Өнеркәсіп пен сауданың дамуы

қолонерді дамыта түсті. Тау-кен істері де дамп бастады. Мыс. 
қорғасын, күміс, тас комір кендері іздестіріліп. ондірілді. Қазба 
байлықтарды іздеуде сүймен, қайла, темір күрек, сына мен үста 
балғасы қолданылды. XIX ғасырдың ортасында 207 кен орны 
мен барлау-жасау орындары ашылды (оның бір болігі 
ғана 
қолданылды), 57 су және жел диірмендері, 34 үстахана, 11 кен 
балкыту косігішілігі, май ондіретін жоне тері илейтін зауыттар 
салынып, жылына 71109 сомның онімі ондірілді. Тек Попов 
зауытының озі 
жыл сайын 22 мың пүт қорғасын мен күміс 
шығарды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында олкенің тау кен ондіру 
онеркосібінде қазақтар да орыстар секілді түрақты жоне маусым- 
дык жүмыс атқарды. 3 мың қазақ түз ондіру косіпшілігінде еңбек 
етті. Қазақтар коршілес орналасқан Орынбор, Тобыл жоне Томск 
губернпяларының желісі бойындағы мекендеріне немесе кала- 
лары мен селоларына уақьғгша маусымдык жүмыстарға барды. 
Тек Орал желісіне жүмыс іздеп барғандардың саны 1820 жылы 
6534 адам болса, 1824 жылы бүл 8398 адамға жетті.
Тауарлы-ақша айналымының дамуына жормеңке саудасы коп 
осер етті. Петропавл, Семей, Ақмола, Кокшетау, Атбасар. Орал, 
Гурьев, Ресейдің коршілес қалалары - Омбы, Қорған, Тюмень, 
Орынбор, Ирбит, Нижний Новгород ipi cay да орталықтарына 
айналды. Бүл қалаларда жазғы жоне күзгі жормеңкелер үйымдас- 
тырылды, казак станицалары мен орыс поселкелерінде иіағын 
жормеңкелер болды.
Тауарлы-ақша қатынасының дамуы мен тауарлы шаруашы- 
лықтың оркендеуі ақша айналымын жаксартты, бірақ 1837 жылға 
дейін салық малмен 
жоне ақшамен толенетін болды. Қазак- 
станға үсақ алтын жоне күміс ақшалардың коптеп кел\і 
жергілікті сауда мен онеркосіиті дамытуға ықпал етті.
Қазақстан Ресеи онеркосіп орындарына мал мен шпкізатты 
жеткізіп түрды, олар жасаған бүйымдарыы қазақтарға окс.ііи 
сататын болды. 
1820 жылы Сібір, Орынбор. Орал желілерінде 
орыстың тауарлары 
115 мың күміс ақшаға сатылса. ал 1852 
жылы 534838 сомның тауары келіи, 4 430 772 сомның 
күміс 
ақшасына 
откізілді. Қазақтар мал айырбастайтын пункттерге 
малдарын жиі айдап окелетін болды. 
1820 жылы Петропавл 
айырбастау сарайына 
70 мың 
ірі кара 
оке.іінсе, ал 60-шы 
жылдары бүл түліктің жыл сайын окелінетіні 100 мыңнан асты, 
сондап-ак бір мпл.іионлаГі кой саты.іды. Орысіар 1864 жылы іек
178

Ақмола жәрмеңкесіне 210 мың сомның тауарын алып келсе, бүл 
1820 жылы бүкіл Қазак даласына окелінген тауардың колемінен 
екі есе артық еді.
Саудада айырбас жасау одісі де қолданды. Бір қойдың қүны 1 
сом күміс ақшаға бағаланды. Айырбастауға окелінген тауарларға 
жергілікті түрғындардың сүранысы коп болғандықтан арадағы 
айырмаға ерекше мон берілмеді. Жормеңке саудасы 
осіресе 
Акмола облысының солтүстік жағында 
ерекше қарқынмен 
дамыды. Мүнда Тайынша кол (Петропавлға маңы), Константин 
(Ақмолада), Петров (Атбасарда) үш ірі жормеңке жүмыс істеді. 
сондай-ақ 50-ден аса үсак жоне орташа жәрмеңкелер болды. Тек 
жалғыз Кокшетау 
уезінде 1900 жылы күзгі жоне қысқы 33 
жормеңке үйымдастырылып, жалпы тауар айналымы 3,2 миллион 
сомға жетті. Ірі жормеңкелердің бірі 1848 жылы копес Ботов 
үйымдастырған 
Қарқаралы уезіндегі 
Қоянды немесе Ботов 
жормеңкесі еді. Бүл жәрмеңке коршілес жатқан Ақмола, Жетісу 
копестерінің ғана емес, Орта Азияның, Сібірдің, Оралдың алыс 
аудандарының, шекара округтерінің назарын озіне аударды. 
Барлық жормеңкелерде сауданың басты козі мал, мал онімдері 
мен ресейлік 
фабрикалардың тауарлары болды. Қазақстанда 
Шар (Семей облысы), Қаркара (Жетісу), Әулие ата (Сырдария 
облысы), Ойыл, Темір ( Орал облысы) тәрізді тағы да бірқатар 
ірі жәрмеңкелер болды, олардың орқайсысының тауар айналымы 
миллион сомға жетті.
Тауар қатынасының дамуына орай банк жоне баска несие 
беретін мекемелер пайда болды. Қазақстанда бірінші рет ірі 
сауда-онеркәсіп орталықтарында 
калалық коғамдық банктері 
ашылды: 1871 жылы Петропавлда, 1875 жылы Омбыда осындай 
банктер түрғындарға қызмет корсете бастаһы. 1876 жылы 
Оралда, 1881 жылы 
Петропавлда, 1887 жылы 
Семейде, 1895 
жылы 
Омбыда мемлекеттік банктер жүмыс істеді. Мал мен 
шикізат саудасының осуіне орай саудагерлерге комек корсету 
максатында 
Қоянды жәрмеңкесінде 1894 жылдан бастап 
Мемлекеттік банктің 
болімшесі жыл сайын жүмыс істейтін 
болды. Бүл болімшенің айналымы тез ості: 1894 жылы ол 1,1 
миллион сомды, 1896 жылы 2,5 миллион сомды қүрады. Қазак- 
станда бірінші ашылған акционерлік банк Петербургтің Сібір 
сауда банкісі, 1894 жылы оның болімшесі Омбыда, 1898 жылы 
Семейде ашылды.
179

Өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласының бірі тау-кен 
өнеркәсібі дами бастады. 1896 жылы тек Қарқаралы уезінде 70 
мыс, 170 күміс-қорғасын, 3 темір, 2 никель-күміс, 4 мырыш 
кеніштері тіркелді, бірақ олардың жартысынан көбі жүмыс 
істеген жоқ. XIX ғасырдың екінші жартысында Ақмола және 
Семей облыстарындағы Ақмола, Баянауыл, Қарқаралы және 
Петропавл уездерінде көмірдің мол қоры бар екендігі белгілі 
болды. Тас көмір өнеркәсібін дамыту мемлекеттік және қоғамдық 
сүранысты арттырды, ал өндірісті дамыту теміржолдар мен кеме 
қатынасына ерекше мән беруді талап етті. Қалалық өнеркәсіп 
негізінен Семей облысының Ақмола, Баянауыл, Қарқаралы 
уездерінде шоғырланды. 
Мәселен, 
Ақмола облысының 
Көкшетау уезінде 70-ші жылдардың ішінде алтын өндіретін 
кәсіпшіліктерде 
Подсосов, Петров, ағайынды Шевелиндер, 
Бубриндер фирмалары жүмыс істеді.
Ертіс бойында орналасқан фабрикалар мен зауыттарды, кеме- 
лерді отынмен қамтамасыз ету мақсатында Орталық Қазақ- 
стандағы көмір кендерін өндіріс иелері сатып алды. 1885 жылы 
«Даланың тас көмірі. Ст. Ал. Попов және К» қоғамы қүрылды. 
Оның қүрылтайшысы С.А.Попов Ертістен 20 шақырым қашық- 
тықтағы «Айнақ сор» тас көмір 
кенішін қоғамға он жылға 
пайдалануға берді. Пайдаланушы қоғамның жалпы қаржысы 125 
мың сомға жетсе, 
оның 65 мың сомы қаржы айналымына 
жіберілді.
60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдардың басында 
Орталық Қазақстанда тау-кен өнеркәсібінің өнімдерін бірлесіп 
өңдеу және сату үшін капиталистердің түскен пайданы бірігіп 
бөлісуіне тура келді. 1868 жылы қаңтарда омбылық көпестер
В.Н. Кузнецов 
пен 
К.Т.Котенков 
екеуі 
«Ертіс 
Делеген» 
компаниясын қүрып, 125 мың қаржы салды, бүл компания 
Владимир 
мыс 
қорыту зауытын түрғызды. 
1870 
жылы 
балқытылған мыс мөлшері 791 пүтқажетті.
Отаршылдық қатынастардың бірқатар белгілері сақталып, 
капиталистік өндіріс біртіндеп дами бастаған Қазақстанда түз 
ондіру көсіпшілігіне көп көңіл бөлінді, 
әсіресе 
Эльтон, 
Басқүншақ, Илецк, жөне Коряк көсіпшіліктері ірі түз өндіретін 
орталықтарға айналды. Қажетті 
машиналармен жабдықталған 
кеніш 
1873 жылы пайдалануға берілді. Түз жердің бетіне 
механизм күшімен шығарылды, оған 20 күшті бу машинасын
1 8 0

қолданды. Бүл кеніште жыл сайын 1 миллион пүтқа дейін түз 
ондірілді.
Өлкенің 
экономикасының дамуы үшін су мен темір 
жолдардың 
ерекше маңызы бар еді. 
Балқаштың солтүстік 
жағалауындағы Бертіс портында «Әулие Николай» желкенді 
кемесі жасалып, 1860 жылдың мамырынан бастап, навигация 
кезеңінде жыл сайын ары-бері Іле озенінің бойымен жүк 
тасылды.
Ресейді ішкі жағынан Қазақстанға теміржол XIX ғасырдың 
70тші жылдарында тартыла бастады. 1874-1876 жж. Торғай мен 
Орынбор облысы арасын қосып, 
қазак жерін 
Ресеймен 
байланыстыратын 
Орынбор 
теміржолы 
(Самара-Орынбор) 
салынды. 1880-1890 жж. Каспий теңізінің шығыс жағалауынан 
Ташкентке дейін теміржол қүрылысы жүргізілді. 1891-1893 жж. 
Рязань-Козлов теміржолының акционерлік қоғамы Покровская 
Слобода 
Орал, 1897 жылы 
Урбах-Астрахань теміржолы 
салынды. Саратовтан Оралға тартылған темір жол қүрылысы 
1890 жылдары аяқталды.
Сібір магистралі қүрылысының Батыс-Сібір учаскесі Ақмола 
облысының Петропавл және Омбы уездері арқылы 
178 
шақырымға созылды. Орынбор-Ташкент теміржолы Түркістан 
олкесін онеркәсіп және өңдеу орталықтарымен байланыстыратын 
бірден бір желі 
болып есептелді. 
Бүл Орынбор-Ақтобе 
бағытында Жайық, Елек, Жем озендері арқылы Шалқар коліне, 
Мүғалжар таулары, Борсық қүмы арқылы Арал теңізіне, 
Қазалыға, Сырдария бойымен Перовскіге, Түркістанға, одан орі 
Ташкентке баратын. Ғасырдың аяғында теміржол, су жолы жоне 
почта-телеграф 
қатынастары 
Қазақстанды 
Москеумен, 
Петербургпен, Нижний Новгородпен және озге де 
Орталық 
Ресейдің, Сібірдің, Алтай және Орта Азияның қалаларымен 
тікелей байланыстырды.
Сөйтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстан эконо- 
микасы айтарлықтай қарқын алды. Ресейдегі 
капитализмнің 
дамуы 
Қазақстан 
аумағын толық қамтып, тауарлы-ақша 
қатынасының осіп, капиталистік қатынастардың қалыптасуын 
жеделдетті.
181

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: