Қазақстан республикасының
жүктеу/скачать 3,82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Извлечения из сочинения «Тарих-и аваил ва авахир»
- ДЕРЕКТАНУ Құрманғали Дәркенов
- Канша Калиева
ШЫҒЫС МҰРАҒАТЫ
Доктор исторических наук, профессор
«ТАВАРИХ-И АВАИЛ ВА АВАХИР» КАК ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ КАЗАХОВ С СОСЕДНИМИ НАРОДАМИ XVIII – ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВВ.
Относительно жизни и деятельности автора сочинения «Таварих-и аваил ва авахир» («История начал и концов [царствований]») мы не располагаем никакими данными. Перед текстом приведено заглавие труда и написано, что некий Му’ин ад-Дин написал данное сочинение в эпоху эмира Насраллаха (1826-1860) 1 . Сочинение начинается с краткого изложения о времени и продолжительности жизни пророков, начиная с Адама, правоверных халифов, имамов и основателей четырех мазхабов, истории Чингизидов, Тимуридов (л.1б-15а). Далее идет изложение истории Бухары при Шейбанидах (л.15а – 22а), Аштарханидах (л.22а – 26б), Мангытах (л.26б – 60а). Сочинение заканчивается описанием восшествия на престол Бухары эмира Насраллаха в 1826 году. Для нас
представляют интерес
сведения, содержащиеся в оригинальной части труда, посвященной истории Бухарского ханства при Мангытах (л.144б – 176а). Хотя сведения о казахах, содержащиеся в «Таварих-и аваил ва авахир» носят отрывочный характер, все же представляют определенный интерес для изучения истории казахского народа XVIII –первой половины XIX вв.
//(л.145а) В 1134 [1721-22] году [Ибрахим-бий], возведя Раджаб-хана на ханство, два раза водил войска на Бухару и потерпев поражения, возвращался. Затем, не найдя другого выхода, подстрекая, призвал в Мавераннахр султанов казахских и каракалпакских. В течение семи лет эти племена последовательно уничтожали селения в окрестностях Самарканда и Бухары… …//(л.146а) Надир-шах 2 , после завершения похода в Индию, сам намеревается выступить в Мавераннахр. Переправившись через Джейхун 3 , подошел к Бухаре. Мухаммад Рахим-бек 4 сын Хакима аталыка встретил его в местности Барзам. Надир-шах //(л.146б) в 1156 [1743-44] году завладев Бухарой и возвратив обратно Абулфейз-хану, увел с собой [в поход] всех знатных узбеков вместе с двенадцатью тысячами воинов. Мухаммад Рахим-
24
бека назначил их военачальником. Надир-шах после покорения Бухары выступил в Ургенч. Илбарс-хан ургенчский 5 , собрав казахов и каракалпаков, приготовился к сражению. Войско казахов и каракалпаков, увидев, многочисленное войско Надир-шаха, обратилось в бегство. Надир-шах силой захватив Илбарс-хана, предал казни. …//(л.158б) Мухаммад Рахим-хан 6 повел войско на Чахар-джуй 7 . Достигнув западного берега реки, в местности Хасан Тат около десяти дней оказывал сопротивление [эмиру Саиду]. Эмир Саид 8 расположился напротив, на восточной стороне реки, в местности Хирадж. Спустя десять дней без битвы и сражения каждый вернулся к себе, в область. Однако грабеж и разбой его [Мухаммад Рахим-хана] всегда обнаруживались. Победа, также, чаще на стороне его разбойников была. Каждого с кем они сталкивались //(л.159а) убивали, будь
они малочисленны или многочисленны. По этой причине люди были в смятении. Каждому, кто попадет к нему в руки, [Мухаммад Рахим-хан], отрезав уши, даровал ему жизнь или убивал. Обычай брать пленных не имел. Летом, следующего года, в течение двух месяцев, разграбив три племени, около двух тысяч отважных юношей убил. Вначале придя в Чахар- джуй, сразился с калмаками, обратив их в бегство, всех убил. Спустя месяц, образовав две группы, выступили с двух сторон. Одна из групп, придя в Кам Миг, расположенной в окрестностях Кермине 9 , атаковало, большое количество людей было убито. Эмир Саид, на полпути достигнув его, выступил на север вилайета Бухары в Дашт-и Казак 10 . Раджаб-бека парваначи 11 послал вперед. //(л. 159б) Проделав двух дневный путь, вместе с двумя тысячами воинов настигли врага в местности Кандерлик-Казак… …(л. 170а) Эмир Омар 12 , сын эмира Саида, после брата стал эмиром…(л. 170б) Он был юноша недалекий, от государственных дел был далек… Большинство эмиров, сговорившись, послали в Карши человека, чтобы эмир Насраллах 13 быстро придя, стал в вилайете хозяином, так как его [вилайет] уже отнимают… Насраллах в последний день месяца Раджаб
14 , в благоприятное время выступил из Карши в сторону Самарканда. Весь народ Самарканда толпами вышел встречать его. Упомянутый эмир шесть дней пребывал здесь и воссел на Серый камень 15 …
Бухары и пришел в Кермина. Бек-углы диванбеги 16 бахрин, Ишана ходжа Файзи, Мир Забира сына эмира Саида с несколькими военачальниками послал впереди себя. В тот же день для участия в сражении эмир Насраллах выступил из Катта-Кургана в сторону Кермине. Высланные вперед эмиром Омаром, все, придя, примкнули к эмиру Насраллаху, и были вознаграждены. Жители Мианкаля с племенами китай-кипчаков, найманов, етти-уруг, все пришли приветствовать [эмира Насраллаха]. Когда известие об этом дошло до эмира Омара, он бежал и за одну ночь прибыл в Бухару. Опасаясь, что окажется в осаде, ворота и стены, на которые надеялся, передав [воинам], приготовился к приходу врага. Эмир Насраллах, придя в Кермине, завладел [областью]… 25
//(л.172б) …Эмир Омар также собрав знать города, давал обещания, каждому чиновнику пожаловал пост, лучше прежнего, а не имеющим поста, дал пост. Ворота города [для защиты] распределили между ними. Из мангытских эмиров //(л.173а) в городе находился Раджаб-бек парваначи, из мелких чиновников никого не было. Из шагирд-пиша 17 – первый Хаким- кушбеги, Мирза Ибадаллах-бий, Мулла Салих-бий, Закарийа-бий, Тарагай- хан
18 , Исматулла-бий с четырьмястами калмаками, Ишан Ходжа с тремя братьями находились на службе у ворот. Абдалкарим туксаба 19 [был] со стами карлуками, Агзам мирахур 20 с двумястами афганцами, Гулям Мухаммад туксаба с четырьмястами мервцами, Гулям Айяз-бий с четырьмястами лазги, турками, иранцами, Дулаб каравул-беги со стами найманами. В течение пятидесяти дней продолжалась его осада. Все войска потеряли надежду на победу. Некоторые в свою страну бежали, а бухарцы направили в город письма и для того, чтобы спасти себя в этих письмах они писали восхваления своему доверенному. Остальные бежав, вошли в город. Етти-уруг, найманы, каждый отправившись в свою область, проявили неповиновение и стали нападать. Китай-кипчаки из Шахрисабза приведя Хусейн-бия Утарчийского, ввели в Янги-Курган. Крепость Чилек также [отняли] у Ширдана-бека мангыта. Чернь из бедняков Самарканда, учинив в городе несправедливость, убили своего Аксакала Ходжа Латифа. Мухаммад Алям мирахур мангыт был военачальником, его хотели захватить в плен. //(л.174а) В это время знатные люди Самарканда находились на службе у эмира Насраллаха в Базарча. Найманы, распространив ложную весть, что эмир Насраллах бежал из под Бухары, этим подстрекали чернь самаркандскую. Он [Мухаммад Алям мирахур] бежав из рук черни, пришел к Хаким-заде. Хаким-заде был сыном Сафар-бия Гуляма. [Хаким-заде] схитрив сказал беднякам: «Если вы являетесь [подданными] эмира Омара, то мы тоже на вашей стороне, хотя мой отец [ушел] с эмиром Насраллахом». Сказав таким образом, Мухаммад Алям мирахуру и другим знатным военачальникам, каждому дав гарантию, успокоил бунт черни. Услыхав шум черни, правитель Джумабазара Санокул-бий отправил человека к правителю Панджикента Сарымсак-дадха. И объединившись, оба разграбили имущество Катта-бия ургутского. Катта-бий приходился тестем эмиру Насраллаху и находился при нем в Базарча. (л. 174б) Оба послали человека к эмиру Омару [со словами]: «Сослужили вам службу». Племя найманов в крепость Дабус явились, взяв дорогу на Бухару, послали к эмиру Омару сто всадников. Пообещали, что если хисари- кипчаки, объединятся с ними, то вышлют еще две тысячи воинов. А хисари- кипчаки став друг другу противниками, начали враждовать. Короче, осада затянулась, люди устали. Каждое утро после утреннего приветствия народа военачальники верхом осматривали окрестности города, чтобы люди не везли в город зерно и солому, а начальники орудий, проходя мимо конного базара, стреляли из пушек. За эти пятьдесят дней многих убили. Затем Раджаб-бек парваначи договорившись с Хакимом кушбеги, вместе с Гулямом Айязом //(л.175а) на 26
рассвете, во вторник, 27 числа месяца Рамазан 21 , в упомянутом году, открыли самаркандские северные ворота и впустили сторонников эмира Насраллаха. После утреннего намаза эмир Насраллах вступил в город. Эмир Омар бежав, укрылся в доме Накиба-ходжи. В тот же день убили пятьдесят человек. Были убиты Тарагай-хан казах, Исматаллах-бий с сыном. Из прочих – Мулла Турсун Баба ташкентский вместе с сыном Мирза Азизом астрологом, Мирза Азим-мунши, Гази-бек Рахматаллах-бек, Кази-мохаррем, Ходжикули Гулям и 15 человек из найманов были убиты. Остальных помиловали. Утром, в четверг, подарив помилование эмиру Омару, дал в сопровождение людей и отправил в Герат…
_____________ 1
Рукопись Института востоковедения АН РУз № 4468/III. 2 Надир-шах – шах Ирана [1736-1747 гг.] 3 Джейхун – р.Аму-Дарья. 4 Мухаммад Рахим-бек – основатель мангытской династии в Бухаре [1753-1759 гг.]. 5 Ильбарс-хан – чингизид, хан Хивы [1728-1740 гг.]. 6 Мухаммад Рахим-хан – один из наиболее могущественных ханов Хивы в XIX в. [1806-1825 гг.]. 7 Чахар-джуй – современный Чарджоу. 8 Эмир Саид – один из титулов эмира Хайдара, правил в Бухаре в 1800-1826 гг. 9 Кермине – богатая область с городом того же имени, находившаяся на северо-востоке от г. Бухары. 10 Дашт-и Казак – казахские степи. 11 Парваначи – один из высших сановников, особа двенадцатого класса /в восходящем порядке/, в переводе означает носителя ханского приказа [парванэ]. 12 Эмир Омар – один из семи сыновей эмира Хайдара, восемнадцати лет стал государем, правил несколько месяцев в 1826 г. 13 Эмир Насраллах – представитель династии Мангытов, правил в Бухаре в 1826-1860 гг. 14 Раджаб – название седьмого месяца арабского лунного года. 15 Т.е. на известный Кок-таш, находящийся в Самаркандской цитадели. 16 Диванбеги – сановник по финансовой части, ведавший приходо-расходными статьями. В Бухаре диванбеги был тринадцатым чином в восходящем порядке иерархической лестницы. /А.А.Семенов, Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре. СВ, Т.5, С.137-153/. 27
17 Шагирд-пиша – нечиновные служащие, исполнявшие поручения при высших военных чинах. 18 Тарагай-хан – казах по происхождению, находился на службе у эмира Омара. 19 Туксаба – седьмой чин в бухарском военном сословии с титулом «убежище войны». / А.А.Семенов, Очерк поземельно- податного и налогового устройства в Бухарском ханстве. Т., 1929, С.8 20 Мирахур – конюший, шталмейстер. 21 Рамазан – девятый месяц мусульманского лунного года.
28
Құрманғали Дәркенов Тарих ғылымдарының кандидаты Бибіхадиша Әбжаппарова Тарих ғылымдарының докторы
ТОРҒАЙ ТАРИХЫ МҰРАҒАТ
ДЕРЕКТЕРІНДЕ: ТАЛДАУ
ЖӘНЕ КӨЗҚАРАС ЭВОЛЮЦИЯСЫ
мәселелердің бірі Торғай тарихына қатысты мұрағат құжаттары. Әрине, бұл арада Торғай тарихы зерттелмеді, жазылмады, бұл мәселе орынынан жылжымады деген пікір тумағаны дұрыс. Торғайдың әрлі-бергі тарихына тікелей қатысты бірнеше танымдық еңбектер жарық көрді. Аталған еңбектер ішінде Торғай елінде ұзақ жылдар басшылық қызметте істеген Ж. Қосабаев пен Р.Х. Сариева еңбектерінің орны бөлек 1 . Бұл еңбектердің ел тарихын зерделеудегі құндылық екендігін теріске шығаруға болмайды. Аталған еңбектерде Торғай тарихына ауқымды шолу жасалды. Солай дегенімізбен, олар ғылыми ортаға емес көпшілікке арналды, танымдық сипаты басым. Ғылыми талдау, терең зерттеу тәсілінде емес, Торғай елінің өткен тарихы оқиғалар желісін сипаттау, баяндау, жеткізу сипатында жазылды. Сонымен қатар, Торғай тарихындағы оқиғаларға немесе белгілі бір кезеңдеріне қатысты
әр жылдары
З.Мұхамеджанов, Ә.Жүсіпұлы, Б.Әлденұлы, М.Сүлейменов, С.Кенжеахметов т.б. 2 жергілікті азаматтардың еңбектері жарық көрді. Жергілікті жазушылар еңбектерінің артықшылығы сол, олар ел ішіндегі өздері білетін, естіген, көне көздерден жинаған материалдары негізінде елге азды-көпті таныс дүниені жаңартып, жинақтап ұсынды. Сондай-ақ, кәсіпқой зерттеуші ғалымдар А.Нұрқанов, Б.Сүлейменов, В.Я.
Басин, Х.Маданов, А.Елеуов, С.Бейсенбаев, Р.Б.Сүлейменов, П.М.Пахмурный, В.Григорьев 3 және т.б. еңбектерінде Торғай тарихына қатысты бірқатар мәліметтер берілген. Бір айтарлығы бұл еңбектер әр жылдары өткен ғасырдың 60-шы жылдары мен 90 жылдары аралығында жарық көрді. Аталған ғылыми еңбектер заман талабына, уақыт лебіне сай кеңестік жылдардағы көзқарас тұрғысында жазылғандығын айтып өткен орынды. Онда Торғай елінің тұлғалары А.Байтұрсыновты, М.Дулатовты, А.Бірімжановты, А.Юсуповты «феодалдық-байшыл көзқарастағылар», «ұлтшылдар», «алашордашылар», «большевиктік таптық
саясатқа қарсылар» деп бір жақты жазды. Кейкіні де «кеңес үкіметі саясатына, большевиктің идеяға қарсы шықты, оқшауланды, бандиттік іс-әрекет
29
жасады» деп жазғаны да ақиқат. Әбдіғапар мен Оспанды «хандық билікті, өткенді көксеушілер», «халық көтерілісін басқа арнаға салып жіберуге мүдделі болды, Кеңес үкіметін қолдамады» деп айыптады. Әрине, аталған ғалымдарды кеңестік заманда ақиқатты айта алмады деп кінәлау артық болар еді. Себебі, олар проблемаға, ғылыми-зерттеу объектісіне кеңестік көзқарас призмасынан қарады. Ғалымдар осы жылдары 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне, А.Иманов пен Ә.Жанкелдин образдарына назар аударды. Оларды кеңестік көзқарас тұрғысында төменгі, қаналушы тап мүддесін қорғаушылар, орыс-қазақ еңбекшілерінің интернационалдық достығын орнатушылар ретінде жазды. Бірақ кеңестік ғалымдар Торғай халқының жартысынан астамы қырылып, тірі қалғандары босып кеткен 1920-21 жылдардағы және 1930-1932 жылдардағы ашаршылық жөнінде ештеңе жазбады. Осы ашаршылық зардабын өз көздерімен көрген Н.Ахметбековтың «Күләндам» және К.Жолдыбаевтың өлеңдері да баспа бетін көрмеді. Торғай оқығандарының 20-30-шы жылдардағы тағдыры мен қасіреті жөнінде де ештеме айтылмады. Торғай елінің 1917 жылғы революцияға дейінгі тарихы да, оның ішінде Шақшақ Жәнібек тархан, Дәуітбай, Шәкір батыр, Иман батыр, Кенесарының Торғай елінде болуы, патша үкіметіне қарсы күресі т.б. зерттеу жұмыстарында айтылмады. Кейбір еңбектерде бірер жолдар берілгенімен, оларды үстірт бір жақты ғана баяндалды. Тек қана 90-шы жылдар басынан Торғай тарихына қатысты деректер мұрағат сөрелерінен алынып, М.Қозыбаев, К.Нұрпейісов, Т.Кәкішев, Ғ.Ахметов, Т.Жұртпай, Х.Әбжанов, Р.Сағынбекұлы еңбектерінде айналысқа түсті. Ғылыми-зерттеу еңбектерінде тікелей немесе жанама түрде Торғай елі тарихына қатысты деректер қолданылды. Әсіресе ұзақ жылдар зерттеушілер назарынан тыс қалып келген алаш зиялылары, Алашорда тақырыптарына байланысты ауқымды ғылыми еңбектер мен мақалаларда Торғай тарихына қатысты деректер бүгінгі көзқарас тұрғысында қаралды. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, А.Бірімжанов, Н.Құлжанованың өмірі, саяси-ағартушылық, қайраткерлік қызметіне байланысты тарих, саясаттану, педагогика, философияда бірнеше кандидаттық, докторлық диссертациялар жазылып, қорғалды. Сонымен бірге көпшілікке арналған ғылыми-танымдық сипаттағы С.Кенжеахметовтің ұзақ жылдардағы ізденістері нәтижесінде жазылып жарық көрген еңбектерінің де орны ерекше. Ақиқатын айтсақ, тілге бай, әр сөйлемі ойлы, шұрайлы қасаңдықтан ада С.Кенжеахметовтің қайсыбір мақалаларын алсақ та ел тарихы, әдебиеті, мәдениеті, салт-дәстүрі соншалықты шынайы, соншалықты жатық берілді. Қазіргі кезде де Торғай еліне қатысты жазылып жарияланып жатқан дүниелер азды-көпті баршылық. Бірақ өкінішке орай ел тарихын айшықтайтын дүниелердің мұрағат сөрелерінде қолданылмастан, ешкім бетін ашпастан қозғалыссыз жатқаны да ақиқат. Сөзіміз дәлелді болу үшін жүйелі түрде баяндайық. Қазір Қазақстан Республикасы мемлекеттік мұрағатында «Торғай облыстық Басқармасы» деген атаумен көптеген біздің елге қатысты ХІХ 30
ғасырды толық қамтыған ХХ ғасырдың 18 жылымен аяқталатын 25 қор бар 4 . Айтып өтетін жай, бұл қор Ресейден Орынбор мемлекеттік мұрағатынан әкелінген. Бұл 25-ші қор бірнеше тізбеден, ал әр тізбе 400-500-ге дейінгі байламнан, әр байлам төрт-бес мыңға жуық істен тұрады. Жай ғана қарапайым түрде есептесек, осы 25-ші қордың өзінде елу-алпыс мыңдай іс, папка бар. Ал кейбір іс мың парақ құжаттардан тұрады. Сонда ойлап қарасаңыздар қаншама мыңдаған құжаттар бар. Бір өкініштісі кейбір істерді осы күнге дейін ешкім ашпаған, көрмеген. Оларда біздің елдің өткен тарихы жатыр. Осы қордан ішінара келтірейін. Осы қордағы, үшінші тізбе, екінші байлам, 5 істе «1867 жылдың 24 авгусі мен 1873 жылдың 3 февралі аралығында Торғайдың жергілікті басшыларын, старшындарын, билері мен басқа да қазақтарды марапаттау жөніндегі» құжаттар сақталған 5 . Бес томнан тұратын 4449 істе 1845 жылы 24 июньде Красноярцов пен Биглов деген екі шенеунікті Торғай және Ырғыз өзендері бойына салынып жатқан екі бекіністің жұмысын жеделдету үшін жіберілгені, сонымен бірге Торғай өзені жағасында салынып жатқан бекініс құрылысы, сол жерде тұратын ру-тайпалар, олардың басшылары жөнінде мәліметтер берілген. Торғай және Ырғыз бекінісін салу арқылы Кенесары Қасымовты осы аймақтан ығыстырып шығару керек, оған жергілікті ру басыларын, билерді қарсы қою керек деп анық жазылған 6 .
далада екі
бекініс құрылысын салу үшін
Орынбор шекаралық комиссиясының екі шенеунігі Красноярцов пен Бигловты іссапарға жіберу, жергілікті билеуші сұлтандардың орналасуы мен қозғалысы, оларды Өлкейік өзені, Бестауға қарай орналастыра отырып Кенесары сұлтанның бүлігін бақылау және Торғай өзені бойында Орынбор бекінісі мен Ырғыз өзені жағасынада Орал бекінісін салу үшін бекітілген әскерлермен тосқауыл қою жөніндегі көптеген құжаттар тіркелген 7 .
уездерінің тізімі беріліп, онда болыс басқарушылары, ауыл старшындары, әр болыстардағы үй саны және басқа да мәліметтер толық берілген 8 . Бұл
құжаттың құндылығы сол кезеңде Торғай облысында, оның уездерінде, әр болысында қанша адам тұрды, ел билігінде кімдер болды. Оларға қатысты қандай құжаттар сақталған осы мәліметтерді біле аламыз. Қазіргі Жанкелдин ауданының Қызбел, Шобан, Бидайық, Алтынсары елді мекендері кезінде Сарқопа, Майқарау болыстары құрамында болды. Менің ата бабам осы аталған Сарықопа, Майқарау болыстарында туып, осында тұрғандықтан осы екі болысқа қатысты құжаттарды да көтердім. Бірінші тізбенің 276 байламының, 2889 ісінде «1907-1910 жылдары Торғай уезі, Сарықопа болысында лауазымдық қызметтерге сайлау туралы» 9 , 291 байламның, 3063 ісінде «1910-1914 жылдары Торғай уезі, Майқарау болысында лауазымдық қызметтерге сайлау туралы» 10 , 3064 ісінде «1910- 1914 жылдары Торғай уезі, Сарықопа болысында лауазымдық қызметтерге сайлау туралы» 11 құжаттар тігілген. Онда аталған болыстардан сайлауға кімдер түсті, дауыс беру нәтижесі қалай болды, қанша адам дауыс берді, 31
жалпы ел ішіндегі ахуал қандай, осы мәселерге қатысты маңызды деректер бар. Осы 25 қорда сақталған құжаттардың ішінде 1916 жылғы Торғай және Ырғыз уезіндегі ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты көптеген деректер бар 12 . Қазақтарды тыл жұмысына шақыру жөніндегі құжаттар да тіркелген 13 . Ал 65 байламда «Жатжұрттықтарды әрекет етуші майдандағы армияның әскери жұмыстарына мобилизациялауға байланысты қазақтардың арасындағы тәртіпсіздіктер мен наразылықтар туралы» 14 істе Торғай уезіндегі халықтың наразылығының күшейіп отырғандығын, оны басуға жергілікті әкімшіліктің шарасыз болып отырғандығын баяндайды. Торғайдағы наразылықтың басқа аймақтарға тарап «Қарабалық уезінде болыстың өлтірілгендігін» 15 , сондықтан бүлікшілерге қатаң шара қолдану керектігін 16 мәлімдеді. Жергілікті халықтың наразылығы күшейіп тұрған жағдайында патша үкіметінің органдары қазақ оқығандарын да бақылауда ұстады. Орынбор губернаторына 1916 жылы 19 июльде Оралдан телеграмма беріліп, онда Ә.Бөкейхановтың хатын оқыған қазақтардың призывқа қарсылық білдіріп жатқанын, «Қазақ» газетінің редакторы А.Байтұрсынов, М.Дулатовқа қазақтар кеңес алуға барғанын баяндайды 17 . Торғай облысының генерал губернаторы Орынбор полицеймейстріне «Қазақ» газетінің қызметкері Ә.Бөкейхановтың қайда жүргенін баяндап тұруды тапсырады 18 .
министрлігіне қазақтардың тәртіпсіздігі облыста күшейіп бара жатқандығын мәлімдеп, Торғай мен Ырғызға әскер жіберу жөнінде телеграмма берді 19 .
облыстық губернатор Эверсман Қостанайдан облыстық вице-губернатор Обуховқа жеделхат жіберіп, 225 адамнан тұратын жүздікті бөліп Торғай мен Ырғызға жіберуді талап етті 20 . Обуховқа берілген келесі жедел хатта да тыл жұмысына шақырылғандар үшін призывқа ақсақалдар жауап беретіндігін, орындамағандарды түрмеге жабатындығын, ал призывқа шақырылғандар келмесе, әскери сотқа тартатындығын, осыны уезд басшылары мен болыстық правительдерге жеткізуді талап етеді 21 .
Келесі бір 1916 жылдың 25 июлінде жазылған құжатта Қостанай уезінде, оның ішінде алғашында наразылық байқалған Қарабалық болысында тыл жұмысына шақырылғандарды беру қалыпты жүріп жатқандығы, ал Торғайға тағы да әскер жіберу, жазалау шараларын күшейту қажеттілігі айтылады 22 . Қостанай уезі бастығы Торғай облыстық губернаторына елдегі жағдайды баяндап, Торғай уезі жағында найза, шоқпар, балтамен қаруланған 200-дей адамның бүлік жасап жүргенін рапорт жазып мәлімдеді 23 . Торғай уезіндегі бүлікшілерге тұрғындар қашып барып қосылып жатыр деп жазды. Осы 418 істің 309-318 беттерінде Торғай елінде беделді Сарықопа, Майқарау болыстарында болыс билеушісі Иманқұлдың Әбдірахманы жөнінде деректер бар. Торғай уездік бастығына губернатор Эверсман жеделхат жіберіп Торғайдағы жағдайды баяндап тұруды тапсырып, Торғайда 1916 жылдың 1 32
қыркүйегінде ақсақалдар съезін өткізетіндігін, барлығының қатысуы міндетті екендігін жазды 24 . Губернатор Эверсманның Торғай уездік бастығы подполковник Каретниковке жолдаған құжатында С.Токин, Тоқмұхамедов, Беспақовтың әр шаруашылықтан төрт малшыны
жұмыс істеу
үшін әскери
міндеткерліктен босату жөніндегі өтініштерінің қанағаттандырылмағанын айтады
25 . Торғай уездік бастығының көмекшісі Ткаченко 1916 жылдың 22 сентябрінде рапорт жазып Торғай уезіндегі жағдай шиеленісіп бара жатқандығын, тыл жұмысына шақырылғандардың кең далаға сіңіп жоқ болып кеткендігін, енді бір бөлігінің қаруланып ашық қарсылыққа шығуға дайын екендіктерін жазып «құпия» деген грифпен жолдады 26 . Сонымен қатар тыл жұмыстарына шақырудан қазақтардың қашуы, бой тасалауы себепті Торғайдағы орыс-казак әскерлері горнизонын шөппен, тұрғындарды отынмен жабдықтау нашарлады. Сондықтан губернатор Эверсман Торғай уезі бастығына Торғайға отын, шөп әкелген қазақтарды майдан жұмысына алуды кейінге шегеру жөнінде жеделхат жіберді 27 . Қалай дегенмен де Торғай уезіндегі көптеген учаскелерде қазақтарды жинау сәтті болмады. Көпшілігі тыл жұмысына шақыртудан бұлтарды, келмеді. Шақырту жасына сәйкес келмейтін көптеген адамдарды болыстардың тізімге кіргізгені де белгілі болды. Халық наразылығын басу үшін Торғайға екі казак жүздігі, Екатеринбургтен Дон ерекше казак жүздігі және Самарадан келген жүздік Уфадан келетін әскерді күтпестен жіберілді. Экспедициялық отрядтың бастығы болып генерал-лейтенант Лаврентьев тағайындалды. Олар 28 октябрьде Қазаннан Орынборға шықты 28 .
Торғай облысы губернаторы жедел хат жіберіп, Торғайдағы жағдайды баяндады. Онда Торғаймен байланыс үзілгендігі, почтаның тоналғандығы, Торғай горнизонындағы 200 казак пен 100 солдаттың көтерлісшілер бүлігін басуға жеткіліксіздігі, Торғайдың өзін бүлікшілерден қорғаудың қиындығы, азық-түліктің аздығы, келуге тиісті казак жүздіктерінің әлі келмегендігі, артиллерия қажеттілігі баяндалды. Торғай-Ырғыз телеграф линиясын бүлікшіл қазақтардың талқандап қиратқаны, телеграф бағаналарының үш жерде кесіліп тасталғаны, біреуі әдейі жұлынып алынғандығы мәлімделді 29 .
келгендігі жөнінде де құжат сақталған. Генерал-адъюдант Куропаткин жіберген жүздіктердің Торғай жеріне кіргендігін, олар бүлікшіл қазақтарға патшаға қалай қызмет атқару керектігін көрсетеді және бүлікшіл ордаға (Торғай деп түсіну керек) патша Жарлығын қалай орындау керектігін үйретеді деп, оларды көтермелеп, мақтап жазған губернатордың хаты тігілген 30 .
Торғайдағы халық көтерілісінің сипатын, барысын, сол жылдардағы оқиғаларды жүйелі баяндайтын көптеген құжаттар ретімен, ұқыпты, өте мұқият тігіліп, еш жері жыртылмастан, бұзылмай сақталған. 31 . 33
Ресей Федерациясының мемлекеттік мұрағатында да 1916 жылғы көтерліс туралы анықтама, басқа да тарихи құнды құжаттар сақталған 32 . Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатындағы Торғай елі тарихына тікелей қатысты сақталған құжаттардың бірі «Мұсылман дінінің құлшылық етушілеріне шетелдік паспорт беру жөнінде» деп аталатын бірнеше іс бар 33 . Аталған істердегі құжаттарды қарау барысында мен атам Дәрке Тілеубаевтың бірнеше Торғай уезі адамдарымен Мекке мен Мединеге қажылыққа барған құжаттарын тауып алдым. 808 а істің 409 және 410, 516 парақтарында Дәрке Тілеубаевқа қатысты құжаттар тігілген. 1910 жылы 6 қазанда Торғай облысының губернаторына Дәрке атамыз Мекке мен Мәдинаға қажылыққа баруға рұхсат сұрап және шетелдік паспорт алуға өтініш жазады, 7 октябрь күні губернатор паспорт берілсін деп виза қояды, ол 409 парақта тігілген, ал 410 парақта Торғай уезі бастығы көмекшісі берген куәлік тіркеліп, 516 парақта берілген шетелдік паспорттың виза қойылған талоны тіркелген. Сонымен қатар мына мәселеге де назар аударған орынды. Патша үкіметі ұзақ жылдар бойы қазақ жеріне дендеп ену, орнығу, орыстандыру, шоқындыру саясатын жүргізгені белгілі. Айтылған ойдың дәлелі, 25 қорда Торғай облысы қазақтарының шоқынуы, христиан дінін қабылдауы туралы баяндаған төрт парақ болса да құжат сақталған 34 .
арасында жер дауына қатысты талас тудырған, қайшылықты мәселелерге тікелей араласып, шешіп отырды. Ресейдің мемлекеттік тарих мұрағатында Орынбор және Сібір қазақтары (құжатта қырғыздар деп берілген) арасындаға өзара талаптарын шешуге байланысты Сібір өлкесін жаңа әкімшілік бөліктерге бөлу мәселесін қайта қарауға қатысты Комиссия есебі, Ақтөбе облысының Сарысу уезінің бес болысы мен Торғай облысы, Торғай уезі, Қараторғай болысы қазақтары арасындағы жер дауын шешуге байланысты төтенше съездің қаулысы тігілген. Бұл істе 1862 жылдың 10 қазаны мен 1875 жылдың 10 мамыры арасындағы құжаттар тізілген 35 . Мұрағатта кеңес үкіметі жылдарына қатысты көптеген құжаттар бар. Қазақ АССР-і ішкі істер Халық Комиссарының қорында Торғай уездік атқару комитеті отырысының хаттамалары сақталған. Хаттамаларды талдай отырып, 20-шы жылдардағы Торғай елі жағдайынан бірқатар мәліметтер алуға болады. Әсіресе, 1920-21 жылдары елді жайлаған ашаршылық зардабы, елдің жайы туралы, кеңес үкіметінің ел ішіндегі қызметтері жайында құнды деректер берілген 36 . Ұзақ жылдар бойы қазақ жеріндегі кеңес үкіметі қызметіне көлеңке түсірмеу мақсатында 1920-21 жылдардағы ашаршылыққа байланысты ештеңе айтылмай, неғұрлым бүркемеленіп келгенімен ашаршылыққа ұшырағандарға көмек көрсету жөніндегі губерниялық және уездік комиссиялар отырысы хаттамаларының көшірмелері мұрағат қорында тігілген
37 . Осы 40 қордан Қырғыз (Қазақ) республикасындағы білім беру ісінің жағдайы, сауаттыларды есепке алу, сауатсыздықты жою жолдары, сауатсыздықты жою пункттері мен мектептер ашу жөніндегі және Оқу 34
ағарту Халық комиссариаты есебінен Торғай уезіне қатысты бірқатар мәліметтер кездеседі. Бұл аталған құжаттардың құндылығы – кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы оқу-ағарту ісінің хал-жайы, деңгейі, мемлекеттің аталған саладағы позициясын айқындауға мүмкіндік береді 38 . Аталған қорда 1896 жылы Қазан университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірген, І-ІІ Мемлекеттік Думаға Торғай облысынан депутат болып сайланған Бірімжанов Ахмет Қорғанбекұлына қатысты құжаттар сақталған. Өз қолымен толтырған Қырғыз (Қазақ) Өлкесі Ішкі істер комиссариаты қызметінің анкетасы, жеке құжаты, Кеңестік мекеме қызметкерінің тіркеу карточкасы сақталған 39 .
Торғай жері
алаш зиялылары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, А.Бірімжанов, Ғ.Бірімжанов, А.Юсупов, Е.Омаров, С.Кәдірбаев, С.Токин т.б., ел ішінде танымал Құлжан, Төке, Ә.Жанбосынов, Кейкі батыр және кеңестік тарихнамада ерекше орын берілген А.Иманов, Ә.Жанкелдин, Б.Қаралдин шыққан ел. Алашордаға қырын қараған кеңес үкіметі Торғай зиялыларын «кеңес үкіметіне қарсы шығушылар», «байшыл феодалдық дәуірді көксеушілер», «ұлтшылдар» деп әр жылдары айыптады. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы ОГПУ-дың колегиясы шешімімен 1931 жылдың 4 сәуірінде «А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Есполов, Д.Әділов, Ж.Аймауытов, Х.Болғамбаев, Ғ.Бірімжанов, Х.Ғаббасов, А.Юсупов 1921 жылы Орынбор қаласында контрреволюциялық ұйым құрып, Орта Азиядағы пантюркистік ұйымның бастығы Валидовпен байланыс жасағаны үшін; далаға барып қарулы көтеріліс ұйымдастыру туралы жиналыс өткізгені және далаға сіңіп кетуге дайындалғаны үшін; 1927 жылы ВКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің секретары Голощекинге қастандық жасауға тырысқаны үшін; А.Юсупов Ғ.Бірімжановтың Валидовқа кеткенін хабарламағаны үшін РСФСР қылмысты істер Кодексінің 58 бабының 2, 4, 8, 11, 13 тармақтары бойынша ату жазасына кесілді 40 . Кейін Ахмет Байтұрсынов пен М.Дулатов істері қайта бұзылып, 1931 жылдың 13 қаңтарында ұсталғаннан бергі мерзімі қоса есептеліп, тұтастай алғанда он жыл айдауға кесілді 41 . РСФСР Жоғарғы соты қазақ бөлімінің 1922-1936 жылдар аралығын қамтыған 251 қорында қазақ зиялыларына қатысты көптеген құжаттар сақталған 42 . Тарихқа «Торғай ісі» деген атпен енген 1920-21 жылдары Торғай елі ашаршылық құрсауына түскенде елді аштықтан құтқару үшін Семейде қазақ зиялылары бас болып мал жинап, Торғайға әкеліп таратып, кейін істі болған Ж.Аймауытов пен торғай азаматтарына қатысты мұрағатта бірнеге том құжаттар сақталған 43 . Сонымен қатар ҚР Президенті мұрағатының 811-қорында Амангелді Имановқа қатысты 2 мың бетке жуық естелік деректер де сақтаулы 44 .
Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату жолындағы күрескер, революциялық қозғалысқа, азамат соғысына қатысушы Әліби Тоғжанұлы Жанкелдинге қатысты көптеген құжаттар жинақталған 45 . 35
Әрине біз бұл мақалада Торғай елі тарихына қатысты мұрағат құжаттары жөнінде барлық қорларды толық қамтып, көрсете алған жоқпыз. Олай істеу де мүмкін болмаған еді. Солай болғанымен, осы мәселені зерттеймін деушіге бағыт-бағдар көрсеттік. Ресейдегі самодержавиелік билік пен кеңес одағы кезеңіндегі Торғай елі тарихына, жеке тарихи тұлғаларға қатысты тарихи деректерді жүйелеп, әр заманға сай көзқарас эволюциясын талдап, көрсеттік.
_____________ 1 Қосабаев Ж. Атамекен ақиқаты: Торғай туралы толғау. –Алматы; Айқап, 1995, 196 бб.; Сариева Р.Қ. Текті Торғай. Алматы. 2000; 2 Мұхамеджанов З. Торғай комиссарлары: Тарихи документтер мен сарбаздардың әңгiмелерi бойынша жазылған очерк - Алматы: Қазақстан, 1974; Ә.Жүсіпұлы, Б.Әлденұлы. Шақшақ Жәнібек. Арқалық, 1992; Сүлейменов М. Әбдіғапар хан. Алматы: Ғылым, 1995; Кенжеахметов Жеті қазына. Атамұра. Алматы. 2006; 3 А. Нұрқанов Амангелді Иманов Алматы: 1957; Б.Сүлейменов, Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане: причины, характер, движущие силы. Алма-Ата, «Наука». 1977.; Маданов Х. Светлый образ батыра. Амангельды Иманов. Алматы. «Казахстан» 1986. Елеуов Т. Установление и упрочение Советский власти в Казахстане. Алма-Ата. 1961; Бейсембаев С.Б. Ленин и Казахстан. (1897-1924 гг.) Алма-Ата, «Казахстан», 1968.; Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. Алма-Ата. 1972; ПахмурныйП., Григорьев В.Октябрь в Казахстане. Алма- Ата. 1978; Историко-партиийная наука в Казахстане: некоторые проблемы историографии. Алма-Ата. «Казахстан», 1988. С.54-41; О прошлом – для будущего. Алма-Ата, «Казахстан». 1990. Алиби Джангельдин Документы и материалы. Алма-Ата. 1961: 4 ЦГА РК. Тургайское областное Правление ф.25 1869-1917 гг. 5 ЦГА РК. Тургайское областное Правление ф.25 1869-1917 гг. Ф.25. Опись 3, св.2, д.5. О награждении управляющих, местных начальников, старшин, биев и др. казахов. 24 авг.1867 г.- 3 февр.1873 г. 204 стр. Опись дел архива Тургайского областного правления. Ф.25. опись 3. д.5. 64 л. 6 ЦГА РК. Тургайское областное Правление ф.25. 1869-1917 гг. Ф.25. оп. 3. Д.4449. 483 л. (Орынбор Облыстық архивтен берілген. Составлен 1912 г 12 марта-12 мая.) 7 ЦГА РК. Тургайское областное Правление ф.25 1869-1917 гг. Ф.25. оп. 3. Д.4472. (5 томом) 1 т - 244 л; 2 т-591 л; 3 т-303 л; 4 т-287 л; 5 том-317 листов;
8 ЦГА РК. Ф.25. оп. 3, св.12. д.37б. Списки уездов Тургайской области с указанием волостных управителей, аульных старшин, количество кибиток в каждой волости и др. 1897 г. 34 стр. 9 ЦГА РК. Ф.25. оп. 1, связка 276, д.2889. О выборах должностных лиц Общественного управления по Сарыкопинской волости, Тургайского уезда. 1907-1910 г. 62 стр. 36
10 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св.291, д.3063. О выборах должностных лиц Общественного управления по Майкаринской волости, Тургайского уезда. 1910-1914 г. 150 стр. 11 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св.291, д.3064. О выборах должностных лиц Общественного управления по Сарыкопинской волости, Тургайского уезда. 1910-1914 г. 108 стр. 12 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св. 308, д.3385. О восстании киргиз Иргизского и Тургайского уездов. 1.ІХ.1916-24.І.1917. 97 стр. 13 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св. 308, д.3386. О призыве киргиз на тыловые работы. 16.Х.1916-17.ІІІ.1917. 28 стр. 14 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св.65. д.417. О волнениях и беспорядках в связи с призывом инородцов на тыловые работы в действующую армию. 16.ҮІ.1916-21.ІХ.1917 гг. 80 стр. 15 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. О волнениях и беспорядках киргиз в связи с их мобилизацией на военные работы в действующую армию.24.ҮІ.1916-31.ХІІ.1917 гг. 853 л. 16 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. О волнениях и беспорядках киргиз в связи с их мобилизацией на военные работы в действующую армию.24.ҮІ.1916-31.ХІІ.1917 гг. 5 л. 17 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. О волнениях и беспорядках киргиз в связи с их мобилизацией на военные работы в действующую армию.24.ҮІ.1916-31.ХІІ.1917 гг. 42 л. 18 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. О волнениях и беспорядках киргиз в связи с их мобилизацией на военные работы в действующую армию.24.ҮІ.1916-31.ХІІ.1917 гг. 43 л. 19 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 44-47 лл. 20 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 82 л., 102 л. 21 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 82 л., 141 л. 22 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 82 л., 213 л. 23 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 277-278 лл. 24 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 343 п., 353 п 25 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 343 п., 390 п. 26 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 391-392 пп., 505-506 пп., 512-513 пп. 27 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 292 п. 28 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 654 п. 29 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 656-657 пп., 659 п., 667-668 пп. 30 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, д.418. 728 п 31 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св.65. д.417. О волнениях и беспорядках в связи с призывом на тыловые работы. 1916г. 32 Государственый Архив Российский Федерации. (ГАРФ) Ф. Р-5325. Оп. 4. Д. 403. Л. 1-23. Предварительная справка о восстании 1916 года в Казахстане. 33 ЦГА РК. Ф.25. опись 1, св.107. д.808а. О выдаче заграничных паспортов магометанским поломникам. 7.ІІІ.1910- 26.ІІ.1911 г. 564 стр.; Ф.25. Опись 1, св.108.
д.818а. О выдаче заграничных паспортов 37
магометанским поломникам. 9.ХІІ.1911- 4.І.1912 г. 455 стр.; Ф.25. опись 1, св.110. д.832а. О выдаче заграничных паспортов магометанским поломникам. 13.ҮІІІ.1912- 22.ХІІ.1912 г. 327 стр 34 ЦГА РК. Ф.25. Опись 1, св.222. д.2300. О принятии киргизами тургайской области св.крещения. 26.ІІ.1980-7.І.1981. 4 стр. 35 Российкий Государственный Исторический Архив. (РГИА) Ф. 1291. Оп. 82-1862. Д. 30. Л. 94-141 36 ЦГА РК. Народный Комиссариат внутренних дел Казахской АССР. (НКВД КазССР) ф.40., 695 ед.хр. 1920-1930 гг. Оп.1. д.257. Протоколы заседаний президиума Тургайского уездного исполкома и его отделов Букеевской губернии. 4.6.1921-16.7.1922 гг. 24 листов. Оп.1. д.287. Протоколы заседаний Тургайского райисполкома. 15.5.1921-25.12.1921 гг. 8 л. 37
президиумов губернских и уездных комиссий по оказанию помощи голодающим 18.11.1921-2.1.1922 гг. 30 л. 38 ЦГА РК. Ф.40. Оп.1. д.294. Выписки из протоколов заседаний президиумов Губисполкомов, приказы и отчеты о деятельности народного Комиссариата просвещения КирАССР за 1921 год. 195- листов. 14-16 л. Сводка о состоянии дела Народного образования в Кирреспублике по данным 1 сентября 1921 года. 128-139 лл. Доклад о деятельности Наркомпроса за декабрь месяц 1921 г. 142-181 лл. Отчет о деятельности Наркомпроса за 1921 г. 183 л. Проект постановлениия КЦИК об учете грамотных по Кир.республике. 184-189 лл. Доклад в Совнарком Киргизской С.С.Республики об отделе Народного образования Кирвоенревкома. 39 ЦГА РК. Ф.40. Оп.1. д.426. Беремжанов Ахмет Кургамбекович. 6.11.1920-6.4.1921. Анкета сотрудника Комиссариата внутренных дел Киркрая. 1 л.; Удостоверение 2 л.; Регистрационная карточка служащих в Советских Учреждениях. 6 л.;
40 Жұртбаев Т. Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы. – «Өркен», 1989, 17 маусым. 41 Сағынбекұлы Р. Жүсіпбек (Өмірі мен қаламгерлік қызметі). – Алматы, «Санат», 1997. – 224 бет. 42 ЦГА РК. Ф.251, 3337 ед.хр., 1922-1936 гг. Казахское отделение верховного суда РСФСР. 43 ҚРОММ 5-қор, 2-тізбе, 45-іс; 251-қор, 1-тізбе, 16-іс; 4 тізбе, 4, 7, 8, 13, 17-іс. 44 ҚР Президенті мұрағаты 811- қоры. 45 ҚРОММ 1023-қор. 1-тізбе. 1884-1954. Джангельдин Алиби Тогжанович советский, государственный деятель, участник революционного движения, гражданской войны, борьбы за установление советской власти В Казахстане.
38
Канша Калиева Кандидат исторических наук, доцент ИНФОРМАЦИОННЫЙ ПОТЕНЦИАЛ И РЕПРЕЗЕНТАТИВНОСТЬ ИСТОЧНИКОВ ПО ИСТОРИИ УЧЕТА НАСЕЛЕНИЯ В КАЗАХСТАНЕ в 1898–1919 гг. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|