Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
Ы, і, й дыбыстарына аяқталатын етістіктердің реестр сөз ретінде берілген тұйық түрінің (-у
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
| Ы, і, й дыбыстарына аяқталатын етістіктердің реестр сөз ретінде берілген тұйық түрінің (-у жұрнақты түрінің) қасына үтірден кейін оның II жақ бұйрық райдағы, III жақ ауыспалы шақтағы түрлері және үш дауысты дыбыс әрпі қатар келетіндерінің III жақ тәуелдеулі тұлғалары берілді: азаю, азай, азаяды, азаюы; бүрку, бүрік, бүркеді; қабу, қап, қабады (ит қабады), қабу, қабы, қабиды (көрпені қабиды); ою, ой, ояды, оюы; құю, құй, құяды, құюы.
Тұйық етістік түрінде қос уу әріптеріне аяқталатын сөздердің III жақтағы тәуелдеулі түрі де көрсетілді: ауу, аууы; қуу, қууы. Орыс тілінен енген сөздерге қосымшаның жуан не жіңішке жалғанатындығын көрсету үшін сол сөздің барыс септіктегі түрі мен тәуелдіктің III жағындағы тұлғасы берілді. Етістікке бұл жалғаулар жуан жалғанып тұрса, сол сөзге қалған жалғаулардың және жұрнақтардың барлығы да жуан жалғанады деп білу керек және керісінше: педагог, педагогке, педагогі; парк, паркке, паркі; блок, блокқа, блогі; поляр, полярға, поляры; полюс, полюске, полюсі; ансамбль, ансамбльге, ансамблі; цех, цехқа, цехы. Жіңішке ль дыбысына аяқталатын сөздерге тәуелдік жалғаулары тек қана жіңішке жалғанатындығы да (басқа қосымшалар жуан жалғанғанмен) көрсетілді: магистраль, магистральға, магистралі; фестиваль, фестивальға, фестивалі. Бірдей екі дыбыска (сс, лл, тт сиякты) және ст, зд, сть дыбыстарына аяқталатын сөздерге қосымша жалғанғанда соңғы әрілтерінің түсіп қалатын-қалмайтындығы сол сөздердің барыс жалғаулы және III жақтағы тәуелдік тұлғасының қатар берілуі арқылы көрсетілді: металл, металға, металы; класс, класқа, класы; грамм, грамға, грамы; съезд, съезге, съезі; ведомость, ведомосқа, ведомосы. Орыс тілінен енген, дауыссыздар тіркесіне аяқталатын кейбір сөздерге қазақ тілі қосымшалары дәнекер ы, і әріптері арқылы жалғанып жазылатындығы қатарында көрсетілді, ол үшін сөздің барыс жалғаулы және III жақтағы тәуелдік жалғаулы тұлғасы берілді: фонд, фондыға, фондысы; ромб, ромбыға, ромбысы; лифт, лифтіге, лифтісі. Сөз соңындағы п, х дыбыстарының дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда ұяңдамайтындығы ғана III жақтағы тәуелдеулі түрін беру арқылы көрсетілді: принцип, принципі; тип, типі; альманах, альманахы; цех, цехы; тарих, тарихы. Б, в, г, д дыбыстарына аяқталатын сөздерге қосымшалар қатаң дыбыстан басталып жалғанатындығы сөздің барыс септік жалғаулы түрі арқылы көрсетілді: отряд, отрядқа; клуб, клубқа. Әр түрлі екі-үш мағынада қолданылатын, бірақ жазылуы бірдей сөздердің әрқайсысының тіркесетін комноненттерін көрсету үшін немесе мағыналарын айқынырақ таныту үшін екі реттен (екі рет реестр етіп) берілген сәттері бар: бұлау (көз жасын бұлау); бұлау (ванна); бұлт (аспандағы);бұлт берді (жалтарды). Түбірі бір болғанмен, өз алдына мағыналық реңктері бар жарыспа сөздердің екеуі де (кейде үшеуі де) реестрден орын алды: кебек - кеуек; ғашық - асық - ашық, сұрақ - сұрау; суару - суғару; қазына - қазине (қазинелі қара нар), оттегі - оттек. Сөздікке мынадай тұлғалар енгізілген жоқ: 1) Етістіктін -у жұрнақты тұйық тұлғасы берілді де, қалған тұлғалары берілмеді, ол - осы етістік тұйық тұлғада қалай (бөлек я бірге, немесе дефис арқылы) жазылса, қалған тұлғаларында да солай жазылады деген сөз. Мысалы, арып-ашу деген тұлға реестрде берілді, осыған қарап арып-ашты, арып-ашып, арып-ашқан, арып- ашар т.б. тұлғалар да дефис арқылы жазылатындығын түсінуге болады. Идиома, фраза тіркестері де осы сияқты. Мысалы, бас қатыру деген тіркестің бөлек жазылатындығы сөздікке енгізілді, ал бас қатырды, бас қатырғыш, бас қатырушылық, бас қатырған сияқты тұлғалары жоқ, бірақ реестрдегі бас қатыру деп бөлек жазылатыны көрсетілген үлгі бойынша әрдайым бөлек жазылатындығын білуге болады. 2) Әріптерден қысқарған сөздер енгізілген жоқ. 3) Жұрнақ арқылы жасалатын туынды тұлғалардың көпшілігі, яғни жазуда қиындық туғызбайтындары, сөздікке енген жоқ. Мысалы, ауыл деген сөз бар, ал ауылдык, ауылдай, ауылша, ауылсыз деген тұлғалар жоқ, революция деген сөз берілді де, оның революциялық, революциялы, революцияшыл сияқты сын есімдік тұлғалары берілген жоқ, өйткені соңғы туынды тұлғалардың түбірі реестрдің берілген түріне қарай жазылатындығы белгілі. Бұлардың ішінде тек -лы жұрнақты сөзге тағы да -лық жұрнағы қосылып жасалғандары берілді: айнымалылық, жайдарлылық, жарлылық. 4) Кейбір туынды етістіктерді жасайтын түбір сөздің жазылуымен қатар, олардың етістік тұлғалары да берілді. Мысалы, кәміл, көлегей, кәмілдену, көлегейлеу, көлегейлену. 5) Қос сөздерден жасалған туынды түбірлердің де көпшілігі сөздікке енгізіліп, бұлардың да дефис арқылы жазылатындығы көрсетілді. Мысалы, кем-тар, есен-сау, кем-тарлық, есен-саулық. 6) Күрделі етістіктер де сөздікке енген жоқ. Мысалы, келе жатыр, келе алмады, кетіп бара жатыр, айта сал деген сөздер реестрде жоқ. Ал тура келу, алып келу, алып бару, алып кету деген күрделі етістіктердің әкелу, әкету, апару, түрегелу сияқты кірігіп, біріккен түрлеріде бар болғандықтан, сөздікке енгізілді. 7) Сөздікте орын алған жалқы есімдер (көбінесе кісі аттары) екі түрлі мақсатты көздеп берілді. Біріншіден, тұлғалас бөлек жазылатын жалпы есіммен шатастырмау мақсаты, мысалы: бота көз (қыз) және Ботагөз (жалқы есім), құла кер (ат) және Құлагер (жылқыға берілген ат). Екіншіден, Қаршақыз, Аязата, Ойсылқара, Шопаната сияқты жалқы есімдердің қосылып әрі бас әріппен жазылатындығын көрсету мақсаты көзделді. 8) Өте сирек қолданылатын, көпшілікке түсініксіз, бірақ өткен ғасырлардағы қазақша жазу үлгілерінде (өлең-жырларда, газет-журналдарда т.б.) кездесетін араб-парсы сөздерінің бірқатары сөздікте берілді. 9) Белгілі бір ғылым саласына арналған әдебиетте болмаса, жалпы көпшілік қолданатын әдебиетте көп кездеспейтін арнаулы терминдердің дені бұл шағын сөздікке енген жоқ. Мысалы, мұнда авгит, агафит, алвфакварц, гексагон, геодит, ортоклазсияқты геология терминдері, немесе перфект, компаративизм, предикат, парцелляция сияқты тіл білімінің терминдері сөздікте жоқ. 10) Жазылуы біршама қиын сөздердің көбінесе түбір тұлғасы да, олардан жасалған туынды сөздер де сөздікте берілді. Мысалы, абырой деген түбір сөзбен қатар абыройсыз, абыройсыздық, абыройлы, абыройсыздану сияқты туынды түрлері де берілді. Туынды сөз жасалғанда түбір мен қосымшаның аралығындағы әріптер ерекшелігін көрсететін немесе фонетикалық өзгеріске ұшырайтындығын танытатын сөздер де сөздіктен орын алды. Мысалы: абоненттік, авангардтық. 11) Күшейткіш буын арқылы жасалатын қос сөздер (қып-қызыл, жап-жасыл, үп-үлкен тәрізді) де сөздікке енді. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|