телесные наказания в XVIII столетии: сРавнителЬныЙ анализ ноРм

87
губ, кастрация). Членовредительство не было самостоятельным наказанием, применялось оно 
всегда в качестве дополнения к основным: ссылка, битье кнутом. Клеймение преступников - это 
наложение на тело преступника неизгладимых знаков, в виде эмблематических изображений 
или  начальных  букв,  указывающих  на  преступление  или  на  присужденное  наказание  [4]. 
Болезненные наказания заключались, как правило, в битье человека различными предметами 
и способами: плетьми, батогами, кошками, розгами, линьками, шпицрутенами и т.д. Самым 
распространенным видом болезненного телесного наказания было наказание кнутом. Откуда 
данный  вид  наказания  пришел  в  Россию  -  неизвестно,  но  с  течением  времени  кнут  стал 
поистине  национальным  и  самым  употребляемым  видом  наказания.  По  Судебнику  1497 
года кнут применялся только за два преступления, в Судебнике 1550 года применение кнута 
расширялось,  однако  на  практике  кнутом  наказывали  еще  чаще.  В  Уложении  1649  года 
назначение наказания в виде битья кнутом встречается 141 раз.
Существовали следующие виды наказаний кнутом: по числу ударов различали простое битье 
и «нещадное», по способу исполнения выделяли простое битье, битье на козле и «в проводку 
по торгам». Битье кнутом являлось одним из самых тяжких телесных наказаний. 
Четкого закрепления видов телесных наказаний за определенные преступления в законодательстве 
не  предусматривалось.  Законодательно  предпринимались  попытки  разграничить  сферы 
применения того или иного телесного наказания, но такие наказания применялись гораздо 
шире и за большие составы преступлений, чем было предусмотрено.
В Казахстане в рассматриваемом периоде правовое регулирование применения телесных 
наказаний претерпевало значительные изменения. Прежде всего, действовало обычное право 
казахов, которому не были свойственны членовредительные, увечащие наказания, В XVIII 
веке казахское обычное право знало, бесспорно, только один вид увечащего или близкого к 
увечащему наказанию. Это «рассечение головы», заключающееся в том, что наказываемому 
ударами сабли или ножа разрезали кожу на голове. Довольно распространенными наказания, 
обращенными  против  личности,  были  телесные,  зачастую  они  применялись  в  отношении 
неимущих и не пользующихся поддержкой сородичей. Это выражено в казахской пословице 
«У кого дырявая юрта, того поедают дождевые капли, у кого мало сородичей, того пожирают 
нагайки». Телесные наказания были предусмотрены за богохульство, за кражу и грабеж, за 
оскорбление вышестоящего лица и т.д. Они приобретают универсальный характер потому, 
что  всякий  несостоятельный,  неспособный  откупиться  тогузом  (девятикратный  штраф), 
аттуном (лошадь и халат) или другим аипом (уголовный штраф) преступник подвергался, 
если не смертной казни, то телесному наказанию.
Кроме обычного права в то время действовало так называемое «Уложение» Тауке хана 
«Жеті жарғы». Анализ «Уложения» хана Тауке затруднен следующими обстоятельствами. 
Во-первых,  оно  известно  нам  не  целиком,  а  лишь  в  отрывочных  записях-пересказах.  Во-
вторых, дошедшие до нас его тексты представляют собой результат языковой транспозиции: 
известные  ныне  варианты  «Жеті  жарғы»  зафиксированы  на  русском  языке,  а  не  на  языке 
авторов этого свода законов. Это имеет свои отрицательные стороны: социальная, правовая и 
иная терминология источника не отражает точно понятий, бытовавших в казахском обществе 
XVII- XVIII в., и т.п. [5]. По записям А. Левшина, в названном Уложении подробно прописан 
только один вид телесного (позорящего) наказания: сына, осмелившегося злословить или 
бить отца или мать свою, сажают на черную корову, лицом к хвосту, с навязанным на шею 
старым войлоком: корову сию водят вокруг аулов и сидящего на ней бьют плетью; а дочь 
связывается и предается матери для наказания по ее произволу [5, с. 170-178]. Приговоры 
о наказании плетьми во время правления Тауке хана суд биев почти не выносил.
С середины XVIII века происходит постепенное вхождение Казахстана в состав Российской 
Империи, что не могло не отразиться на праве Казахстана, по утверждению Маковецкого П.Е., 
у казахов «телесные наказания … составляют нововведение русских»[6], однако, думается, 
что это слишком категоричное утверждение, не имеющее подтверждений. 
Делая вывод из краткого анализа приведенных норм, можно говорить о том, что естественный 
процесс гуманизации телесных наказаний начался в России в XVIII веке. Многие исследователи 
истории права называют Екатерину II основоположником законодательного закрепления такой 
гуманизации, при Екатерине II были законодательно отменены членовредительные наказания, 
она была противницей применения жестоких телесных наказаний к несовершеннолетним, так 
же императрица отменила телесные наказания для дворян и купцов высших гильдий, но нельзя 
не заметить, что данный процесс начался еще при Елизавете, отменившей смертную казнь. 
Телесные наказания в XVIII столетии: сравнительный анализ норм казахского 
86
РЕЗЮМЕ
Проблема воспитания казахстанского патриотизма требует постоянного внимания и умелой
коррекции  самочувствия  и  гражданской  воспитанности  граждан,  готовности  защищать
свою Родину, гордиться ее достижениями. Воспитание патриотизма – задача всенародная,
государственная.
В  статье  рассматриваются  основные  сферы  воспитания  патриотизма  в  Республике
Казахстан.  Авторы  анализируют  основные  задачи  и  направления  совершенствования
данной работы.
reSume
The  problem  of  education  of  Kazakhstan  patriotism  requires  the  constant  attention  and
skilled-being correct and civil education of citizens, ready to defend their homeland, proud of
its achievements. Education of patriotism is the nationwide and state task.
The article considers the main spheres of patriotism education in the Republic of Kazakhstan.
The authors analyze the main challenges and ways of improving this work.
телесные наказания в XVIII столетии: сРавнителЬныЙ анализ ноРм
казаХского и РоссиЙского пРава
Ютяева Л.Е.,
преподаватель Самарского юридического института ФСИН России, майор внутренней службы
Одним из видов наказаний, сейчас уже не применяемых, но имевших большое значение
в прошлом, как России, так и мира в целом, являются телесные наказания. Относительно
происхождения телесных наказаний существуют разные точки зрения. Наиболее обоснованным
выглядит  предположение,  что  телесные  наказания  были  восприняты  русским  правом  из
византийской правовой традиции, найдя последующее закрепление и развитие под влиянием
монголо-татарского ига [1, с. 7].
В  историко-юридической  науке  нет  общепринятого  понимания  терминологической
конструкции «телесные наказания». А.Г. Тимофеев, посвятивший специальное исследование
истории телесных наказаний в России, понимал под ними карательные меры, направляемые
непосредственно на причинение физического страдания. По силе причиняемого страдания
телесные наказания могут близко подходить к смертной казни, переходить в нее, или, наоборот,
ограничиваться причинением сравнительно легкого физического страдания [1, с. 4].
Как пишет Анисимов Е.В., на Руси «порка была настолько распространена, что синонимов
слова «пороть» в русском языке так много, что их список содержит свыше 70 выражений и
уступает только списку синонимов слова «пьянствовать». Временем «расцвета» телесных
наказаний были XV–XVIII вв.: тогда вдобавок к бичеванию человеку частенько вырывали
ноздри или ставили на лице клеймо. Начиная с 1760-х годов, с эпохи Екатерины II, телесные
наказания потихоньку смягчались. Замена одного средства истязания на другое уже почиталась
благом [2].
Что касается законодательного регулирования преступлений и наказаний, в рассматриваемое
время всё ещё продолжало действовать Соборное Уложение 1649 года. Уложение не знало
четкого  определения  термина  «наказание»,  однако  виды  наказаний  за  различные  деяния
были определены довольно четко. Кроме Уложения в рассматриваемый период действовал
Артикул Воинский 1716 года, а также манифесты, именные и сенатские указы, касающиеся
назначения и применения различных видов наказаний, в том числе и телесных.
Необходимо  отметить  разнообразие  телесных  наказаний,  применявшихся  в  России.
В.Н.  Латкин,  характеризуя  виды  наказаний,  считает,  что  вторым  по  тяжести наказанием
(после смертной казни) были телесные наказания, разделявшиеся на членовредительные и
болезненные [3]. А.Г. Тимофеев в своей книге «История телесных наказаний в русском праве»
выделяет три вида телесных наказаний: членовредительные, болезненные и осрамительные
(в том числе клеймение). По силе причиняемого страдания телесные наказания могут близко
подходить к смертной казни, переходить в нее, или, наоборот, ограничиваться причинением
сравнительно легкого физического страдания [1]. Членовредительные наказания еще называются
изувечивающими и состоят в лишении человека какой-либо части тела или в повреждении
ее (ослепление, вырезание языка отсечение конечности или пальцев, отрезание ушей, носа,
Л.е. Ютяева
1 секция 



Л.е. Ютяева

88
Но на этом она не остановилась и продолжила гуманизацию системы уголовных наказаний, 
что так же отразилось на сокращении назначения и применения телесных наказаний. Однако, 
законодательство  знало  большое  количество  видов  телесных  наказаний,  и  применялись 
они гораздо более широко, чем в Казахстане, что говорит о, несомненно, более гуманной 
правовой системе Казахстана до ее вступления в состав Российской Империи. 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Тимофеев А.Г. История телесных наказаний в русском праве. 2-ое изд., перераб. и доп. 
СПб., 1904.
2. Евгений Анисимов. Русская пытка. Политический сыск в России XVIII века // http://
www.gramotey.com/?open_file=1269055013 (дата обращения: 15.05.2016).
3. Латкин В.Н. Учебник истории русского права периода империи (XVIII и XIX вв.) (под 
ред.  и с предисл. В.А. Томсинова). – М.: Зерцало, 2004.
4.  Энциклопедический  словарь  Брокгауза  и  Ефрона  //  http://www.brocgaus.ru/  (дата 
обращения: 15.05.2016).
5. Левшин А. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Часть третья. 
Этнографические известия. - СПб., 1832.
6.  Маковецкий  П.Е.  Материалы  для  изучения  юридических  обычаев  киргизов  //  http://
myaktobe.kz/archives/38766 (дата обращения: 15.05.2016).
ТҮЙІН
Мақала XVIII ғасырдағы Қазақстан және Ресей Империясы заңнамасындағы ұрып-соғып 
жазалаудың тағайындалуы мен қолданылуын реттейтін құқықтық нормаларды қарау және 
талдауға арналған.
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению и анализу правовых норм, регулирующих назначение и 
применение телесных наказаний, содержащихся в законодательстве Казахстана и Российской 
Империи в XVIII веке.
reSume
The article is devoted to consideration and analysis of legal norms, governing the purpose and 
use of corporal punishment contained in the legislation of Kazakhstan and the Russian Empire 
in the XVIII century.
Л.е. Ютяева

89
2 секция. 
ҚазаҚстанның ішкі істер органдары кадрларын кәсіби даярлау 
жүйесі және инновациялыҚ үдерістерді енгізу және дамыту 
аясында білім және ғылымды әрі Қарай жетілдіру
секция 2. 
система профессиональной подготовки кадров органов 
внутренних дел казахстана и дальнейшее совершенствование 
образования и науки в свете внедрения и развития 
инновационных процессов
2 секция 
   А.А. Акильбеков, Б.к. Утенов
ішкі істер органдары Қызметкерлерінің Қызмет атҚару кезіндегі 
Өзін-Өзі Қорғау әдістерін Қолдану
Акильбеков А.А.,
ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының ЖжДД кафедрасы бастығының орынбасары, 
полиция полковнигі 
Утенов Б.К.,
ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының ЖжДД кафедрасының аға оқытушысы, 
полиция подполковнигі 
Жауынгерлік және дене дайындығы ол Ішкі істер органдары қызметкерлері үшін қаншалықты 
зор мәнге ие екендігі барлығына мәлім. Қазақстан Республикасының барлық оқу орындарында 
жаңадан лек болып толтырылатын жас қызметкерлердің жауынгерлік дайындығын нығайту 
мен көтеру мәселесін шешу үшін көптеген жұмыстар жасалуда. 
Ал,  қазіргі  таңдағы  ең  басты  сұрақ  болып  отырған  ол  заңдық  талаптардың  аясындағы 
белгіленген қызметтік тапсырмалардың орындалуында. Қызметті жалпы дайындығы төмен 
немесе  дайындалмаған  қызметкерлер  атқарады.  Кейбір  қызметкерлер  тек  қана  қоғамдық 
тәртіпті  қамтамасыз  ете  алмаған  жөнімен  қоймай,  азаматтарды  қылмыскерлерден  қорғау 
түгілі өзін-өзі қорғауды да қамтамасыз ете алмайды.
Самбо күресі туралы алғашқы кітаптардың бірінің басты бетінде «Тек қана білу емес, 
оны істей де білу керек» делінген терең мағыналы бір сөз жазылған. Шынымен де, өзін-өзі 
қорғау  әдістерімен  танысу  тек  қана  теория  жүзінде  түсінік  қалыптастырып  қана  қоймай, 
оны тәжірибе жүзінде тиімді тәсілдермен қолдана білу жетістікке жетелейді деген ойдамыз 
[1, с. 3].
Дене дайындығының төселуі, бұлшық еттердің мықтылығы, шапшаңдық, ойлаудың еріктілігі, 
бұның бәрі құқық қорғау органдары қызметкерлерінің күш-жігерін арттырады. Дене дайындығы 
бағдарламасына сәйкес бірінші орында кезектес жауынгерлік әдіс-айлаларды орындау мен 
меңгеру қатар жүреді, мысалы қарусыздандыруды жатқызуға болады [2, с. 37].
Самбоның маңыздылығы мен бағалануы тек қана әдістерді қолдану мен дене дайындығының 
шыңдалуымен ғана шектеліп қана қоймайды. Жүйелі және дұрыс жүргізіліп отырған оқу 
сабақтары  жалпы  спортшының  мінезінің  қалыптасуына  пайдалы  септігін  тигізеді.  Ол 
ер  адамға  лайықты  батыл,  шыншыл,  күштің  ерік-жігері,  тез  ортада  қалыптаса  алу,  оның 
ішінде тез өзгеретін және қауіп тудырушы жағдайларға төзу тәсілімдері секілді мінездеме 
жинақтарын қалыптастыруға зор көмегін тигізеді.
Барлық әлемнің мемлекеттік билікті қорғаушы құрылымдары дүниежүзі бойынша өзін-
өзі қорғаудың түрлі санаттарымен, жауынгерлік әдістермен, дене дайындығының әр түрлі 
әдістемелік амалдарымен айналысады. Белгіленген бағдарламалық талаптар мен шарттарды 
нормативтерге сай орындамай қалып, тапсыра алмағандар полиция қызметінен шығарылады. 
Ал, өзін-өзі қорғану әдістерінің меңгерілу деңгейіне осындай мән берілуі өте дұрыс, себебі 
жауынгерлік  және  қызметтік  жағдайларда  өзін-өзі  қорғану  әдістері  қару  ретінде  қызмет 
атқарады.
Сонымен, самбо өз алдына қару, бұл басқа қаруларға қарағанда бірқатар артықшылықтары 
мен басымдылықтары бар ерекше спорт түрі.
1. Самбоның әдістері көрінбейді. Оны адам толыққанды меңгерді ме, жоқ па оны тек қана 
88
Но на этом она не остановилась и продолжила гуманизацию системы уголовных наказаний, 
что так же отразилось на сокращении назначения и применения телесных наказаний. Однако, 
законодательство  знало  большое  количество  видов  телесных  наказаний,  и  применялись 
они гораздо более широко, чем в Казахстане, что говорит о, несомненно, более гуманной 
правовой системе Казахстана до ее вступления в состав Российской Империи. 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Тимофеев А.Г. История телесных наказаний в русском праве. 2-ое изд., перераб. и доп. 
СПб., 1904.
2. Евгений Анисимов. Русская пытка. Политический сыск в России XVIII века // http://
www.gramotey.com/?open_file=1269055013 (дата обращения: 15.05.2016).
3. Латкин В.Н. Учебник истории русского права периода империи (XVIII и XIX вв.) (под 
ред.  и с предисл. В.А. Томсинова). – М.: Зерцало, 2004.
4.  Энциклопедический  словарь  Брокгауза  и  Ефрона  //  http://www.brocgaus.ru/  (дата 
обращения: 15.05.2016).
5. Левшин А. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Часть третья. 
Этнографические известия. - СПб., 1832.
6.  Маковецкий  П.Е.  Материалы  для  изучения  юридических  обычаев  киргизов  //  http://
myaktobe.kz/archives/38766 (дата обращения: 15.05.2016).
ТҮЙІН
Мақала XVIII ғасырдағы Қазақстан және Ресей Империясы заңнамасындағы ұрып-соғып 
жазалаудың тағайындалуы мен қолданылуын реттейтін құқықтық нормаларды қарау және 
талдауға арналған.
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению и анализу правовых норм, регулирующих назначение и 
применение телесных наказаний, содержащихся в законодательстве Казахстана и Российской 
Империи в XVIII веке.
reSume
The article is devoted to consideration and analysis of legal norms, governing the purpose and 
use of corporal punishment contained in the legislation of Kazakhstan and the Russian Empire 
in the XVIII century.
Л.е. Ютяева

90
А.А. Акильбеков, Б.к. Утенов
әдістің тәжірбие жүзінде қолданылуынан кейін ғана айқындауға болады.
2. Қай жерде атыс қаруын қолдану мүмкін емес, сол жерде самбо әдістерін терең қолдануға 
зор мүмкіндік бар. 
3. Самбоның жетік әдістерін меңгеру нақты дайындықты қажет етпейді. Әдістерді қолдану 
тез және тыныш. 
4. Самбоның ілімін тартып алуға болмайды, жоғалту да мүмкін емес. Бұл өзіңізбен бірге 
жүретін қорғаныс қаруы. Бірақ кез-келген қару секілді оны да тазарту керек, ол әдістерді 
қолдану арқылы самбо бойынша бірыңғай дайындықты талап етеді. 
5. Сонымен, қорытындысы, самбо ең ақылды қарудың бірі. Самбоның әдістерін меңгеру 
мен қолдану өте қолайлы [3, с. 45-46].
Осыған орай, ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін өзін-өзі қорғау бойынша әдістер 
бірінші деңгейлі мағынаға ие болады. Сіздер қазіргі таңда бұрынғыға қарағанда күштілік 
құрылымдарға  дене  дайындығы  жағынан  мықты  және  төзімді,  қаруды  жоғары  деңгейде 
білетін және дәлдік атумен ерекшеленетін, қоян-қолтық ұрысы мен өзін-өзі қорғау әдістерін 
жетік меңгерген қызметкерлер сұранысқа ие. Бұл талпынысты еңбек пен қажымас қайраттың 
арқасында жүзеге асырылады. Бір аптаның, бір айдың немесе бір жылдың ішінде немесе 
күнделікті  сабақтардың  барысында  көрсетілген  межелерге  жету  мүмкін  емес,  сондықтан 
жоспарлы түрде саналы сипатта кең көлемдегі өзіне қажетті шапшаңдық, күш, шыдамдылық 
секілді  қасиеттерді  меңгеру  үшін  тәжірбиелік  жұмыстарға  қатысу  ерекше  назарда  болуы 
тиіс.
Шынайылық ол қарапайым ғана заттардан тұратын мысал – жақсы жүгіру үшін, жүгіру 
керек, жақсы ату үшін, ату керек, жақсы күресу үшін күресу керек (кез келген спорт түрінен 
3 деңгейлік санатты орындау үшін жаңадан бастаушы ер балаға бір жыл бойы, аптасына 3 
рет дайындалуы тиіс, ал 2 деңгейлік санатты орындау үшін екі жыл бойы, аптасына 4 рет 
дайындалуы  тиіс,  ал  спорт  шебері  болу  үшін  күнделікті  3-4  сағат  дайындалып  көздеген 
мақсатына тек 5-6 жылдан кейін ғана жетуі мүмкін.) [4, с. 34].
Ішкі  істер  органдарының  қызметкері  өзінің  Қазақстан  халқының  құқықтарын  қорғау 
бойынша әділ қызметін атқару барысында өзіне тиісті қозғалыс әдістерін жетік меңгеруі 
тиіс екендігі белгілі. 
Сондықтан өзін-өзі қорғаудың тиімді және шапшаң әдістеріне оқытуды қамтамасыз ету 
дайындық үрдістерінен тұрады, бұл болашақ қызметкерлердің өз қызметінде осы әдістемелік 
жиынтықтарды пайдалануда керекті құндылық болып табылатын бір тапшылықтың сезілуі 
күрделі мәселе болып тұр. 
Кез келген шебер өз мағынасы жағынан жылдан-жылға төмендей бермей керісінше арта 
түсетін өз шеберлігінің біліктілігін айқындайтын керекті әдіс-тәсілдерді меңгермейінше ол 
шебер емес. Ал бұл өзін-өзі қорғаудағы лақтыру техникасының оқытылудағы жаңа әдістемелік 
жиынтықтарды іздестіруге жол ашуды талап етеді. 
Егер  спортшы  өзінің  жаттығуларын  жарысқа  қатысу  қызметі  барысынан  кейін  тастап 
кете алатын болса, ал қызметкер болса бірыңғай дене дайындығын сақтап, оны жетілдіру 
бойынша үздіксіз дене дайындығын жасы мен сіңірген еңбегіне қарамастан қамтамасыз етуі 
тиіс, себебі таңдаған мамандықтың талабы осындай.
ІІМ ЖОО-да жаңа талаптарға сай дайындалып жатқан шеберлер мен мамандардың дене 
дайындығы, өзін-өзі қорғау, психофизикалық және арнайы дайындық бойынша қажетті әдеби 
кітаптар және әдістемелік кешендер шығару туралы пікірлер мен ұсыныстар туындағалы 
көп мүмкіншілік болды.
Кез келген құқық қорғау органының қызметкері өзін-өзі қорғау бойынша жалпы күрес 
ережелері мен техникасын, әдісі мен айласы, тәсілімін жетік меңгерсе ол өзінен физикалық 
басым және қаруланған қарсыласына сенімді және басымдылықпен төтеп бере алады.
Өзін-өзі  қорғау  техниксы  басқа  бірден-бір  жүйелерге  қарағанда  бірнеше  қарсыласпен 
кездескенде аман қалуына зор мүмкіндіктер береді. Егерде өзін-өзі қорғау техникасы адам 
организмінің шынайы қимыл қозғалыстарына негізделіп орналасса, бұл жерде техника көп 
уақытты талап ететін механикалық үйренуді талап етпейді, оны меңгере білу адам санасына 
сіңірілген реакциялық сезімталдықты жетік меңгеру кез келген жағдайларда бір қалыпты 
қабылдауына септігін тигізеді. Құқық қорғау органының қызметкері өзінің орналасу тәртібі 
және әдістердің қолданылуын заң аясында өзі белгілейді, ол қарсыластың қауіптілік деңгейінің 
жөніне,  физикалық  және  психологиялық  жағдайына,  оның  қаруланғаны  мен  ойындағы 
басты  көздеген  іс-әрекетін,  сонымен  қатар  айналаның  жағдайы  мен  басқа  да  әсер  етуші 

91
факторлардың  жиынтығына  қарай  шешім  шығарады.  Негізгі  қағида  күшке  күшпен  жауап 
беру емес, ол қарсыластың өзінің күшін өзіне қарсы техникалық іс-әрекеттердің шеберлігін 
пайдаланып өз мақсатында жұмсау.
Өзін-өзі қорғау спорттық күреске қарағанда жеке қауіпсіздікті қамтамасыз ететін және 
қарусыздандыру мен құқық бұзушының ұсталу іс-әрекеттеріндегі техникалық ерекшеліктерді 
сәйкестендіруді талап етеді.
Өзін-өзі қорғау әдістері функционалдық жағына сан қырлы болып келеді, ол өз құрамына 
тосқауыл,  соққы,  тепе-теңдіктен  айыру,  лақтыру,  жауынгерлік  әдістер  мен  қылқындыру 
секілді тәсілдерді біріктіреді.
Өзін-өзі қорғау әдістерінің жалпы жүйесінің түп негізі үйлестірушілік және психофизикалық 
дене жаттығуы болып табылады, бұл аз уақыт ішінде дайындалушылардың кәсіби шеберлігін 
қоян-қолтық ұрысының ақырғы деңгейін меңгеруге жол ашады, бірақтан бұл тәжірбие жүзінде 
кеңінен таралған жетілдірілген әдістер жиынтығының кешенін қолдануға мүмкіндік бере 
бермейді. Шеберліктің арта түскен сайын техниканы меңгеруге аз уақыт кетеді, ал есесіне 
көп уақыт арнайы дене дайындығына кетеді.
Өзін-өзі  қорғау  әдістерін  меңгеруді  оқыту  кешені  үш  негізгі  бөліктен  тұрады  –  бұл 
жауынгерлік және дене дайындығының тәсілдері арқылы өзін жетік тани білуі, қарсыластың 
физикалық, психикалық ерекшелік және техникалық іс-әрекетін меңгеру, үшіншіден жағдайды 
ескере отыра заң аясындағы өзін-өзі қорғаудың техникалық әдістерінің қолданылуы.
Өзін-өзі  қорғау  бойынша  кез  келген  техникалық  әдістерді  меңгеру  еш  қиындықсыз 
меңгерудің негізі алғашқы дайындықтан өткен тұлғаға психофизикалық және үйлестірушілік 
базасындағы басым бағыттардың айқындылығымен сипатталады. Мысалы, психофизикалық 
дайындықтың жеткілікті даму деңгейнсіз пышақпен қаруланған әдіске қарсы қимыл немесе 
іс-әрекет жасау мәнсіз болып табылады.
Жоғарғы  сыныпты  біліктілігі  барынша  шыңдалған  шеберлерді  жауынгерлік  және  дене 
дайындығы бойынша сабақтарын өткізу барысында келесі кемшіліктерді ескеру керек:
1. Жалпы стандарттарға сай емес тапсырмаларды орындау үшін өзін-өзі қорғау әдістерінің 
жетілмегендігі байқалады.
2. Өзін-өзі қорғау әдістерінің меңгерілуінің шынайы өмірдегі әрекеттерден тым алыста 
болуы.
3. Сабақтарда толыққанды психофизикалық жаттығулар жетілдірілмеген.
4. Тиісті деңгейде қорғанудың толық сызбасының болмағандығы.
Қазіргі таңда кез келген мемлекетте заңның қатаң сақталуымен қатар кез келген құқық 
бұзушылықты тудырушы жағдайлар мен оның алдын-алуға деген көзқарасқа барынша қатаң 
түрде қарауында болып отыр.
Жедел-қызметтік тапсырмалардың орындалуы ішкі істер органдары қызметкерлерінің жеке 
құрамына жоғарғы талапты қоюда. Ішкі істер органдарының қызметкерлері жоғарғы деңгейлі 
физикалық және арнайы дайындықты жетік меңгеруге міндетті. Ішкі істер органдарының 
қызметкерлері үшін өзін-өзі қорғау әдістерінің тәжірбие жүзінде заң талабының аясында 
барынша  сақталуын  қамтамасыз  ету  үшін  толыққанды  білім  мен  айланың  қолданылуы 
маңызды. 
Дене дайындығын яғни, самбоның әдістерін меңгеру бойынша барысын бақылау ол оқу 
сабақтарының ұйымдастырылуының принциптілігінде. Сабақтың дайындалу сатысындағы 
өтілуін тиімді пайдалану үшін жаттығуларды сан көлеміне қарай орындау, ойын ұйымдастыру, 
уақытқа және жылдамдыққа орындау және салыстырмалы түрдегі түрлі жаттығулар жиынтығын 
қолдану болып табылады.
Оқу материалының берілуі барысында осы жиынтық әдістердің қайсысы тәжірбиеде яғны 
шынайы өмірде қандай жағдайларда және қай жерлерде қолданылады оның зардаптары мен 
нәтижесі  қандай  екендігін  көрсету  болып  табылады.  Сондықтан  курсанттарды  көптеген 
спорттық  секцияларға  қатыстырып,  осы  арқылы  бірнеше  мәселені  шеше  білу  керектігін 
қажет екендігін ескереміз, олар:
- сауықтыру;
- олардың спорт шеберлігінің деңгейін арттырады;
- тәрбиелік тұрғыдан үлкен рөл атқарады;
Жүйелі түрде жүргізілетін дене дайындығы бойынша сабақтардың басты міндеті, кез-келген 
қызметтің шеберлігі мен жедел-тапсырмаларды орындай білетін, әмбебап қызметкерлерді 
даярлау, оның ішінде жедел экстрималды жағдайлар (қауіпті қылмыскерлерді ұстау, қоғамдық 
Ішкі істер органдары қызметкерлерінің қызмет атқару кезіндегі өзін-өзі қорғау
90
А.А. Акильбеков, Б.к. Утенов
әдістің тәжірбие жүзінде қолданылуынан кейін ғана айқындауға болады.
2. Қай жерде атыс қаруын қолдану мүмкін емес, сол жерде самбо әдістерін терең қолдануға 
зор мүмкіндік бар. 
3. Самбоның жетік әдістерін меңгеру нақты дайындықты қажет етпейді. Әдістерді қолдану 
тез және тыныш. 
4. Самбоның ілімін тартып алуға болмайды, жоғалту да мүмкін емес. Бұл өзіңізбен бірге 
жүретін қорғаныс қаруы. Бірақ кез-келген қару секілді оны да тазарту керек, ол әдістерді 
қолдану арқылы самбо бойынша бірыңғай дайындықты талап етеді. 
5. Сонымен, қорытындысы, самбо ең ақылды қарудың бірі. Самбоның әдістерін меңгеру 
мен қолдану өте қолайлы [3, с. 45-46].
Осыған орай, ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін өзін-өзі қорғау бойынша әдістер 
бірінші деңгейлі мағынаға ие болады. Сіздер қазіргі таңда бұрынғыға қарағанда күштілік 
құрылымдарға  дене  дайындығы  жағынан  мықты  және  төзімді,  қаруды  жоғары  деңгейде 
білетін және дәлдік атумен ерекшеленетін, қоян-қолтық ұрысы мен өзін-өзі қорғау әдістерін 
жетік меңгерген қызметкерлер сұранысқа ие. Бұл талпынысты еңбек пен қажымас қайраттың 
арқасында жүзеге асырылады. Бір аптаның, бір айдың немесе бір жылдың ішінде немесе 
күнделікті  сабақтардың  барысында  көрсетілген  межелерге  жету  мүмкін  емес,  сондықтан 
жоспарлы түрде саналы сипатта кең көлемдегі өзіне қажетті шапшаңдық, күш, шыдамдылық 
секілді  қасиеттерді  меңгеру  үшін  тәжірбиелік  жұмыстарға  қатысу  ерекше  назарда  болуы 
тиіс.
Шынайылық ол қарапайым ғана заттардан тұратын мысал – жақсы жүгіру үшін, жүгіру 
керек, жақсы ату үшін, ату керек, жақсы күресу үшін күресу керек (кез келген спорт түрінен 
3 деңгейлік санатты орындау үшін жаңадан бастаушы ер балаға бір жыл бойы, аптасына 3 
рет дайындалуы тиіс, ал 2 деңгейлік санатты орындау үшін екі жыл бойы, аптасына 4 рет 
дайындалуы  тиіс,  ал  спорт  шебері  болу  үшін  күнделікті  3-4  сағат  дайындалып  көздеген 
мақсатына тек 5-6 жылдан кейін ғана жетуі мүмкін.) [4, с. 34].
Ішкі  істер  органдарының  қызметкері  өзінің  Қазақстан  халқының  құқықтарын  қорғау 
бойынша әділ қызметін атқару барысында өзіне тиісті қозғалыс әдістерін жетік меңгеруі 
тиіс екендігі белгілі. 
Сондықтан өзін-өзі қорғаудың тиімді және шапшаң әдістеріне оқытуды қамтамасыз ету 
дайындық үрдістерінен тұрады, бұл болашақ қызметкерлердің өз қызметінде осы әдістемелік 
жиынтықтарды пайдалануда керекті құндылық болып табылатын бір тапшылықтың сезілуі 
күрделі мәселе болып тұр. 
Кез келген шебер өз мағынасы жағынан жылдан-жылға төмендей бермей керісінше арта 
түсетін өз шеберлігінің біліктілігін айқындайтын керекті әдіс-тәсілдерді меңгермейінше ол 
шебер емес. Ал бұл өзін-өзі қорғаудағы лақтыру техникасының оқытылудағы жаңа әдістемелік 
жиынтықтарды іздестіруге жол ашуды талап етеді. 
Егер  спортшы  өзінің  жаттығуларын  жарысқа  қатысу  қызметі  барысынан  кейін  тастап 
кете алатын болса, ал қызметкер болса бірыңғай дене дайындығын сақтап, оны жетілдіру 
бойынша үздіксіз дене дайындығын жасы мен сіңірген еңбегіне қарамастан қамтамасыз етуі 
тиіс, себебі таңдаған мамандықтың талабы осындай.
ІІМ ЖОО-да жаңа талаптарға сай дайындалып жатқан шеберлер мен мамандардың дене 
дайындығы, өзін-өзі қорғау, психофизикалық және арнайы дайындық бойынша қажетті әдеби 
кітаптар және әдістемелік кешендер шығару туралы пікірлер мен ұсыныстар туындағалы 
көп мүмкіншілік болды.
Кез келген құқық қорғау органының қызметкері өзін-өзі қорғау бойынша жалпы күрес 
ережелері мен техникасын, әдісі мен айласы, тәсілімін жетік меңгерсе ол өзінен физикалық 
басым және қаруланған қарсыласына сенімді және басымдылықпен төтеп бере алады.
Өзін-өзі  қорғау  техниксы  басқа  бірден-бір  жүйелерге  қарағанда  бірнеше  қарсыласпен 
кездескенде аман қалуына зор мүмкіндіктер береді. Егерде өзін-өзі қорғау техникасы адам 
организмінің шынайы қимыл қозғалыстарына негізделіп орналасса, бұл жерде техника көп 
уақытты талап ететін механикалық үйренуді талап етпейді, оны меңгере білу адам санасына 
сіңірілген реакциялық сезімталдықты жетік меңгеру кез келген жағдайларда бір қалыпты 
қабылдауына септігін тигізеді. Құқық қорғау органының қызметкері өзінің орналасу тәртібі 
және әдістердің қолданылуын заң аясында өзі белгілейді, ол қарсыластың қауіптілік деңгейінің 
жөніне,  физикалық  және  психологиялық  жағдайына,  оның  қаруланғаны  мен  ойындағы 
басты  көздеген  іс-әрекетін,  сонымен  қатар  айналаның  жағдайы  мен  басқа  да  әсер  етуші 

92
тәртіпті сақтау мен қамтамасыз ету, жаппай тәртіпсіздік пен топтық бүліктердің өткізілуі 
барысында  заңдылықтың  сақталуы,  төтенше  жағдайлар  барысында  азаматтарға  көмек 
көрсету).
Дене дайындығы ол кез келген тұлғада шеберлік қимылдарының қалыптасуы, нығаюын 
бекітеді, еркіндік және моральдық белгілердің қалыптасуына негіз болуына, жеке тұлғалық 
ерекшеліктердің негізделуіне, алынған сабақтардың тәжірибе жүзінде жүзеге асырылуына 
және салауатты өмір салтын ұстануына негіз болады.
ӘДЕБиЕТТЕР ТІзІМІ
1. Чумаков Е.М. 100 уроков борьбы самбо. - М.,: ФиС, 1971. - С. 3.
2. Миленин В.М., Соловьев Л.М. Самозащита без оружия. – М.: ВиМи, 1994. - С. 37.
3. Чумаков Е.М. Тактика борца-самбиста. - М.,: ФиС, 1971. - С. 45-46.
4. Построение процесса обучения боевым приемам борьбы: методические рекомендации. 
– М.: ЦииНМОКП МВД России, 1998. - С. 34.
ТүйІН
Мақалада  курсанттарды  өзiн-өзi  қорғау  әдiстерiне  үйрету  мәселелері,  әсіресе  лақтыру 
техникасын  игеру  кезіндегі  кездесетін  қиындықтар,  сонымен  бірге  болашақта  ішкі  істер 
органдары қызметкерлерін психологиялық жағынан тәрбиелеу мәселелері қарастырылған.
Сонымен өзiн-өзi қорғау әдiстерi ішкі істер органдары қызметкерлері үшін маңызды болып 
табылады.  Сіз,  қаруды  жетік  білетін  және  дәл  ата  алатын,  қара  күші  бар  және  шыдамды, 
қоян-қолтық  ұрысы  әдістерін  және  өзін-өзі  қарусыз  қорғау  әдістерін  жақсы  иемденген 
кәсіпқойлар, қызметкерлер қазіргі уақытта өте қажет екенін білуге тиіссіз.
Мұның бәрі қара тер төгілген еңбекпен жетіледі. Күн сайын жаттығу болса да бір жеті, 
бір  ай  ішінде  жоғарыда  көрсетілген  деңгейге  жетуге  бірталай,  соған  байланысты  саналы 
түрде жоспарлы, үздіксіз, өзін-өзі қорғау әдістерін, жылдамдық, күш, төзімділік сияқты тән 
сапаларын жетілдіру үшін жеткілікті көлемде практикалық жұмысқа дайын болу керек.
РЕзюМЕ
В статье рассмотрены вопросы обучения слушателей приемам самозащиты, в частности, 
сложности, возникающие при освоении бросковой техники, а также воспитания психологической 
подготовки будущих сотрудников органов внутренних дел.
Таким образом, приемы самозащиты для сотрудников органов внутренних дел приобретают 
первостепенное значение. Вы должны знать, что сейчас, как никогда, крайне необходимы 
профессионалы, сотрудники, в совершенстве знающие оружие и умеющие метко стрелять, 
физически сильные и выносливые, владеющие приемами рукопашного боя и самозащиты.
Это достигается упорным и кропотливым трудом. за неделю, за месяц, даже ежедневных 
занятий, этих вышеуказанных качеств не добиться, поэтому надо сознательно готовиться к 
планомерной, регулярной и в достаточном объеме практической работе над совершенствованием 
приемов самозащиты, таких качеств как быстрота, сила, выносливость.
resume
The article considers the questions of self-defense technique's training of cadets, in particular, 
difficulty  of  throwing  technique,  and  also  education  of  psychological  training  of  future  law 
enforcement bodies’ officials.
So,  self-defense  technique  for  law  enforcement  bodies’  officials  has  the  great  importance. 
You should know, that now it is necessary for professionals, who knows weapons, self-defense 
technique and can shoot straight, physically strong and hardy. 
It is due to persistent and pain staking training. For week or month, or even daily trainings 
are not sufficiently for achievement the mentioned qualities, that’s why it’s necessary to train 
systematic, regular and in sufficient volume of practical work for improving self-defense technique 
and such qualities as rapidity, strength and endurance.
А.А. Акильбеков, Б.к. Утенов

93

жүктеу/скачать 8,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: