шаруашылығының 
негіздері» Оқу - əдістемелік құралы. – Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2009. – 140 б. 
8.  Бақтыбаев  М.С.  Ауылшаруашылық  малдарды  қалыпты  азықтандырудың  негізі  //  Мал 
шаруашылығының негіздері: Оқу - əдістемелік құралы. – Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 
2012.-100 б.   

 
 
227 
9.  Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж., Жұмағұлов И.И., Тайжанов Ш. Т., Кенжеғұлова С. О. 
Аралас шөптер себу // Мал азығын өндіру (агрономия жəне ботаника негіздері): Оқулық – Алматы. 
ЖШС РПБК «Дəуір», 2001. – 504 бет. 
10.  Омархожаев  Н..  Қойды  азықтандыру  //  Мал  шаруашылығы:  Оқулық.  –  Астана:  Фолиант,  2007.  – 
424 б.   
11.  Қазиханов Р.К., Қазыханова С.Р., Нам В.Н. Ет өнімі, шығымы. Еттің тағамдық құндылығы // Қой 
шаруашылығы,  қой  өнімдерін  өндіру  технологиясы  жəне  өңдеу  негізі  (қой  өнімдері  кластері)  – 
Оқулық – Астана, 2005. – 100 бет. 
 
 
 
УДК 630*114.351 
 
ПИРОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА 
РАСТИТЕЛЬНЫХ ГОРЮЧИХ МАТЕРИАЛОВ ЛЕСНЫХ УЧАСТКОВ 
 
Бурутина М., Савенкова И.В. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
Растительные  (древесные  и  травянистые)  материалы,  способные  воспламеняться 
от 
источников 
высоких 
температур 
подразделяются 
на 
3 
группы: 
легковоспламеняющиеся и  быстрогорящие (сухая трава, опавшие листья, хвоя, мелкие 
ветки, сучья, некоторые кустарнички, самосев и др.), которые способствуют быстрому 
распространению  огня  и  служат  воспламенителями  для  медленновоспламеняющихся 
материалов; 
медленновоспламеняющиеся 
и 
медленногорящие 
лесные 
горючие 
материалы  (валежник,  пни,  сухостой,  нижние  слои  лесной  подстилки,  кустарники  и 
деревья),  способствующие  усилению  и  развитию  горения;  травянистые  растения  и 
мхи,  которые  вследствие  высокого  содержания  влаги  сдерживают  распространение 
горения.  
Загорание  и  горение  лесных  горючих  материалов,  вызывающие  лесной  пожар, 
представляют  собой  экзотермический  процесс  (реакция,  происходящая  с  выделением 
тепла); он сопровождает окислительную реакцию горючих материалов, происходящую 
под  воздействием  высокой  температуры  и  кислорода  воздуха.  Источник  высокой 
температуры (огонь) попадает на лесные горючие материалы извне. Процесс загорания 
и  горения  лесных  горючих  материалов  последовательно  проходит  следующие  фазы: 
предварительный  нагрев  и  подсушивание  с  выделением  водяных  паров  (120  °С); 
высыхание, загорание и горение с выделением из горючих материалов водяных паров, 
горючих  газов,  кислот,  смол  (260  °С);  воспламенение  газов  (315-425  °С)  и  пламенное 
горение  с  выделением  дыма,  углекислого  газа,  водяных  паров  и  несгоревших  газов 
(650-1095  °С);  обугливание  и  горение  углей  до  полного  сгорания  лесных  горючих 
материалов [1]. 
Курбатский  [2]  предложил  выделять  в  лесах  проводники  горения  и  материалы, 
поддерживающие  и  задерживающие  распространение  горения.  Горимость  лесов 
определяется  по  скорости  высыхания  основных  проводников  горения,  объектов 
первоначального  загорания  в  лесу  -  лесная  подстилка,  сухая  отмершая  трава, 
определенные  виды  живого  почвенного  покрова,  валежник.  Скорость  пожарного 
созревания  напочвенных  покровов  определяет  пожароопасность  лесных  участков  по 
быстроте  возможности  наступления  пожаров  в  них  с  установлением  бездождевого 
периода.  
Условия местопроизрастания определяют сходство объединяемых типов лесов по 
составу  и  состоянию  древостоев,  напочвенному  покрову,  характеру  микрорельефа  и 

 
 
228 
т.д.  Это  обуславливает  сходные  типы  горючих  материалов  и  сходные  условия  их 
высыхания,  что  дает  основание  объединять  типы  лесов  в  аналогичные  группы  и  в 
пирологическом отношении.  
Для  каждой  группы  типов  леса  живой  и  мертвый  напочвенные  покровы 
подразделяются  на  отдельные  составляющие  части:  основные  проводники  горения, 
поддерживающие  и  задерживающие  распространение  горения  [3].  Тип  напочвенных 
горючих материалов характеризует пожароопасность различных лесов (рис. 1-6). 
 
 
 
Рисунок 1 - Лесопокрытая часть территории стран СНГ 
 
 
 
Рисунок 2 – Типы лесорастительных условий стран СНГ 

 
 
229 
 
 
Рисунок 3 - Запас фитомассы проводников горения верхнего полога 
 
 
 
Рисунок 4 - Запас фитомассы проводников горения подроста/подлеска 
 
 

 
 
230 
 
 
Рисунок 6 - Запас фитомассы проводников горения лесной подстилки 
 
 
 
Рисунок 5 - Запас фитомассы проводников горения напочвенного покрова 
 
Исследования  по  определению  пирологической
  характеристики  растительности 
лесных участков проводились на территории ГУ «Соколовское ГЛУ» в хвойных (10С) 
и  лиственных  (8Б2Ос)  насаждениях.  Исследования  носили  рекогносцировочный 
характер и проводились по методике Забелина-Карпеля [4].
  

 
 
231 
На  обследованных  участках  лесные  горючие  материалы  были  отнесены  к  двум 
группам по степени их горения: I и II группы,  растения III группы обнаружены не были 
(таблица 1). 
 
Таблица 1. Схема выделения типов напочвенных горючих материалов. 
 
Тип леса 
Основные виды горючих материалов по характеру горения 
проводники 
поддерживающие 
задерживающие 
10С 
мелкий  опад,  лесная  подстилка, 
валежник, пни 
трава, подлесок, хвоя, охвоенные 
веточки  
- 
8Б2Ос 
мхи,  мелкий  опад,  лесная  подстилка, 
валежник, пни 
трава, подрост, подлесок  
- 
 
По  видам  лесных  горючих  материалов  были  встречены  элементы  всех  шести 
групп:  I  группа  -  мхи  с  мелким  опадом;  II  группа  -  травы;  III  группа  -  подрост  и 
подлесок; IV группа - лесная подстилка; V группа -  валежник и гнилые пни; VI группа - 
хвоя, охвоённые веточки и сучья. 
Сосняки  имеют  основных  проводников  горения  в  виде  опада,  тип  опада 
рыхлоопадный,  плотноопадный.  Во  всех  сосняках  присутствуют  травные  «островки», 
что  при  пожаре  дает  не  сплошное,  а  мозаичное  распространение  огня.  Основные 
проводники  горения  березняков  относятся  к  опадной  подгруппе,  тип  плотноопадный, 
характеризующийся преобладанием в покрове уплотненного опада, и находятся в таком 
состоянии весь пожароопасный сезон. Встречается мшистая фракция, гнилые, большей 

жүктеу/скачать 8,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: