Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
171 
4.  Нысанбаев  А.  О  формах  взаимодействия  институтов  гражданского  общества  с 
государственными органами в Республике Казахстан //Саясат. - 2002. - №7.-С. 63-67 
5.  Дьяченко  С.А.  Особенности  политического  транзита  в  современном  Казахстане,  Астана: 
Елорда, 2001. – 384 с. 
6.  Гуляихин  В.Н.  Правовая  культура  как  объект  научного  исследования:  методологические 
подходы, структура и критерии оценки // Юридические исследования. - 2013. - № 4. - С. 135-
158 
 
 
 
УДК 342.4 
 
КОНСТИТУЦИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
КАК ОСНОВНОЙ ЗАКОН ГОСУДАРСТВА 
 
Кошанова Ж.Т., Гарапшин И. 
(СКГУ им.М.Козыбаева) 
 
 
 
На  протяжении  многих  веков  казахскому  народу  приходилось  бороться  за  свою 
независимость и суверенитет. Благодаря своим лучшим качествам, умению сплотиться 
и  быть  единым  в  минуту  опасности,  стремлению  жить  в  мире,  согласии  и 
добрососедстве с другими народами, он не исчез в потоке истории и через десятилетия 
смог восстановить свою независимость. Навсегда вошел в историю Казахстана великий 
Абылай  хан.  В  памяти поколений  он  остался  как  правитель  «золотого  века»,  расцвета 
казахского государства, Абылай, бывший «и лисой, и волком», сумел сохранить мир с 
крупнейшими  державами  своего  времени,  не  потеряв  независимости  казахского 
ханства. 
Борьба  за  независимость  казахского  народа  в  18  –  19  в.в.  завершилось 
поражением  казахов  и  превращением  края  в  60-х  годах  ХIХ  в.  Российскую  колонию. 
Многолетняя  антиколониальная  борьба  привела  к  возникновению  в  начале  ХХ  в. 
Национальных партий,  постановке  вопроса  об  автономии казахского  края.  Находясь в 
составе  Союза  ССР,  Казахская  ССР  не  обладала  государственным  суверенитетом. 
Казахстан являлся частью единой системы тоталитарного режима управления. 
Хотя  в  Конституции  Казахской  ССР  1937  г.  провозглашалась  суверенным 
государством,  осуществляет  государственную  власть  самостоятельно,  но  все  эти 
конституционные  нормы  остались  формальными  и  не  обладали  юридической  силой  1 
декабря  1991  г.  в  Казахстане  прошли  всенародные  выборы  первого  Президента 
Казахстана. Сразу после объявления 16 декабря 1991 г. государственной независимости 
Республики  Казахстан,  начался  процесс  формирования  новой  политической  системы, 
характеризующейся  сильной  президентской  властью  и  основанной  на  принципах 
демократии и уважения, основных прав и свобод человека. Были предприняты меры по 
разделению  функций  законодательной  и  исполнительной  власти,  начата  работа  по 
парламентской реформе и преобразованию местных органов власти. 
В  январе  1993  г.  была  принята  Конституция  Казахстана,  объявившая  его 
унитарным,  светским  и  демократическим  государством.  Казахстан  приобрел  свою 
независимость.  С  принятием  Конституционного  Закона  «О  государственной 
независимости  Республики  Казахстан»  от  16  декабря  1991  года  Казахстан  становится 
независимым полноправным государством в мировом сообществе. В Конституционном 
законе  говорится,  что  Республика  Казахстан,  как  независимое  государство,  обладает 

 
172 
всей полнотой власти на всей территории, самостоятельно определяет и проводит свою 
внутреннюю им внешнюю политику. 
Территория  бывшей  казахской  республики  признавалась  территорией  нового 
независимого 
государства. 
Эта 
территория 
объявлялась 
неделимой 
и 
неприкосновенной.  Граждане  всех  национальностей  теперь  составляют  единый  народ 
Казахстана.  Государственная  власть  теперь  должна  основываться  на  воле  казахского 
народа.  Закон  объявил,  что  все  граждане,  независимо  от  национальности, 
происхождения,  рода  занятий,  места  жительства  обладают  равными  правами  и 
свободами. 
Конституция  –  Основной  закон  государства,  определяющий  его  общественное  и 
государственное  устройство,  избирательную  систему,  принципы  организации  и 
деятельности государственных органов, основные права и обязанности граждан. 
Новая  Конституция  создается  для  страны,  для  гражданина.  Это  есть,  особенно 
сейчас, непреложная истина. Она требует громадной ответственности – как в период её 
разработки, так и сейчас, когда она принята и дело за её воплощением в жизнь. Всякий 
новый Основной Закон со всех точек зрения требует, прежде всего, знания той страны, 
ради  которой  принимается.  Надо  знать  его  историю  и  сегодняшний  день  страны,  чем 
она  живет,  к  каким  целям  стремится,  строя  своё  будущее.  То  есть  наша  Конституция 
Должна  соответствовать,  прежде  всего,  внутренним  потребностям  Республики 
Казахстан – задаче строительства демократического, правового государства, в котором 
надёжно  защищены  права  личности,  росту  благосостояния  граждан,  укреплению 
авторитета и мощи страны. Это – во-первых. 
Во  –  вторых.  Конституция  республики  должна  впитать  все  лучшее  и 
прогрессивное, 
что 
есть 
в 
ныне 
действующих 
законах, 
соответствовать 
международным  требованиям,  мировой  практике  конституционного  строительства, 
поскольку  конституции  не  создаются  на  голом  месте,  тем  более  в  условиях 
сложнейшего  переходного  периода.  Недопустимо  пренебрежительное  отношение  к 
ценностям,  выработанным  всем  ходом  развития  цивилизации.  Вместе  с  тем  изучение 
зарубежной  конституционной  практики  не  должно  было  вылиться  в  слепое 
копирование, а основываться на глубоком осмыслении. 
Именно  при  соблюдении  этих  условий  Основной  Закон  государства  может 
претендовать  на  признание  со  стороны  мирового  сообщества.  Поэтому  один  самых 
ответственных  периодов  в  работе  Верховного  Совета  Республики  Казахстан 
двенадцатого  созыва  был  связан  с  рассмотрением  и  принятием  нового  Основного 
Закона страны – Конституции Республики Казахстан. 
28  января  1993  года  Верховный  Совет  Республики  Казахстан  принял  первую 
Конституцию независимого суверенного государства, которая имела большое значение 
в  укреплении  государственной  независимости  Казахстана,  создании  новых  органов 
государства,  призванных  служить  народу,  выражающих  его  волю  в  провозглашении 
широких прав и свобод граждан и т.д. 
Её  разработке  и  принятию  предшествовали  глубокое  осмысление  пути, 
пройденного казахским народом, всем казахстанским обществом, всесторонний анализ 
его современного состояния. 
Наряду  с  этим  необходимо  было  принять  во  внимание  и  те  изменения,  что 
произошли  в  Казахстане  с  момента  провозглашения  независимости,  когда  был  взят 
курс  на  самостоятельное  движение  по  пути  реформ,  цель  которых  –  современная, 
социальная  рыночная  экономика,  основанная  на  политическом  плюрализме 
демократия, признание приоритета и нерушимости прав личности при одновременном 
всемерном содействии процессам национального возрождения. 
Конституция  Республики  Казахстан  –  это  принципиально  новый  документ,  во 
главу которого ставится уже не государство, как раньше, а человек. Поэтому-то новый 

 
173 
Основной  документ  провозгласил  приоритет  прав  человека.  Благодаря  этому  есть 
полная  уверенность  в  том,  что  в  нашем  государстве  отношение  к  правам  личности 
будет самое уважительное. 
Сегодня,  когда  наступил  этап  реализации  Основного  Закона,  многое  зависит  от 
активности наших  граждан  в  деле  его  воплощения  в  жизнь.  А  возможности  для  этого 
есть, поскольку в Конституции Республики Казахстан нашли отражение, прежде всего 
и  свободы  личности,  её  социальная  защищённость  и  безопасность,  отношения  между 
гражданином,  обществом  и  государством.  Очень  важно,  что  Конституция  в  полной 
мере отразила специфику Казахстана как многонационального государства, в условиях 
которого  вместе  с  тем  создаются  необходимые  предпосылки  для  возрождения  и 
развития казахской нации,  укрепления её суверенности. Одновременно гарантируются 
национальное  и  гражданское  равноправие,  условия  для  развития  языка  и  самобытной 
культуры тех национальностей, представители которых проживают в Казахстане. 
Многонациональный  состав  республики  определяет  пристальное  внимание 
граждан к тому, как решаются в Конституции вопросы межнациональных отношений. 
И  первый  из  них  –  это  вопрос  о  языках.  Можно  понять  обеспокоенность  части 
населения  республики,  особенно  русскоязычного,  вызванную  распадом  Союза, 
последующими  событиями  в  государствах  Содружества,  ситуация  в  которых 
складывается  неоднозначно  –  в  одних  республиках  наблюдается  напряженность  и 
конфликты,  в  других  же  более  или  менее  спокойно.  К  числу  последних  относится  и 
Казахстан, отличающийся стабильностью и межнациональным согласием. 
В  последние  годы  имеет  место  тенденция  своеобразного  умолчания  вопросов, 
связанных  с  характером  общественного  строя.  Истоки  подобной  проблемы  понять  не 
трудно  –  это  реакция  на  излишнюю  идеологизацию  прежней  Конституции.  Но 
полностью обойти эти вопросы никак невозможно. Особенно сегодня и особенно те из 
них, что касаются социальных гарантий, защищённости личности. 
За  казалось  бы,  конкретными  вопросами  социально-экономического  развития 
всегда  кроются  проблемы  огромной  социальной,  политической  значимости.  Конечно, 
мы  должны  приспосабливаться  к  непростым  условиям  сегодняшней  жизни.  Но  это  не 
совсем  означает,  что  в  нашем  обществе  не  должны  сохранятся  отдельные  элементы 
социализма.  Разве  плохо,  если  человек  будет  знать,  что  в  случае,  если  не  выдержит 
конкуренции  с  другими,  более  сильными,  он  всегда  может  рассчитывать  на  тот 
минимум со стороны государства, который позволит ему остаться человеком, несмотря 
на все перипетии судьбы. Разве это не есть проявление гуманизма? 
Помогать слабым было во все времена достоинством сильной политики. Поэтому 
не  следует  спешить  отрицать  все  и  вся  из  нашего  вчерашнего  прошлого.  Коль  нет 
эталона  социализма,  значит  и  не  существует  эталона  капитализма.  Нам  необязательно 
ограничиваться их рамками. А раз так, то наше будущее общество должно впитать все 
лучшее,  что  было  в  давней  и  недавней  истории  человечества,  разумеется,  с  учетом 
особенностей  Республики  Казахстан,  которые  создают  уникальный  образ  нашего 
многонационального сообщества. 
Речь, таким образом, идет о том, чтобы государство строило свою деятельность на 
принципах  социальной  справедливости  в  интересах  гражданина  и  общества,  что  и 
стремились  отразить  в  Конституции  Республики  Казахстан.  Именно  поэтому  новый 
Основной  Закон,  создавая  достаточные  правовые  гарантии  продвижения  к  рынку, 
свободному  предпринимательству,  добросовестной  конкуренции,  в  тоже  время 
обеспечивает необходимый в обществе социальный баланс, поскольку путь к рыночной 
экономике  не  может  существовать  без  гарантий  со  стороны  государства  для 
малоимущих слоёв населения, без обеспечения стабильности в обществе. 

 
174 
В результате в Конституции нашла отражение концепция современной рыночной 
экономики, 
в 
условиях 
которой 
государство 
осуществляет, 
прежде 
всего, 
законодательное регулирование её основ. 
Очень  важно,  что  новая  Конституция  в  полной  мере  отразила  специфику 
Казахстана  как  многонационального  государства,  в  условиях  которого  вместе  с  тем 
создаются  необходимые  предпосылки  для  возрождения  и  развития  казахской  нации, 
укрепления  его  государственности.  Одновременно  гарантируются  национальное  и 
гражданское  равноправие,  условия  для  развития  языка  и  самобытной  культуры  тех 
национальностей, представители которых проживают в Казахстане. 
При подготовке проекта Конституции Республики Казахстан одними из наиболее 
сложных,  оказались  вопросы  государственного  устройства.  Необходимо  было 
окончательно  определиться:  какая  форма  правления  в  наибольшей  мере  отвечает 
внутренним  условиям  Казахстана.  Это  ещё  один  круг  вопросов,  по  которым 
высказывались самые различные точки зрения. 
Проблема  состоит  в  том,  насколько  мы  реализовали  в  Конституции  идею 
разделения  властей,  насколько  последовательно  претворяем  это  в  жизнь.  Мы  ввели  в 
практику нашей жизни этот принцип не ради очередного эксперимента или борьбы за 
власть,  а  ради  укрепления  государственности,  ради  того,  чтобы  в  интересах 
многонационального народа Казахстана принимались и осуществлялись обоснованные 
и взвешенные решения. 
Наше государство впервые входит «в плотные слои» разделения властей, впервые 
в  истории  Казахстана  конституционно  закреплен  принцип  разделения  властей.  При 
этом четко указаны не только основания, которыми руководствуются три ветви власти 
в процессе своей деятельности, но и установлено, что наша модель разделения властей 
предусматривает использование системы сдержек и противовесов. 
Таким  образом,  проблема,  прежде  всего,  состоит  в  том,  каковы  реальные 
возможности  каждого  из  властных  органов,  каков  механизм  взаимоотношений  между 
властями  и  внутренняя  организации  каждой  из  них.  Конституция  Республики 
Казахстан  нацелена  на  то,  чтобы  эти  вопросы  решались  на  максимально 
сбалансированной  основе.  Наш  Основной  Закон  будет  способствовать  стабильности 
суверенного  казахстанского  общества,  его  консолидации,  организации  на  началах 
демократии, гуманизма и справедливости. 
Поэтому  Конституция  возлагает  на  депутатский  корпус  новые  задачи, 
дополнительную  ответственность.  Ведь  со  вступлением  её  в  действие  вскрывается 
огромный  пласт  проблем,  связанных  с  обновлением  текущего  законодательства,  с 
приведением  его  в  соответствие  с  Конституцией,  планомерным  реформированием 
нашей  правовой  системы.  И  здесь  важно  вести  эту  работу  энергично  и 
целеустремленно, не затягивая принятие законодательных актов. 
Конституция  ко  многому  обязывает,  но  она  –  прежде  всего  политико-правовая 
основа  для  движения  нашей  Родины  по  пути  реформ  и  обновления.  Она  должна 
сопровождаться  целостной,  глубоко  продуманной  программой  всестороннего 
возрождения  Казахстана.  У  нас  как  государства  должна  быть  ясная  цель  развития. 
Необходимо  четкое  понимание,  какое  общество  мы  строим,  каковы  пути  и  этапы  его 
развития. 
Процесс  государственного  строительства  непрерывен,  он  будет  продолжаться 
столько,  сколько  будет  существовать  государство.  Возможно,  жизнь  потребует  от  нас 
внесения каких-то корректив, в том числе конституционных. Но твердо ясно одно — в 
основе  действующая  ныне  Конституция  Республики  Казахстан  за  истекшие  пять  лет 
доказала свою состоятельность и эффективность, ее главные положения актуальны и по 
сей день. 

 
175 
Основной Закон страны будет для нас и впредь основополагающим документом, 
регламентирующим наше продвижение к высоким целям — построению независимого, 
экономически  развитого,  интегрированного  в  мировое  сообщество  государства,  в 
котором обеспечена благополучная и достойная жизнь его граждан. 
 
 
 
Литература: 
1.  Конституция Республики Казахстан. - Алматы: Жеті жаргы, 1995.;  
2.  Wikipedia.org; 
3.  Google.com 
 
 
 
ƏОЖ 342 (574) 
 
АТА ЗАҢЫМ – АРДАҒЫМ 
 
Көбесова А.С., Құралбай Ə.Қ. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті)  
 
 
 
Тарих сахнасында өшпес із қалдыру үшін əр мемлекеттің өзіне тəн ерекшеліктері 
болуы тиіс. Солардың бірі Ата Заң, яғни Конституцияның болуы. Конституция, Ата Заң 
(латынның  constitutio  —  яғни  «құрылым»  деген  сөзінен  шыққан)  –  Мемлекеттің 
негізгі заңы, елдегі барлық басқа заңдарға қатысты жоғары заңды күшке ие заң немесе 
заңдар тобы. Конституция осы заманғы мемлекеттіліктің маңызды белгісі, мемлекеттің 
бастапқы саяси жəне құқықтық құжаты болып табылады.  Кез келген жүйенің өзін-өзі 
реттеуіш,  тəртіпке  келтіргіш  діңгегі  болады.  Конституция  да  сондай  кез-келген 
қоғамды  реттеуші  діңгек  деп  танылады.  Тарихшы  ғалымдарда  адамзат  қоғамының 
тарихындағы  ең  алғашқы  Конституция  сонау  Шумерлер  заманында,  біздің  жыл 
санауымыздан 25 ғасыр бұрын жазылған деген пікір бар.  
Бұл  мақаланы  жазудағы  мақстым,  өткен  ғасырлардардағы  заңдар  жинағын  еске 
алып,  олар  жайлы  студенттерге  мəліметтер  беру.  Əрбір  Қазақстан  азаматы  Ата 
Заңымызды құрметтеп. Еліміздің Ата Заңы жөніндегі түсінікті дамыту. 
Конституция  дегеніміз  не?  Конституция  термині  латын  сөзінен  алынған.  Ол 
латынша  –  constitio,  мағынасы  –  құрылым,  белгілеу,  орналастыру.  Ал  қазіргі  түсінік 
бойынша, Конституция – мемлекеттің Негізгі Заңы. Ғылыми, саяси, құқықтық тұрғыда 
Конституция материалдық, нысандық мағынада өзіндік мəн-маңызға ие.  
Конституция  материалдық  мағынада  –  ең  бірінші,  елдегі  адамның,  азаматтың 
жеке құқықтары мен бостандығын жариялайды, оған кепілдік береді, елдегі əлеуметтік 
құрылыстың негіздерін, басқару мен мемлекеттік құрылымның нысандарын, жергілікті, 
орталық  билік  органдарының  негіздерін,  құзіреті  мен  өзара  қарым-қатынастарын, 
мемлекеттің рəміздерін, астанасын айқындайды, осылардың бəрі жөніндегі əкімдік акт, 
актілердің немесе конституциялық рəсімдердің жиынтығы болып саналады.  
Конституция  нысандық  мағынада  –  барлық  басқа  заңдарға  қатысты  жоғары 
заңдық күшке ие заң немесе заңдар тобы болып есептеледі. Яғни, Конституция – елдің 
бірлігі,  берекесі,  тыныштығы,  оны  іс  жүзінде  жүзеге  асыратын  қуатты  күш,  ол  – 
конституциялық құрылыстың құндылықтары мен институттары, нормалары, əлеуметтік 
байланыстар  мен  мемлекеттік  биліктің  қатынастарын  мемлекеттік  –  құқықтық  реттеу 

 
176 
негіздері  ресми  түрде  баянды  етілетін  ең  жоғары  құқықтық  нысан,  осы  заманғы 
мемлекеттіліктің маңызды белгісі. 
Қазақстан  Республикасының  конституциясының  даму  сатыларына  тоқталатын 
болсақ,  біздің  мемлекетіміз  бен  қоғамымыз  ұлы  өзгерістерді  бастан  өткергені 
баршамызға аян. Бірнеше жүз жылға созылған отаршылдық кезең тарихы артта қалды, 
біз  XXI  ғасырға  тəуелсіз  елдердің  қатарында  қадам  бастық.  КСРО  өзінің  70  жылдық 
тарихында ұлттардың, этникалық топтардың, аз халықтардың теңдігі мен құқы жөнінде 
жар  салудан  жалыққан  емес,  ал  іс  жүзінде  халықаралық  міндеттерді  сақтау  былай 
тұрсын,  тіпті,  конституциялық  заң  ережелері  де  орындалмады.  Шынайы  демократия 
болмағанына  қарамастан  заң  əрқашан  қағаз  жүзінде  қалып  отырды.  Тек  егеменді 
Қазақстан  Республикасы  жағдайында  ғана  құқықтық  мемлекет  құрудың  шынайы 
мүмкіндігі  туып  отыр.  Біздің  жас  мемлекетіміздің  Конституциясында  міне  осы  қадам 
тəуелсіз  Қазақстанның  демократиялық  дамуының  кепілі  ретінде  жүзеге  асырылады. 
Тоталитарлық  жүйеден  демократиялық  қоғам  өміріне  өту  қажеттілігі  айқын  болған 
күннен  бастап-ақ  Қазақстан  тұрғындарының  ең  алдымен  Қазақстан  мемлекетінің 
егемендігі  мен  тəуелсіздігін  қорғау  міндеті  тұрды.  1991  жылғы  тамыз  төңкерісінен 
кейін  КСРО-ның  ыдырау  үрдісі  тез  қарқынмен  жүзеге  аса  бастады.  1991  жылдың 
желтоқсанына дейін КСРО-ның құрамында болған республикалардың бəрі мемлекеттік 
тəуелсіздігін  жариялады.  1991  жылы  16  желтоқсанда  республика  жоғарғы  Кеңесінің 
жетінші  сессиясында  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тəуелсіздігі  туралы» 
Заң  қабылданды.  Бұл  құжаттың  1-бабында  Қазақстан  Республикасы  тəуелсіз, 
демократиялық  жəне  құқықтық  мемлекет  деп  сипатталды.  Бұл  қазақ  тарихындағы 
ғасырлар  бойы  аңсаған  арманның  орындалған  күні  болды.  Екі  ғасыр  Ресей 
империясының  отары  болған,  жетпіс  жыл  бойы  Кеңес  Одағының  қысымын  көрген 
Қазақстан  үшін  бұл  күн  ұлы  мереке  еді.  Қазақстан  тəуелсіздігін  алып,  ғасырлар  бойы 
ұмыт  бола  бастаған  тілін,  салт-дəстүрін  қайта  жаңғыртып,  тəуелсіздік  туын  биікке 
көтерді. Республика өз тəуелсіздігін жариялағаннан кейін мемлекет басшысын сайлауы 
заңдылық.  Осы  мақсатпен  1991  жылғы  1  желтоқсанда  бүкілхалықтық  Президент 
сайлауы өткізіліп, халықтың бірауыздан қолдауымен Н.Ə. Назарбаев Президент болып 
сайланды.  Қазақстанның  тəуелсіз  мемлекет  болып  қалыптасуы  кезек  күттірмейтін 
міндет  ретінде  республиканың  мемлекеттік  рəміздерін,  сонымен  қатар  Ата  Заңын 
(Конституциясын)  қабылдауды  талап  етті.  1993  жылы  28  қаңтарда  ҚР  тұңғыш 
Конституциясы қабылданды. 
Тарихта  бұған  дейін  де,  атап  айтар  болсақ  хандық  билік  кезінде  Заңдар  жинағы 
жарық көрген болатын. Олардың алғашқысы «Қасым ханның қасқа жолы». 
Қасым  ханның  қасқа  жолы  –  қазақ  халқының  хандық  дəуіріндегі  əдет-ғұрыптық 
заң  ережелерінің  жиынтығы.  Негізі  орта  ғасырларда  Қыпшақ,  Шағатай  ұлыстары 
қолданған  «ярғу»  заңынан  (қазақша  «жарғы»  -  хақиқат  деген  ұғымды  білдіреді) 
алынған.  Оның  жасалуына  себеп  болған  жағдайлар:  Қасым  ханның  билігі  тұсында 
Керей,  Жəнібек  жəне  Бұрындық  хандар  кезіндегі  қазақ  қоғамы  анағұрлым  жоғары 
сатыға  көтерілді;  Қазақ  халқының  этникалық  территориясы  толығымен  біріктірілді 
жəне рөлі артты; Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы əдет-ғұрып 
заңы  сай  келмеді.  Қасым  хан  өзі  билік  құрған  кезеңде  қазақ  халқының  этникалық 
аумағын  кеңейту  барысында  əдет-ғұрыптық  заңдарға  арқа  сүйеді.  Тіпті  шариғат 
қағидасын  мығым  ұстанған  отырықшы  аудандар  да  Қасым  ханның  қол  астына  өткен 
соң, əдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз заңында 
Құран  талаптарына  қайшы  келмейтін  қазақи  ғұрып  ерекшеліктерін  сақтады.  Мысалы, 
жеті  атаға  дейін  үйленбеу,  əмеңгерлік,  құдалық  жол-жоралар,  қазылық  билік,  т.б.  Ол 
халықтың  көкейінен  шыққан  əрі  ежелден  келе  жатқан  билік  дəстүрді,  əдет-ғұрыптық 
«жарғыны»  жаңғыртып,  күшейтті.  Бұл  заңға  мынадай  5  ереже  енген  болатын.  Олар: 
мүлік заңы, қылмыс заңы, əскери заң, елшілік жоралары жəне жұртшылық заңы. «Қасқа 

 
177 
жолдың»  қағидалары  өзгерусіз  XVII  ғасырға  жетіп,  Есім  хандық  құрған  тұста  (1598-
1645)«Есім  ханның  ескі  жолы»  деген  жаңа  атқа  ие  болды.  Есім  хан  өзіне  дейін  көп 
өзгеріске  ұшырай  қоймаған  Қасымның  заңдарын  іс  жүзінде  қолдануды  өзі  билік 
жүргізгенде қатаң талап етті. Есім хан ішкі – сыртқы саясатта тəртіп орнатты. Бұл заң 
ережелері жермен, малмен байланысты материалдық талап-арыз, қылмыстық іс туралы, 
əйелдердің жағдайы, əскери міндеттілік, дəстүрлі шаралар, кедейлерге көмектесу жəне 
т.б.  мəселелерді  қарады.    XVII  ғасырда  қазақ  хандығының  ыдырау  қаупінің  тууына 
байланысты  Тəуке  хан  елдің  ауызбірлігін  арттыратын  шаралар  қарастырып,  хандық 
билікті  нығайтуға  күш  салды.    Осы  ретте  Тəуке  хан  бұрыннан  қалыптасқан  дəстүрлі 
əдеп-ғұрып  заңдары  мен  өзінен  бұрынғы  хандардың  тұсында  қабылданған  «Қасым 
ханның  қасқа  жолы»  мен  «Есім  ханның  ескі  жолын»  одан  əрі  жетілдіру  арқылы  жаңа 
заң  жүйесін  жасауға  тырысты.  Үш  жүздің  игі  жақсылары  мен  билерін  жинап,  оның 
ішінде  Төле  би,  Қазыбек  би,  Əйтеке  билер  бар,  олар  Күлтөбенің  басында  «Тəуке 
ханның  Жеті  жарғысы»  деген  атауға  ие  болған  заңдар  жиынтығын  қабылдады.  Жеті 
жарғыға  сүйенген  қазақ  билері  ел  ішіндегі  дау-жанжалдар  мен  саяси  маңызы  бар 
мəселелерді  тиімді  шеше  алды.   «Жеті  жарғы»  -  жеті  əдеттік  құқықтық  жүйеден 
тұратын  қоғамдық  құқықтық  қатынастарды  реттейтін  салалардың  жиынтығы.  Олар: 
жер дауы, жесір дауы,  құн дауы, бала тəрбиесі жəне неке, қылмыстық жауапкершілік, 
рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. «Жеті жарғы» заңдар жинағы 
мемлекеттің  ішкі  жағдайын  күшейтуге  бағытталды.  Осы  жерде  мен  ертедегі  заңдар 
жинағы мен қазіргі замандағы Ата Заңымыздың  ұқсас ережелерін айта кететін болсам. 
Мысалы:  хандық  билік  кезінде  қандай  жағдайлар  болмасын  билер  кеңесінде  шешіліп 
отырды. Ал қазір де дəл сондай кеңес мəселелерді шешуге  ат салысады. Тек ол билер 
кеңесі емес ақсақалдар алқасы деп аталады.  
Қазақстан Кеңес Одағының боданы болған жылдарда да бірнеше рет Конституция 
қабылданған  еді.  1926ж.  Қазақ  АССР  Конституциясы,  1937ж.  Қазақ  ССР 
Конституциясы, 1978ж. Қазақ ССР Конституциясы. 
1993  жылғы  қабылданып,  5  қыркүйек  күні  өз  күшіне  енген  конституция    4 
бөлімнен,  21   тараудан, 131 баптан тұрды. Конституцияда негізгі мəселелерге ерекше 
көңіл бөлінген:  
Қазақ тілі  -  мемлекеттік, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі. 
Республика жері – біртұтас, ол бөлінбейді жəне оған қол сұғуға болмайды.  
Конституцияға сəйкес ҚР Президенті 7 жыл мерзімге сайланады. 
Қазақстан  Республикасы  азаматтары  Конституцияны,  республика  заңдарының 
ережелерін сақтауға, əр адамның ар-намысын, абыройын құрметтеуге тиіс. 
Конституцияда бұлардан басқа да көптеген маңызды мəселелер қаралған. Алайда 
уақыт өте келе бұл Конституция қоғамның талабына сай келмегендіктен, өзгертулерді 
талап  етті.  Сөйтіп,  1995  жылы  30  тамызда  бүкілхалықтық  референдум  нəтижесінде 
Қазақстанның  жаңа  Конституциясы  қабылданды.  30  тамыз  Ата  заң  қабылданған  күн, 
мемлекеттік  мереке  ҚР  Конституциясының  күнi  деп  жарияланды.   Бұл  негізгі 
Заңымызда  республиканың  экономикалық  күш-қуаты  мен  мүмкіндіктері  ғылыми 
тұрғыдан  тиянақталып,  халықтың  əлеуметтік  топтарына  тиісті  кепілдікті  құқықтар 
беретін  көкейтесті  мəселелерді  шешу  ескерілді.  Бұл  Конституцияның  1993  жылғы 
Конституциядан 
айырмашылығы 
оның 
мазмұнының 
сапасында 
еді. 
Жаңа 
Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген 
сəттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Заң бойынша Қазақстан 
Республикасының  Президенті  саяси  жүйенің  басты  тұлғасы  болып  табылады,  билік 
тармақтарынан  жоғары  тұрады.  Бұл  президенттік  басқару  жүйесіндегі  мемлекетке  сай 
келеді. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады. Конституция 9 
бөлімнен, 98 баптан тұрады.  
1-бөлім. Жалпы ережелер. 

 
178 
2-бөлім. Адам жəне азамат. 
3-бөлім. Президент. 
4-бөлім. Парламент. 
5-бөлім. Үкімет. 
6-бөлім. Конституциялық кеңес. 
7-бөлім. Соттар жəне сот төрелігі. 
8-бөлім. Жергілікті мемлекеттік басқару жəне өзін-өзі басқару. 
9-бөлім. Қорытынды жəне өтпелі ережелер.  
1995  жылы  30  тамызда  қабылданған  Конституцияға  сəйкес  Парламент  екі  рет 
(1995ж. жəне  1999ж.)  сайланды. ҚРП екі палатадан: жоғарғы палата – Сенат, төменгі 
палата  –  Мəжілістен  тұрады.  Парламент  өз  палаталарының  бөлек  отырысында 
мəселелерді  əуелі  Мəжілісте,  одан  кейін  Сенатта  қарау    арқылы  заңдар  қабылдайды. 
Парламент  Палаталардың  бірлескен  отырысында:  Президенттің  ұсынысы  бойынша 
Конституцияға  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізеді,  Конституциялық  заңдар 
қабылдайды,  оларға  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізеді,  соғыс  жəне  бейбітшілік 
мəселелерін шешеді, Республикалық референдум белгілеу туралы ұсыныс енгізеді, т.б. 
Сенат  47  депутаттан  құралады.  Сенат  депутаттарын  сайлау  жасырын  жолмен  жүзеге 
асады.  Сенаттың  15  депутатын  Республика  Президенті  тағайындайды.  Өкілеттік 
мерзімі  –  6  жыл.  Ал  Мəжіліс  107  депутаттан  тұрады.  Өкілеттік  мерзімі  –  5  жыл. 
Мəжілістің  98  депутатын  сайлау  жалпыға  бірдей,  тең  жəне  төте  сайлау  құқығы 
негізінде  жасырын  дауыс  беру  арқылы  жүзеге  асырылады.  9  депутатын  Қазақстан 
халқы Ассамблеясы  сайлайды. 
2007  жылғы  21  мамырда  "Қазақстан  Республикасының  Конституциясына 
өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  туралы"  Қазақстан  Республикасының  №  254-III 
Заңы қабылданды. Осы заңмен Конституциямызға елеулі оң өзгерістер енгізілді. Атап 
айтатын болсам, 2-бапқа сəйкес «Республиканың əкімшілік-аумақтық құрылысы, оның 
елордасының  мəртебесі  заңмен  белгіленеді.  Қазақстанның  елордасы  Астана  қаласы 
болып табылады» деп айқын көрсетілген.  
Бұл  Конституция  қазірде  бүгінгі  күннің  өміршең  талабына  толық  жауап  береді.  
Қазақстанның  Ата  Заңында  мемлекеттің  ең  қымбат  қазынасы  –  адам  жəне  оның 
құқықтары мен бостандықтары делінген. Адамның өмір сүру құқығы бала дүние есігін 
ашқаннан пайда болады. Оны бұзуға ешкімнің де құқығы, қақысы жоқ. 
Қорытындылай келе, біздің Заң  дүние жүзіндегі ең жас Конституциялардың бірі. 
Сол  себептен  қиындықтар  болып  жатады.  Қазақстан  өз  тəуелсіздігін  алғанға  дейін 
бірнеше  конституция  қабылдады,  дегенмен  олар  тек  формальді  түрде  ақ  қағаз  бетінде 
ғана  болды.  Ал,  ендігі  тəуелсіз,  егеменді  елдің  конституциясы  болашаққа  сенім 
ұялатады. Яғни, бұл демократиялық мемлекет ретінде қалыптасудың негізі болса керек. 
Республиканың  президенті  Н.Ə.Назарбаевтың  тікелей  басшылығымен  тəуелсіз 
Қазақстанның  жаңа  Конституциясы  қысқа  мерзім  ішінде  əзірленді.  Ол  халық 
талқылауынан  өтіп,  референдум  арқылы  өз  күшіне  енді.  Конституция  Қазақстанның 
демократиялық, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде дамуына қолайлы жағдай 
жасайды.  Заңда  белгіленген  барлық  тұжырым,  қағидалар  өмірдің  барлық  салаларын 
өркениетті   заң   жүзінде   басқаруға  жағдай  жасап  отырғанына  толық  сенімдеміз.  
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың: “Ең бастысы, кім екеніне қарамастан, əр 
адам  конституция  қағидаларын  қатаң  сақтауға  міндетті.  Біздің  бəріміздің  заңды 
білуіміздің маңызы зор. Ал оларды орындауымыздың маңызы одан да зор. Онсыз біздің 
өркендеген  мемлекет  орнатамыз,  елімізде  тəртіп  орнатамыз  деген  ниетіміздің  бəрі 
бекер.  Мемлекет  құру  ісі  –  үздіксіз  процесс,  ол  мемлекет  канша  өмір  сүрсе,  сонша 
уақыт жүргізіле бермек”, – деген сөзі ойымызды дəлелдей түседі. 
 

 
179 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: