Ұяңдану үрдісі. Б ~ п дауыссыздарының алмасуы

8 
11 
Буын үндестігі.
Шұғыл 
дауыссыздардың 
ызың 
дауыссыздармен 
алмасуы 
Тіл үндестігі – тілдің үнемді жұмысына негізделетіні. 
Буындардың бірыңғай жуан, жіңішке болып қиындасып 
тұратыны. Бұл кӛнеден келе жатқан заң, қазіргі қазақ тілінде 
әсіресе байырғы сӛздерде жақсы сақталған. Бунақ ішіндегі 
аралас буынды сӛздердің қайсыбірі бірыңғайланып кету себебі. 
Тілдегі аралас буынды сӛздің негізінен кірме сӛздер болып 
келетіні, олардың игерілмей қалуына «оқығандардың» (Халел), 
жазудың ықпалы. Орыс сӛздерінің тіл үндестігіне қатысы. 
Қазіргі қазақтың аты-жӛнінің айтылуы, жазылуындағы 
заңсыздық. Орыстың «-ов», «-ова», «-ич», «-овна» - тіл 
үндестігіне қастандық екені. Осы заңға илікпейтін қосымшалар, 
оның себебі, кері ықпал. Ерін үндестігі – еріннің үнемді 
жұмысының нәтижесі. Ерін үндестігі туралы түсінік. Ерін 
үндестігіне кӛзқарас. Еріндіктерді бас буында ғана жазу 
ережесінің авторы. Оның себебі, салдары. Қазақ тілінде де ерін 
үндестігінің күшті болғанына дәлел. Н.Ильминский, В.Радлов, 
П.Мелиоранский т.б. зерттеушілер еңбегіндегі ерін үндестігінің 
жайы. Ерін үндестігінің тілдік табиғатына қатысы. 
Шұғыл дауыссыздардың ызың дауыссыздармен алмасуы. 
П/б ~ у дыбыстарының алмасуы. Бұл дыбыстардың алмасуы сӛз 
басында кездеспейді, тек сӛз ортасында морфема жігінде 
байқалады. П, б шұғыл дыбыстары дауысты дыбыс арасында 
ызың аллофонға ие болады. Мысалы: қабақ – қауақ /жемісінен 
ыдыс жасайтын ӛсімдік/, дабыс – дауыс, қапсыр – қаусыр, 
кепсен – кеусен, кәпір – кәуір т.б.
12 
Дыбыс 
үндестігі 
(ассимиляция) 
Тіл арты дыбыстарының 
тіл алдына жылжу үрдісі 
Бейімдестік (аккомодация) – дауысты дыбыстардың ӛзара тіл 
табысуы, үндесуі. Дауыстының әркез дауыссызды игеріп 
тұратыны. Дауыссыздардың да ықпалы болатыны. Сӛз соңында, 
сӛз басында келетін (қ, к, п) қатаңдарының алмасуға бейімділігі 
Қ, ғ ~ у, и дыбыстарының алмасуыы сирек кездеседі, бірақ 
тіліміздің дыбыстық құрылымын айқындауда маңызы да жоқ 
емес. Мысалы: бақ – бау, қыстақ – қыстау, санақ – санау, тілек 
– тілеу, білек – білеу, тірек - тіреу сияқты сӛздер әдеби тілде 
жарыса қолданылса, жамау, бояу сӛздерінің жергілікті жерде 
жамақ, бояқ нұсқалары да қолданылады. Ал қазір бау 
(құлақшын бауы), байла сӛздерінің бақ (бағ) сӛздерінен к/г 
дыбыстарының у, й дыбыстарымен алмасып жасалғанын 
кӛрсететіні әбден дәлелденген жағдай. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: