Қазақстан республикасының
жүктеу/скачать 3,82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Баршагүл Диханбекова
- Таисия Мармонтова
МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫ
Алматы облыстық мемлекеттік мұрағатының бас директоры Гүлназ Якубова Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты бас директорының орынбасары АШАРШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫ НЕ ДЕЙДІ?
басында 1931-1933 жылдары ашаршылыққа ұшырағаны баршамызға мәлім. Міне,
биыл осы
аталған ашаршылық нәубетінің
ата- бабаларымыздың басынан кешкеніне 80 жылға жуық уақыт өтсе де ел есінде сақталған «Ұлы жұт» ұрпақтан-ұрпаққа тарих болып қала беретіні анық. Мұрағат ісінің негізгі бағытының бірі мұрағатта сақтаулы тұрған тарихи маңызы бар құжаттарды баспасөз беттеріне жариялау және оны ғылыми айналымға енгізу болып табылады. Осы міндеттерді жүзеге асыру мақсатында Алматы облысының мұрағаттар және құжаттама басқармасы мен Алматы облыстық мемлекеттік мұрағатында бірқатар жұмыстар атқарылуда. Атап айтқанда: Біріншіден, 1931-1933 жж. ашаршылыққа қатысты мұрағат қорлары анықталды; Екіншіден, 2010 жылы «Қазақ халқының қасіреті» атты құжаттар мен материалдар жинағы жарық көрді; Үшіншіден, ашаршылықтың 80 жылдығына орай «1931-1933 жж. Алматы облысындағы ашаршылық» атты құжаттар көрмесі дайындалуда; Төртіншіден, осы тақырыпқа байланысты ғылыми жұмыспен айналысатын зерттеушілер мен ізденушілерге әдістемелік көмектер көрсетілуде. Сонымен бірге мұрағат құжаттарына сүйене отырып, 1931-1933 жылдардағы халқымыздың басынан кешкен ашаршылық нәубетіне қатысты барлық мұрағат деректерін қамту мүмкін емес болғандықтан, кейбір мәселелер мен деректерге ғана шолу жасауды жөн көрдік. Өлкедегі ашаршылық тарихы туралы мұрағат құжаттары не дейді? БК(б)П облыстық атқару комитеті уәкілінің «аса құпия» бағанды баяндама хатында «... Откочевка, связанная с продовольственными затруднениями, началась в октябре 1932 года. ... Особенная острота чувствовалась во второй половине декабря и первой половине января 1933 года, т.е. приняла массовый характер, в то же время наблюдались случаи смертности в отдельных колхозах, не смотря на то, что районные организации особенной тревоги не проявляли, считая положения терпимым, однако упрямые цифры показывают обратное...» деп көрсетілген 1 .
12
Халық комиссарлары кеңесінің жанындағы атқару комиссиясы төрағасы орынбасарының Шу ауданы бойынша жазған баяндама хатында былай делінген: «... На сегодняшний день ... район в основном находится в чрезвычайно тяжелом положении. ... По данным учета объектов на май 1931 года числилось хозяйств – 12787, душ – 63451, на май 1932 года хозяйств – 6665, душ – 20277 (уменьшение почти в два раза – А.Т.). ... Положение усугубляется эпидемическими заболеваниями ...» 2 . Елді жайлаған аштық пен зорлық-зомбылыққа шыдай алмай, ішерге тамақ таба алмай ашаршылыққа ұшыраған көптеген қазақ отбасылары көршілес Қытай, Монғолия, Ресей, Өзбекстан, Қарақалпақстан және тағы да басқа мемлекеттерге қашып кетуі және аштық кезінде пайда болған жұқпалы аурулардан халықтың жаппай қырылғандығы туралы бүгінгі күні бәрімізге де белгілі. «Балхашстрой» басшысы Каринский Ф. Голощекин мен И. Құра- мысовқа жазған жеделхатында былай дейді: «Откочевщики продолжают идти большими партиями со всех сторон Голодной степи на Бертыс, преобладают пешие, из них выбывают по пятнадцать человек в среднем ежедневно. В настоящее время насчитывается около 500 юрт – свыше 2 тысяч человек, продпомощи нет ... возможны эксцессы на почве массового вымирания...» 3 . Бұған жоғарғы басшылық немқұрайдылықпен қарады. Осы жағдайға байланысты облыстық Орталық атқару комитетіне жедел хаттар жіберіліп жатты. Солардың бірінде былай делінген: «... Наряды продпомощи до сих пор не получены, положение угрожающее.». 4 Мұрағатта сақтаулы құжаттарға сүйене отырып,
осы кезеңдегі ата-бабаларымыз өздерінің және отбасыларының амандықтарын сақтап қалу үшін көршілес елдерге жаппай көшуге мәжбүр болғандарына анық көз жеткізуге болады. Осы кезеңде облыс басшылары тарапынан көшпенділерді кері қайтару үшін бірқатар шаралар қолданыла бастады. Халық комиссарлары кеңесінің төрағасының орынбасары Т. Құлұм- бетовке және БК(б)П облыстық атқару комитетінің хатшысы И. Құра- мысовтың атына облыстық атқару комитетінің төрағасы И. Молдажановтың жазған баяндама хатында мынадай мәліметтер келтірілген: «Считаю необходимым информировать о положении дел по возврату и устройству откочевщиков.
I- По неполным данным из 14 районов Алма-атинской области откочевало:
В Киргизскую Республику 7312 х-ств. В Китай 11530 х-ств.
Внутри области, межрайонные откочевки – 17204 В другие области КАССР 923 х-ств. ----------------------------------------- Всего 37970 х-ств. при чем отсутствуют данные от 7 районов, а именно: Т. – Курганского, Урджарского, Коунрадского, Четского, Алакульского, Лепсинского и Октябрьского. II.- По данным на 28/VII-32 года возвратилось из Кирреспублики 686 х- ств., из Китая – 305 х-ств., из других районов внутри области к своим
13
прежним местожительствам – 3527 х-ств. Однако нужно отметить, что возвращение этих хозяйств проходили стихийно, без организованного планового руководства со стороны области и районных организаций, благодаря этому во многих района эти хозяйства до сих пор продолжают бездействовать нам неизвестно где и как они устраиваются. 3/ Краем было отпущено возвратная продссуда 45060 цен. безвозвратная 20480 цен. Назначением этих фондов - оказать продовольственную помощь нуждающимся населениям вообще и возвращающимся в частности. Этот фонд распределен по районам, за исключением 2 тысячи цент. которые оставлены в распоряжении областной комиссии» 5 .
Сандалған жұрт кері көшіп келгенімен, әлеуметтік-экономикалық мәселелері толық шешілмегендіктен қайта көшуге мәжбүр болды: «... По мимо действительного хозяйственного устройства, уже возвратившихся х-ств перед нами на сегодня стоят три серьезных вопросов: 1- Мероприятия по возвращению из Киргизии. Как было сказано выше на территории Киргизии на сегодня остается 6626 х-ств откочевников, есть случаи, когда эти хозяйства стихийно возвращаются на территории Казахстана, но не встречая организованного приема обратно откочевывает в Киргизию (Чу и Курдай). Разумеется, такое неорганизованное движение приведет к массовой голодовки и смертности. Полагаю, что из 6626 х-ств должны возвратиться на территорию области 4000 х-ств, остальные осядут на территории Киргизии...» 6 .
ауылында дүниеге келген Қамза Әлімұлы атамыздың аузынан жазып алынған әңгімеден үзінді келтірсек: «1932 жылдың суық күзінде бас сауғалап, жаяулатып Шамалған стансасына жеттік. Бір орыс машиниске алтын-күміс беріп, жүк пойызына отырдық. Бағытымыз - Қырғызстан, ол жерді ашаршылық жайламапты дегенді естігенбіз, мақсатымыз сонда жету. Қанша жүргеніміз есімде жоқ, пойыз бізді Тоқымақ қаласына әкеліп тастады. Стансаға түссек, ана жер, мына жерде сіресіп өліп жатқан қазақтар. Қала халқының дені өзбектер екен, олар ашаршылыққа ұшырамаған тәрізді... шайхана табалдырығында қатып қалған қазақтардың өлі денелерін киген киімдерінен танисың.» 7 .
Осы жоғарыда аталған қиын жағдайлар халықтың басына нәубет түсіріп, адамдардың жаппай қырылуына әкеліп соқты. Бұл туралы мұрағат құжаттарында көптеген жан түршігерлік мәліметтер кездеседі. Мысалы: «В одной из хат селения Касык обнаружено три трупа. Глава семьи и двое детей, у одного из которых был разрезан живот и удалены печень и легкие. При вскрытии главы семьи в желудке последнего оказалась печень ребенка, съеденная в сыром виде.» 8 . Қорыта келгенде, Кеңес үкіметінің жүргізген саясаты, яғни, көшпелі қазақ халқын отырықшылдыққа көшіруі, халықты жаппай ұжымдастыруы, аяқ астынан зорлықпен іске асырыла бастаған мал, астық салығы және халық мүлікінің тәркіленуі, сондай-ақ, малдардың жаппай қырылуы халыққа үлкен 14
зардаптар шектіріп, қазақ халқының тарихында болмаған демографиялық апатқа әкеліп соқтырды.
_____________ 1 ГААО, ф.1, оп. 15, д. 56, л. 12. 2 ГААО, ф.1, оп. 15, д. 60, л. 2. 3 ГААО, ф.685, оп. 1, д. 26, л. 26. 4 ГААО, ф.1, оп. 15, д. 8, л. 1. 5 ГААО. Ф. 685. Оп.4. Д. 37. Л. 31-33. 6 ГААО. Ф. 685. Оп.4. Д. 37. Л. 31-33. 7 Қазақ халқының қасіреті. Құжаттар мен материалдар жинағы: ХХ ғасырдың 20-шы, 30-шы жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылық. Алматы: - 2010, - 69 бет.
8
Алматы облыстық мемлекеттік мұрағатының бас қор сақтаушысы
АЛМАТЫ АЙМАҚТЫҚ МҰРАЖАЙЫ МҰРАҒАТ ДЕРЕКТЕРІНДЕ
Мұражай – әр халықтың рухани асыл қазыналарын жинақтап, тарихтың өткені мен бүгінін жалғап отырған көпір іспеттес. Мұражай - қай заманда болмасын қоғамға аса қажет орда. Өткен тарихқа сапар шеккіңіз келсе, мұражайға барыңыз. Ол – халықтың өткенi жайлы көптеген мәлiметтер береді. Оның жәдігерлері сол заманның тілімен сөйлейді. Қоғамдағы мұражайлардың өзіндік орнын жұртшылықтың жақсы тануын қамтамасыз ету үшін Халықаралық Мұражайлар Кеңесі (ICOM) 1977 жылы 18 мамырды – Халықаралық мұражайлар күні (IMD) деп жариялады. Содан бері бұл күн әлемдік деңгейде аталып келеді. Қазір елімізде мұражайдың түрлері өте көп. Олардың саны күннен-күнге артып
келеді. Мұражай
тарихының іргесін
қалаған алғашқы
қарлығаштарының бірі - 20 ғасырдың басында өз жұмысын бастаған Алматы қаласында ашылған Алматы аймақтық мұражайы. Оның тарихы 19 ғасырдың соңынан бастау алады. Алматы аймақтық мұражайы туралы деректер Алматы облыстық мұрағатының қор құжаттарында сақталған. Сол құжаттарға сүйенсек 1879 жылы Верный қаласында Жетісу облыстық статистикалық комитеті құрылды. Оның мүшелері сол кезеңдегі атақты өлкетанушылар А. Кушакевич, Н. Аристов, Л. Костенко, Н. Пантусов және т.б. еді. Олар Жетісу өлкесін жан-жақты зерттеу жұмыстарымен айналысты. 15
1898 жылы Н.Н.Пантусовтың басшылығымен осы статистикалық комитет жанынан мұражай ашу туралы бастама көтерілді. Мұражайға жәдігерлер жинақтауға көмек сұрап статистикалық комитет мүшелері институттарға, сол кезеңде ғылыми жұмыстармен айналысқан мекемелерге өтініш- хаттар жаза бастады. Бұл хаттар өз кезегінде қолдау тауып, мұражайға қажетті құнды жәдігерлер жинақтала бастады. 1898 жылдың өзінде-ақ жинақталған жәдігерлердің саны мұражайға жеке ғимарат бөлуді қажет етті. Мұражай алғашында Н. Пантусовтың үйінде орналасты . Н.Пантусов туралы қысқаша айтып өтсек, ол – өз ғұмырын Қазақстанды және Орта Азияны зерттеуге арнаған белгілі орыс археологы, географы, этнографы. Бірнеше ғылыми еңбектердің авторы. 1874 жылы Верный қаласына қызметке келіп келіп, 30 жылдай қаланың ғылыми-мәдени өміріне белсене араласты. 1896-1907 жылдары Жетісу статистикалық комитетін басқарды. Ол мұражайды өз қамқорлығына алып, өзі алғашқылардың бірі болып мұражайға өзінің археологиялық-этнографиялық коллекцияларын, жеке кітапханасындағы кітаптарын, ғылыми еңбектерінің қолжазбасын сыйға тартты.
Мұражайдың алғашқы меңгерушісі және оның іргесін қалаушылардың бірі Статистикалық комитет хатшысы В.Е.Недзвецкий еді. 1
1913 жылы статистикалық комитет мұражайға арнайы ғимарат бөлді. 1925 жылға дейін мұражай Жетісу облыстық мұражайы деп, 1925 жылдан 1928 жылға дейін Жетісу губерниялық мұражайы деп, 1928 жылдан 1930 жылға дейін Алматы аймақтық мұражайы деп аталды. Мұражай алғашында тарихи-жаратылыстану, тарихи-мәдени бөлімдерден тұрды.. Тарихи-
жаратылыстану бөлімі-зоологиялық, ботаникалық, геологиялық бөлімшелерден, тарихи-мәдени бөлімі - этнографиялық, археологиялық, тарихи, нумизматикалық бөлімшелерден тұрды. Мұрағат деректеріне сүйенсек, 1922-1923 жылдары мұражай қоры 11215 жәдігерді құрады. 2
Мұражайдың сол кезеңде халыққа қажеттілігін мына деректерден байқауға болады. 1920 жылы мұражай есігі келушілерге 120 рет ашық болды. Сол жылы мұражайды 20682 адам көріп қайтқан. Мұражайды қаржыландыру сол жылы 490
сомды құраған. Экспедицияға 600 сом бөлінген. 3
Қызметкерлер құрамы 1921 жылғы 13 мамырдағы мәліметке сүйенсек 7 адамнан тұрды. Мұражай меңгерушісі В.Д. Городецский, геологиялық бөлім меңгерушісі Е.И. Сергеева, кітапханашы Ф.В. Рябинин, археологиялық –этнографиялық бөлім лаборанты И.А.Чеканинский, зоологиялық бөлім лаборанты С.А.Харин, күзетші Н.Календаров, еден жуушы Ш. Календарова. 4 Мұражай 1921-1922 жылдары көптеген қиыншылықтарды бастан кешірді. Қаржы жағы жетіспеді. Қыста жылу берілмеді. Соның себебінен білікті мамандар тұрақтамады. Соған қарамастан мұражай өз қызметін тоқтатқан жоқ. Ол сол кезеңдегі ғылыми орталыққа айналды. Оның көмегіне көптеген мекемелер жүгінді. Қаражаттың жетіспеуінен 1922 жылдан мұражай ақылы қызмет атқара бастады. Ол туралы мұрағат құжаттары былай дейді: «Ввести входную плату за посещение музеев по всей Республике, за исключением одного дня в неделю для бесплатных групповых посещений. Установление размера платы за индивидуальные посещения определен в 2
16
рублей с каждого взрослого и в 1 рублей с каждого малолетнего посетителя». 5
Мұражай жанында 1922 жылдан Жетісу өлкесін зерттейтін қоғамдық ұйым және үйірме жұмыс істеген. Ол жергілікті зерттеушілердің басын қосты. Өлкетану мақсатындағы үйірмеге мектеп оқушылары мүше болды. Олар жергілікті жердің табиғатын, өсімдіктер әлемін зерттеуге өз үлестерін қосты. Сонымен қатар мұражай жанында талапқа онша сай келмейтін лабаратория, шағын мұрағат болды. Мұрағатта өлке тарихын суреттейтін қолжазбалар, суреттер, күміс ыдыстар т.б құнды бұйымдар сақталды. Мұражай қоры жалпы 2 жолмен: біріншісі- қайырымдылық жолымен, екіншісі-мұражай қызметкерлерінің іссапардан әкелген бұйымдарымен толықтырылып отырған. Оған қоса жергілікті тұрғындардың кездейсоқ тауып алған құнды бұйымдарын сатып алып отырған. 6
Мұражай жәдігерлерін толықтыру және тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау, оларды мұражай қарамағына алу мақсатында мұражай басшылары жастар ұйымдарымен, облыстық атқару комитеттерімен хат алмасып тұрған. Талғар коммунистік жастар комитеті президиумына жазған хатында: «Товарищи комсомольцы, оказать услугу музею по сбору тех археологических предметов, которые населением случайно найдены при хищнических раскопках. Соберите их из рук населения, по при этом запишите точно где, когда, при каких обстоятельствах, на какой глубине они взята, кем. Если можете, то сделайте описание того места, где произведена находка. Особенны ценны для музея предметы с надписями (камни, монеты, пластинки) рисунками и украшениями.» 7
Ерте кезден-ақ мәдениеттің ошағы болған Жетісу өлкесі өзінің әсем табиғатымен, жер байлығымен орыс ғалымдарын қызықтырғаны белгілі. 20 хасырдың басында да Жетісу өлкесіне бірнеше экспедиялар келді. Мұражай басшылары бұл экспедиялармен тығыз байланыс орнатып, қажетті мәліметтерді жинақтап отырған. Өздері де экспедицияларға шығып Жетісу өлкесінің тарихын, өсімдіктер әлемін, жануарлар дүниесін зерттеуге үлестерін қосты. 1927 жылғы мамыр айындағы ғалым Б. Н.Дублицкийдің Талғар қаласы маңындағы ескі қала орнын зерттеу үшін шыққан археологиялық экспедициясының қорытынды есебінде ол: Монғол шапқыншылығына дейін ерте ортағасыр кезеңінде бұл аймақта елді мекен болғанын, оған дәлел ол жерден кездестірген әртүрлі көлемдегі қорымдарды,
тасқа қашалып жазылған көне түркі жазуларын, әртүрлі бейнедегі салынған жануарлардың суреттерін, күйдірілген қыш ыдыстарды, қола және темір пышақтарды, садақ ұштарын тапқанын алға тартады. 8 Бірақ
қаражаттың жетіспеуі Жетісу өлкесін зерттеуде ауқымды жұмыстар атқаруға кедергі болды. Мұражай өз қызметінде әртүрлі көрмелерге де қатысып, өз жәдігерлерін тамашалауға ұсынып отырған. 1927 жылы КСРО халықтарының өнер көрмесіне қатысып, Хлудовтың 12 туындысын ұсынған. 9 Ленинград қаласындағы мемлекеттік эрмитажбен де жәдігерлер алмасып тұрған. 17
Оған қоса мұражай басшылары облыс аумағындағы тұрғындармен келісім- шартқа отырып, гербарий жинауға, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін суреттер т.б құнды жәдігерлер жинауға шамалары келгенше қаражат бөліп отырған. 10
Мұражай басшыларының 06.02. 1923 ж. «Мұражай, өнер, табиғат ескерткіштерін қорғау ісі жөніндегі Түркістан комитетіне» жазған хатында атақты суретші Хлудовтың Жетісу өлкесінде әртүрлі экспедедициялар құрамында болған жылдарында салған, қазақ халқының салт- дәстүрін, тұрмыс тіршілігін, табиғатын бейнелейтін тамаша өнер туындыларын сатып алуға қаражат бөлуді сұрайды. «Все эти экспедиции и поездки художником были использованы надлежащим образом, благодаря ему у него скопилось крупное богатство, имеющее огромное научное значение – а именно около 70 полотен его произведений, написанных с натуральными масляными красками на холстах, с размерами от 1-го до 2,5 кв. аршин, оцениваемое им 20 000 руб. золотом» 11
Сонымен қатар мұрағат деректерінен Хлудовтың 1926 жылы 9 маусымда мұражай басшыларына жазған өтінішін хатын да кездестіруге болады. Ол өз хатында өзінің қазақ даласында болған жылдарында салған, қазақ халқының жойылып бара жатқан салт-дәстүрін бейнелейтін 17 құнды туындысын қаражат тауып сатып алуды сұрайды. 12
1929 жылы орталық мемлекеттік мұражайдың Алматы қаласына көшірілуіне байланысты Халық Комиссарлар Кеңесінің 10.07.1929 ж. № 32 қаулысымен аймақтық мұражай орталық мемлекеттік мұражаймен қосылып, оның ғимараты жоғарғы оқу орындарының қызметкерлеріне пәтер ретінде берілді. Басшылықтың мұражайды қалдыру туралы жоғары жаққа жазған хаттарына қарамастан ғимарат 1930 жылы босатылып беріліп, мұражай өз жұмысын тоқтатты. 13
Өзінің қысқа ғұмырына қарамастан Алматы аймақтық мұражайы осы өлкені зерттеуге және оның мәдени дамуына айтарлықтай үлес қосты. Олардан қалған құнды жәдігерлер тарихымызды танытуға әлі де өз үлестерін қосуда.
____________
1 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 41 іс, 1 бет 2 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 17 іс, 2 бет 3 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 6 іс, 2-3 беттер 4 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 12 іс, 3-4 беттер 5 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 13 іс, 4 бет 6 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 20 іс, 13 бет 7 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 32 іс, 2 бет 8 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 51 іс, 1-6 беттер 9 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 43 іс, 53 бет 10 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 57 іс, 11,14-19 беттер 11 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 21 іс, 8 бет 12 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 48 іс, 23 бет 13 АОММ 187 қор, 1 тізімдеме, 63 іс,1, 156 беттер
18
Таисия Мармонтова Кандидат исторических наук, доцент
МАТЕРИАЛЫ ЦЕНТРА ДОКУМЕНТАЦИИ ОРЕНБУРГСКОЙ ОБЛАСТИ ПО НАЦИОНАЛЬНОЙ ПОЛИТИКЕ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА
Несмотря на то, что сегодня г. Оренбург находится не на территории Казахстана, именно в документохранилищах первой столицы Казахстана отложились ценные документы, позволяющие пролить свет на многие события из нашей истории. Центр Документации новейшей истории сегодня стал местом хранения документов Центрального краевого архива Киргизской республики. В 1924 г, при организации партийного архива Оренбургского обкома КПСС туда поступили документы партийного архива Киргизской республики. 1
архива Киргизской республики сегодня
сосредоточены в Фонде Центра документации новейшей истории Оренбургской области. В данной статье, на основе ряда документов данного фонда, предпринимается попытка проанализировать некоторые особенности национальной политики советской власти в первые десятилетия ХХ века. Генеральную линию коммунистической партии в регионе определяли документы первых партийных конференций. Из целого ряда протоколов партийных документов становится ясно что «съезды киргиз высказывались все за совместную работу с русскими». Это отражало новые исторические реалии. 3 - 11 января 1920 г. в Актюбинске было созвано первое совещание Советов Киргизии. На нем присутствовало 150 делегатов. Был избран новый состав Киргизского ревкома, в который вошли Пестковский, Байтурсунов, Мендешев, Джангильдин, Айтиев, Мирзагалиев, Арганчев, Сидельников и др. В мае 1920 г. председателем Кирревкома стал В. Радус - Зенкович. На заседании политбюро ЦК РКП(б) 25 августа 1920 г. было утверждено Киргизское бюро в составе В. Радус - Зенковича, И. Акулова, А. Джангильдина, А. Коростелева и др., а 26 августа декретом ВЦИК и СНК была образована Киргизская АССР. Дополнение к декрету от 22 октября 1920 г. предусматривало включение Оренбурга с прилежащими к нему районами в состав Киргизской республики на правах губернии. Оренбург стал столицей Казахстана.
19
Учредительный съезд Советов Киргизской АССР проходил в Оренбурге с 4 по 12 октября 1920 г. в здании клуба им. Свердлова. На съезде было представлено 273 делегата, из них 128 — казахов, 127 - русских, 18 делегатов - представители других национальностей. Съезд избрал ЦИК Киргизской АССР. В состав президиума КирЦИК вошли С. Мендешев, В. Радус - Зенкович, А. Джангильдин, С. Сейфулин и др. Председателем СНК республики был избран Радус - Зенкович. 2
сегодня находится на хранении в Центре документации новейшей истории Оренбургской области. Анализ данного документа позволяет сделать ясные выводы по поводу позиции коммунистической партии по национальному вопросу. Приведем одну цитату. «За все время революции не так часто разбирался в рядах РКП как после нашего последнего Партсъезда. Несмотря на это многие члены партии все ждут еще дополнительных пояснений и материалов. Часто мы слышим от довольно ответственных работников: «А где грань между колонизаторством и шовинизмом? Где кончается первое и начинается второе?». Между тем все вникающие в этот вопрос и мало-мальски уясняющие в себе наши практические отделение и практические мероприятия вынесенные на съезде, чувствуют, что мы ходим по грани…..Ныне же, когда капитализм низвергнут и нет причин для разжигания розни и всякие поползновения к национальному гнету вытравливаются в корне, казалось бы вполне нормальным, чтоб даже скрытый шовинизм отсутствовал, а между тем зачастую приходится с такими фактами сталкиваться…..Большая часть русских, выросших в условиях существовавшего великодержавного государства сохранили еще и поныне дух и настроение командующей нации… …отдельные маленькие явления кладут известный отпечаток и порождают у некоторых скрытый шовинизм». 3 Данная цитата весьма показательна для общего анализа подходов советской власти к населению национальных окраин, к которым относился и Казахстан. Из приведенного фрагмента видно, что коммунисты четко разграничивали политику царского правительства и собственную. О царском периоде речь идет как о времени, к которому в плане характеристики отношения к национальным окраинам применима дефиниция «колония-метрополия», однако, новая власть считала что следует изменить отношение и понять, что ситуация изменилась и все народы в новом, советском государстве были равноправны. Показательна в данном документе фраза о том, что большая часть русских сохранили дух и настроение «командующей нации», и это несколько расходится с общепартийной линии по поводу руководящей роли Москвы в жизни молодого советского государства. Важность привлечения коренного, «туземного» населения к государственному строительству отмечена в «Проекте тезисов Т. Котляр о работе в туземной деревне». В тексте данного документа ясно сказано о необходимости «вовлечение коренного населения Кирстана к непосредственному строительству своего советского государства». 4
20
Данные тезисы не противоречат в основной свое позиции по отношению к населению национальных окраин. Решения Х съезда ВКП(б) (1921) призывали привлекать к государственному и партийному строительству даже бывших членов национальных партий. В документе, очень точно подмечена общая тенденция внутренней политики, что привлечение национальных кадров к государственному строительству происходило преимущественно в городах и крупных населенных пунктах, а сельская местность по прежнему проживала привычным им строем, причем риторика оценки этого строя была резко отрицательной. Естественно, что подобная ситуация не устраивала большевиков и ими предпринимались большие усилия для того, чтобы активизировать процесс национального и государственного строительства. Это подтверждает ряд документов из фондов ЦДНИ ОО. Так в упомянутых выше тезисах отмечено, что для усиления партийно- государственного строительства предлагались следующие меры
по привлечению «киргиз» Акмолинской области к процессу строительства нового строя: «организовать союзы батраков и полубатраков, на основе профессионально-классового подхода в каждом кишлаке и ауле. Особе отмечалось, что при наличии в данном регионе промышленного производства наличие союзов батраков не должно мешать их взаимодействию с рабочим классов. Руководить данной работой должно бюро по объединению киргизской деревенской бедноты при парт. аппаратах». 5
документов, то становится ясно, что имеет место некоторое противоречие. С одной стороны документы центральных региональных структур говорят об уважении к представителям национальных меньшинств, о том, что необходимо следить за тем, что бы у всех народов были равные права. С другой стороны документы местного руководящего аппарата уверенно заявляют о том, что традиционный общинный строй кочевника является отсталым, и цели и задачи нового государства состоят в том, чтобы модернизировать общественный строй и содействовать строительству «советского» государства. Показательно, что в документах Акмолинской области фигурирует название «Кирстан», которое представляет по сути некий конструкт из слов «киргиз» и приставки «-стан», что было характерно для раннего советского периода, но никак не отражает название региона. Однако документы партийных структур Оренбурга и Акмолинска весьма показательны в части анализа принципов советской национальной политики. С одной стороны в тексте присутствует высокая риторика о равном положении всех народов, а с другой стороны явно видно пренебрежение новой власти к традиционным общинным структурами. В своем стремлении модифицировать жизнь по новому «советскому» образцу реформаторы совершенно не учитывали вековые традиции. Итог этого пренебрежения известен и печален. Если бы новая власть была чуть более дальновидна, то 21
возможно Казахстан избежал бы той колоссальной трагедии, которая разразилась в конце 20-х-начале 30 х гг. ХХ века. Анализ текста данного документа позволяет довольно уверенно предположить, что политика «Малого Октября», начавшаяся в 1926 г. не была некой новацией из центра. «Малый Октябрь» был подготовлен общим настроем местных партаппаратчиков. Приведенная ниже выдержка их архивного документа практически одни в один повторяет идеи Ф. Голощекина. «Киргиз бедняк не получал ничего конкретного, ни в экономической области, ни в области социального раскрепощения, ни в области просвещения – ничего, что хотя отделение намекнуло бы ему о тех светлых перспективах, за которых борются товарищи, мировую революцию пролетариата….. Надо изыскать средства как
пробиться сквозь
буржуазно- националистическое средотечение, которое сейчас отделяет бедняка киргиза от русского пролетариата. Надо взять решительный курс на киргизскую бедноту….». 6
сохранились тезисы доклада Мурзугалиева по национальному вопросу, который можно считать неким осознанием необходимости активизации партийного строительства в регионе: «Когда революция вместе с завоеваниями Красной Армии подвигались к киргизскому краю, часть бедноты киргизского населения была вовлечена в революционную деятельность: если не повсеместно, то отдельными частями, на отдельных территориях. Не имея политического сознания, киргизы инстинктивно чувствовали, что идут освободители. Так, например, был взят Уральск….. Но в дальнейшем революционная деятельность бедной части Киргизии приостанавливается, перестает расширяться, постепенно замирает. Революционные идеи, исходящие из Москвы, далее территории захваченной Красной
армией не
распространяются и революционный дух, революционный энтузиазм киргизских масс не мог проявиться. Здесь лежит начало великой ошибки нашей организации. Революционная пропаганда, развившаяся по России, здесь расплылась и умолкла… …крупную роль в охлаждении революционного пыла киргизской бедноты сыграло стремление Центральной власти и Кирревкома вернуть поскорее алаш-ордынцев в Оренбург… Много ошибок, допускают местные органы, не вовлекая киргизские массы в советское строительство». 7
серьезные перемены, и желание их производить исходит не только от центра, но и от местных партийных лидеров. Исследуя партийные документы начала 20-х гг. ХХ века можно прийти к выводу, что для Москвы Казахстан был по-прежнему отсталой национальной окраиной. Изменения в системе управления «по советскому образцу» начались не сразу, и это было не желание новых властей сохранить привычный для кочевника строй, а скорее невозможность сразу модернизировать жизнь национальной окраины. Этому мешала гражданская 22
война. Активные реформы начались сразу после того, как завершился период активных военных действий. Трудно сказать, что двигало первыми казахами коммунистами, когда они подвергали серьезному сомнению все традиционные ценности своего народа. Был ли это революционный романтизм, влияние ли это коммунистической пропаганды, или же какая-то недальновидность. Но в документах партийных организаций Казахстана можно обнаружить немало документов, призывающих полностью изменить жизнь в степи, по новым, отправляемым из центра указаниям. Приведем еще одну цитату: «Надо знать, как киргизы смотрят на власть, и что представляют собой киргизы в массе. Киргизы до сих пор не имеют определенной системы управления. В отдаленные времена бывало, когда ханы как будто управляли ими и то совместно с главами родов. При царизме ханское управление сменилось чиновничеством…. «Медальное» стремление к власти до сих пор сидит у каждого представителя казахского рода. Это стремление мы должны изжить самыми твердыми, решительными мерами». 8
некоторых экспертов о фактически организованном голоде конца 20-х- начала 30х гг. ХХ века. В начале 20-х гг. ХХ века реформаторы в порыве революционного идеализма надеялись быстро изменить ситуацию и буквально за несколько лет перестроить жизнь в степи по новому, «советскому» образцу, то спустя буквально несколько лет, когда стали видны первые результаты революционного эксперимента тон документов несколько изменился. Тогда
после массовых конфискаций основная масса «обобществленного» скота в республике пала из-за отсутствия корма и помещений, что привело к сокращению поголовья скота в 10 раз. А для казаха-кочевника это означало не что иное как мучительную смерть от голода, который не заставил себя долго ждать.
____________ 1 Байрева О.В., Люкшина И.В., Сухачева Ю.В. Центр документации новейшей истории Оренбургской области//http://www.orenport.ru/images/doc/241/archiv.doc 2 История Оренбуржья. - Учебное пособие. // Сост. и науч. ред. Л.И. Футорянский. - Оренбург: Оренбургское книжное издательство, 1996. - С. 231-234
3 Документы ЦДНИ ОО. Ф 1., Оп 1, Д. 230. ЛЛ 19-20
4
5 Документы ЦДНИ ОО Ф 1., Оп 1, Д. 230. ЛЛ 23-24 6 ЦДНИ ОО Ф.1, Оп.1, Д. 230. Л. 47 7 ЦДНИ ОО Ф1. Оп 1. Д. 230. ЛЛ. 50-51 8 ЦДНИ ОО Ф.1 Оп. 1 Д. 230. Л. 52 |