Қазақстан тарихы оқулық

екендігіне 
ешқандай 
мән 
берілмеді. 
Түркістан 
генерал- 
губернаторы А.Н. Куропаткин былай деп жазды: «Қырғыздар 
(қазақтар. - 
Г.К.)
соңғы 30 жыл ішінде, өсіресе соңғы 12 жылда 
барлық бағыт бойынша ығыстырылды, олардан тек 1904 жылдың 
өзінде Жетісу облысы бойынша бірнеше миллион десятина жер 
тартып алынды, бүл жерлер қырғыздарға керек пе, жоқ па, 
онымен ешкім санасқан жоқ». Егер 1893 жылдан 1905 жылға 
дейін қазақ халқынан 4 миллион десятина жер тартып алынса, 
1906 жылдан 1912 жылға дейін 17 миллион десятинадан астам 
жерінен айырылды. 1917 жылға дейін қазақтардан барлыгы 45 
миллион десятинага жуық жер тартып алынған. Мүның 40,5 
миллион десятинасы Ақмола, Орал, Торғай облыстарының, 4 
миллион десятинабы Жетісудың, 500 мың десятинасы Сырдария 
облысының үлесінен еді.
Орыс шаруаларының қоныс аударуы Ресейдің орталық 
губернияларындағы аграрлық мөселелерді шешуі ғана емес, 
сонымен бірге Ресейдің отаршылдық саясатын одан әрі күшейту 
мақсаты болатын. XIX гасырдың 80-ші жылдары орыс әкімшілігі 
басшыларының 
арасында 
Сырдария 
әскери 
губернаторы 
Гродековтың «Түркістандағы әрбір жаңа орыс поселкесі орыс 
армиясының бір батальонына тең келеді» деген сөзі кең тарады.
Қоныс аудару 
Қазақстанның үлттық қүрамын түбірімен 
өзгертіп жіберді. Мысалы, 1897 жылғы санақ бойынша Дала 
өлкесіндегі орыстардың саны 20% болса, ал 1917 жыл бүл 42%- 
ке жетті. Осы кезеңде қазақтың ауылдық жерлердегі санының 
өсуі 17,6% болды, ал орыс шаруалары мен казак түрғындары 
саны 4,5 есеге артты. Егер Қазақстанның далалық облыстарына 
он жыл ішінде (1895-1905) 294 296 адам келіп қоныстанса, 1906- 
1910 жылдары бүл көрсеткіш 770 000 адамға жетті, бүл орайда 
1905 жылдан 1916 жылға дейін 
дала өлкесінің шаруа 
түрғындары 1,8 есе өсіп, Қазақстан халқының 34% (1 млн. 221 
мың адам) қүрады. 1892 жылы Қазақстанның қазіргі 
шекара 
аумағында 92% байырғы түрғындар түрса, мүндай арасалмақ 
Столыпин реформасына дейін сақталды. 
Бірақ 1920 жылга 
қарай, яғни Қырғыз (Қазақ-Г.АГ.,) Автономиялық Кеңестік 
Социалистік 
Республикасы қүрыларда қазақтар республика 
түргындарының 60% қүрады, ал 1962 жылы олардың саны 29%- 
ке төмендеді. XX гасырдың аяғында шын мөнінде «жедел 
жаңарту» нөтижесінде қазақтар өзінің этникалық атамекенінде
194

азшылық болып қалды. Мұның өзі үлттық тіл мен өдебиетінің 
дамуына елеулі залалын тигізді.
Қазақ қоғамындағы дағдарыс Қазақстанға шетел және ресей 
капиталының енуімен тереңдей түсті. Сондықтан ол Орталық 
Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік буржуазиясы 
капиталының шикізат көзіне айналды. Қазақстаннан шикізат пен 
малды әкету деңгейі XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың 
басында күрт өсіп кетті. 
Мысалы, 1894 жылы тек Ақмола 
жәрмеңкесінің өзінен Орталық Ресейге 9 мың жылқы, 13 мың 
сиыр, 142 мың қой, 50 мың пүт қой мен ешкі жүні, мыңдаған пүт 
жылқының қүйрық-жалы, 573 мың қой терісі, 94 мың тері сатып 
алынып, әкетілді. Қазақстанның басқа облыстарында да осындай 
жағдай орын алды. Егер 1900 жылы Торғай облысынан Орталық 
Ресейге 9 миллион сомға мал және көптеген мал шаруашылығы 
өнімдері 9 миллион сомға сатылса, ал 1910 жылы бүл 14 
миллионды қүрады; Орал облысынан 1901 жылы 
7,5 миллион, 
1906 жылы 9,3 миллион сомның мал шаруашылығы өнімдері 
әкетілді. Шикізатты 
тасу 
әсіресе Орта Азия және Сібір 
теміржолдарын салғаннан кейін күшейді.
XX ғасырдың басына таман 
Қазақстан қалаларында ірі 
саудагерлерді қаржыландыру үшін Ресейдің мемлекеттік және 
жеке меншік банктері өз бөлімшелерін ашты. Қазақстанда 40 
мыңдай адам 
саудамен айналысты. 
Қоянды жөрмеңкесінде 
сауда айналымы 1896 жылдан 1913 жылға дейін 10 есе, яғни 500 
мың сомнан 5 миллион сомға дейін өсті. 
1890 жылы 
Қазақстанның Ресеймен саудасы орыс көпестеріне 9 миллион 
сом кіріс түсірсе, ал 10 жылдан кейін бүл көрсеткіш 
15,3 
миллион сомды қүрады.
Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының экономикасын 
көтеруде Ертіс су жолының рөлі күшті еді. 1900 жылы Ертіс 
өзені бассейнін шаруашылық мақсатқа пайдалану және дамыту 
үшін «Сүйретпе кеме қоғамы» қүрылды. Сол жылы навигация 
кезінде жүк тасымалынан Павлодар порты бойынша - 538 сом, 
38 тиын, Семей - 8058 сом, Омбы 
1266 сом 56 тиын пайда 
келтірді. 
Ертіс бойымен тек жүк тасымалданып қойған жоқ, 
сонымен бірге жолаушылар кемелері де қатынады. 1900 жылдан 
1911 жылға дейін Н.Н.Корниловтың Сауда үйі, Батыс-Сібір 
кеме және сауда Серіктестігі, кеме және сауда жөніндегі Орыс- 
Қытай акционррлік қоғамы, Плотниковтардың Сауда үйі және 
т.б. компаниялар 241 000 адам тасымалдады.
1 9 5

XX ғасырдың басында Қазақстанда тау-кен онеркосібі одан 
әрі дами түсті. 1902 жылы мүнда 197 кәсіпорын болса, онда 
18695 адам жүмыс істеді. Шикізатты оңдеумен айналысатын 690 
кәсіпорында 7297 жүмысшы еңбек етті. Сол кездегі ірі косіп- 
орынның бірі Қарағанды комір шахталары, Шығыс, Орталық 
Қазақстанның түрлі түсті металдар кеніш орындары, Орал-Ембі 
мүнай кен орындары 
болды. Олардың бәрі де шын мәнінде 
шетелдік 
кәсіпкерлердің, 
атап 
айтқанда, 
ағылшындардың, 
француздардың, американдықтардың қолында еді. Сонымен, 
1904 
жылы 
маусымда 
Орталық 
Қазақстанның 
тау-кен 
косіпорындары ағылшындарға үш жыл мерзімге 60 мың сомга 
арендаға берілді. Мүндағы кендердің орасан зор қорын корген 
ағылшындар ең бай кен орындарын сатып алуға кірісті. 1905 
жылы жоғарыда аталған тау-кен косіпорындарын (Жезказғаннан 
басқасын), бүрынғы Француз республикасы презнденті Марно 
Француаның үлы - Сади Карно 77600 сомға сатып алды.
1907 жылы мамырда ағылшынның «Спаский мыс руднигі» 
акционерлік қоғамы күрылып, бүл косіпшіліктер 
Карнодан 
кайтадан ағылшындар қолына кошті. Бүл қоғамның иелігіне 
Спаский мыс корыту зауытымен бірге Спасо-Воскресенский 
мыс руднигі, Успенск мыс кеніші, Сарысудағы кен байыт\ 
фабрикасы, Саран 
таскомір 
кеніші, 
Қарағанды 
кені жоне 
Сасық, Қарасу темір кеніштері берілді. Риддер мен Зыряновск 
түсті металға бай кен орындары 1904 жылы австриялық князь 
Турн-Таксистің меншігіне айналды.
Қазақстанның солтүстік-шығыс 
аудандарының біркатар 
болігінің Сібір теміржолының кесіп отуі баска облыстардың да 
жаңа шаруашылык жүйесінің калыптасуына ыкпал етті. Сібір 
теміржол 
магистралының 
3138 
шакырымының 
Қазакстан 
аумағындағы 178 шакырымы 1893-1895 жылдары салынды; 
Рязань-Орал магистралының 194 шакырымы да Батыс Қазакстан 
аумағы аркылы отті. Қазакстанда 
теміржол колігінің дамуы 
жүмысшылар санының осуіне осер етті, тек Орынбор-Ташкеш 
теміржолы 1656 шакырымға созы.іып, онда 30 мың адам жүмыс 
істеді.
Табиғп байлык козі жоне ауыл шаруашылыгы шикізатыныц 
коры мол болуына карамастан олке ондірісінің дамуы томен 
болғанын мынадай статистикалык моліметтер растайды: 1913
жылы Қазакстан аумағында (Сырдария мен Жетісуды коспа- 
ғанда) Ресей империясындагы барлык косіпорындардың 3.76°о
196

болды, онда 1,78 мың адам жүмыс істеді. Бүл косіпорындар тек 
империяның барлық ондіретін онімінің 0,96% ғана шығарды.
Өнеркәсіптегі 
жүмысшылардын негізгі болігі кедейленіп 
калған казак шаруа-жатактарынан, батырактардан күралды. Тек 
үш уезд бойынша (Акмола, Кокшетау және Атбасар) тау-кен 
онеркәсібіне жүмыс істеу үшін келіп, тіркелген жатактардың 
саны 2222 отбасына дейін жетті. Қазактар негізінен мамандыкты 
талап ете қоймайтын кара жүмыстарға алынды. Сонымен катар, 
бүл кәсіпорындарда жүмысшылардың түракты жүмыс істемеуі, 
сондай-ак онеркәсіптің жалпы артта калуы казак халкында 
жүмысшы табын калыптастыруға кедергісін тигізді.
8.2. XX ғасыр басындағы үлт зиялылары
XX ғасырдың басында казак коғамындағы үлттык қозғалыс- 
тар 
біртекті болған жоқ. Аталған кезенде 
қоғамда рулык 
катынастар мен кошпенділер демократиясының калдыктары 
сакталған еді. Сонымен катар казак даласына капитализм 
элементтерінің енуіне байланысты жаңа олеуметтік-экономика- 
лык жағдайлар қалыптаса бастады. Үлттык буржазия окілдері 
дүниеге келгенімен, ол ортүрлі себептерге байланысты 
саяси 
омірде айтарлықтай рол атқара алған жок. XX ғасырдың бас 
кезінде кішігірім кәсіпорындарда ондаған мың казак жүмыс- 
шылары жүмыс істеді. Бытыраған жүмысшы табы ешкандай 
саяси үйымға біріге алмады, сондықтан олар үлт азаттык күресті 
басқаруға дәрменсіз болатын.
Қалыптасқан жағдайға байланысты азат ету қозғалысына 
басшылық етуді рухани-зиялы кауым колдарына алды. Олар 
халыкты үлттық бірлікті нығайтуға шакырды. Қоғамның әртүрлі 
таптарынан, ең алдымен дала аксүйектерінен шыккан олар казак 
коғамының танымал кошбасшылары ретінде үлттык мемлекетті- 
лікті насихаттап, үлтық тәуелсіздік үшін ашық күреске шыкты.
Үлт-азаттык 
козғалысының 
басшылары 
Ә.Бокейханов. 
М.Тынышпаев, А.Байтүрсынов, Ж.Досмүхамедов, М.Шоқаев, 
М.Дулатов, Б.Қаратаев, Д. Сейдалин жоне т.б. болды, олардың 
басым копшілігі Петербург, Москеу, Варшава, Қазан, Омбы жоне 
Орынбор 
қалаларындағы 
жоғары 
оқу 
орындары 
мен 
училищелердің түлектері болған.
1905 жылы тамызда Нижний Новгородта Қазакстанның діни 
окілдері қатысқан Бүкілресейлік мүсылмандар съезі откізілді.
197

Съезд «Бүкілресейлік 
мүсылмандар одағын» қүрып, кадет 
партиясының идеясына жақын келетін бағдарлама қабылдады. 
Патша өкіметі Ресейдегі мүсылман дін басылар мен Қазақстан 
мүсылмандарына бірқатар жеңілдіктер беруге мәжбүр болды. 
Үлттық сана-сезімді ояту негізінде түркі халықтарынуң бірлігін 
нығайту басты мақсат еді. «Мүсылман партиясының қоғамы» 
қүрылып, 
Мемлекеттік 
Дума 
қүрамында 
мүсылмандық 
парламент фракциясы үйымдастырылды.
Мемлекеттік Думаның мүсылман фракциясының мүшелері 
парламенттік мінбеден әлденеше рет жергілікті түрғындардың 
жері мемлекет меншігі болмауы керек, ол қазақтар мен қырғыз 
руларының меншігі екендігін айтты. Екінші Мемлекеттік 
Думаның мүшесі Б.Қаратаев қазақтардың жерін тартып алуға 
наразылық білдірді. Ол бүл туралы: «Біздің мемлекетіміздегі 
шиеленіскен аграрлық мәселені үкімет Орал, Торғай, Ақмола 
және Семей облыстарының аумағына шаруаларды қоныс аударту 
арқылы шешпекші» деп ашық айтты. Егін шаруашылығы және 
қоныстандыру басқармасының бастығымен болған кездесуде ол 
орыс шаруаларының Қазақстанға қоныс аударуын уақытша 
тоқтатуды талап етті. Бірақ, Б.Қаратаевқа қоныс аудару 
ешқандай себептерге қарамастан жүретіні қатаң түрде ескертіліп, 
«Қазақстанда жер көп, оны көшпенді қазақтар тиімді пайдалана 
алмай отыр» деген көзқарас 
ашық айтылды. 
«XX ғасырда 
қырғыздардың (қазақтардың. -
Г.К.)
көшпелі түрмыс-салтын 
тыю керек, деп мәлімдеді бас басқарма төрағасы, содан кейін 
қоныс аудару қажеттігі өзінен-өзі туындайтын болады».
Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов, Б.Қаратаев бастаған үлттық 
қозғалыстың басшылары конституциялық монархиямен, либерал- 
дық реформаны жолындағы күреске шақырды. Олар 1905 жылы 
желтоқсанда Орал қаласында бес облыстың қазақ түрғында- 
рының 
делегаттарын жинап, съезд өткізді. Онда Ресейдің 
конституциялық-демократиялық партиясының филиалын, яғни 
өздерінің партиясын қүруға күш салды. Бүл партия 17 қазандағы 
патша манифестісінде берілген бостандықтар нәтижесінде 
қазақтардың мүдделерін қорғамақ болды. 1906 жылы ақпанда 
Семейде өткен қазақтардың екінші съезі кадеттерге біртабан 
жақын 
бағдарлама қабылдап, орыс шаруаларын өлкеге 
қоныстандыруды тоқтату, Қазақстанның барлық жерін жергі- 
лікті түрғындардың меншігі деп тану, үлттық мектептерді ашу 
жөніндегі талаптар қойды. Үлт зиялыларының өр алуан саяси-
198

идеялық ағымдары туралы пікірлерді «Айқап» журналы мен 
«Қазак» газеттері жариялады.
1911-1915 жж. шыққан «Айқап» журналы (шығарушы және 
редакторы Мүхамеджан Сералин (1871-1929) Қазақстандағы 
саяси- идеялық ойдың аграрлық-демократиялық баҒытында еді. 
Онда Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, 
Б.Майлин қызмет етті. «Айқапта» басты мәселе аграрлық мәселе 
болды, яғни жер қатынасына, көшпенділіктен отырықшылыққа 
көшуге, шаруашылық жүргізу түрлерін өзгертуге мән берілді. 
«Айқап» беттерінде тауарлы-ақша қатынасына, кәсіпкерлікке, 
кооперацияны үйымдастыру қажеттігіне едеуір орын берілді.
«Қазақ» газеті 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып түрды. 
Бүл 
басылым либералдық-демократиялық идеяны 
үстады. 
«Қазақ» газетінің редакторы ақын, аудармашы, лингвист, педагог 
А.Байтүрсынов болды. Газет редакциясы өзінің алдына мәдени- 
ағарту міндеттерін кеңінен қойып, қазақтардың тағдыры мен 
болашағына алаңдаушылық білдірді. Олардың алға қойған 
мақсаттары айқын еді, ол - «қазақ-қырғыздар арасында насихат 
жүргізу». Газет бетінде басты мәселе болып табылатын аграрлық 
тақырыпқа А.Байтүрсынов, 
М.Дулатов жерге 
мемлекеттік 
меншікті 
жойып, оны қазақтардың меншігіне беруді, жердің 
сатылмауын талап 
етті. 
Өлкенің қоғамдық-саяси 
дамуы 
саласында либералды-демократиялық бағыт қоғамның ілгері 
дамуына әсерін тигізетін еді. Редакцияның жеке меншік баспа- 
ханасы мен кітапханасы болды. Газет жүртшылық арасына 
кеңінен тарады: басылымның оқырмандар саны бірінші жылдың 
өзінде 3000 болса, ал 1917 жылдың басында оны жаздырып 
алатындар саны 8 мыңға жетті, 1917 жылдың шілдесінен 
«Қазақ» газеті «Алаш» партиясының ресми баспасөз органы на 
айналды. 1918 жылы Торғай облыстық Кеңестер съезінің 
шешімімен жабылды.
«Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті бірқатар өлеуметтік- 
саяси мәселелер жөнінде жалпы теориялық проблемаларда бір 
бағыт үстады. Қоғамдық-саяси қүбылыстар мен оқиғаларға баға 
беруде жекелеген қателіктерге жол бергенімен, түтастай алғанда, 
қазақ коғамының революция алдындағы шынайы жағдайын сол 
қалпында көрсете білді.
1912 жылы сөуірде Лена алтын кенінде патша өскерлері 270 
адамды өлтіріп, 250 адамды жаралады. 
Бүл қанды террор 
Ресейдің өз ішінде және Қазақстанда жүмысшы қозғалысының
1 9 9

қайтадан оріс алуына ыкпал етті. 1912 жылы 2-6 қазанда 
«Байқоңыр» комір кенішінде жүмысшылардың жаппай ереуілі 
үйымдастырылды, Семейдің су диірменінде, Торғай уезінің 
«Шоқпаркол» 
шахтасында жүмысшылар 
ереуілге 
шықты. 
Омбыда, Орынборда, Петропавлда, Өскеменде болған жүмыс- 
шылардың митингілері мен шерулерін солшыл социал-демокра- 
тиялық үйымдар мен большевиктер басқарды. Революциялық 
оқиғалардың жаңа кезеңі үлттық-демократиялық қозғалыстың 
орістеуімен қатар жүрді.
8.3. Қазакстан бірінші орыс революциясы жылдарында
(1905-1907 жж.)
Революциялық марксизмді бірінші рет Қазақстанға орыстың 
жер аударылған революционерлері - социал-демократтары окелді. 
Олар тыйым салынған одебиеттерді таратып, үкіметке карсы 
насихат жүмысын жүргізіп, марксизм-ленинизм идеяларымен 
таныстырды.
Қазақстанда бірінші марксистік үйірме Атбасарда күрылды. 
Оны 
1896 жылы Оралдан жер аударылып келген А.Д.Ушаков 
үйымдастырды. XX ғасырдың басында марксистік үйірмелер 
Ақмолада, Петропавлда, Оралда, Қостанайда, Семейде, Верный 
және басқа қалаларда қүрылды. Олардың негізінде 
РСДРП 
(Ресей социал-демократиялық жүмысшы партиясы) қалыптасты. 
Қазақстанның марксистік үйірмелері озінің катарын біртіндеп 
нығайтып, революциялық идеяларды оқып-үйрету мен насихат- 
таудан бастап, саяси үгітке, іс жүзінде жүргізілетін орекеттерге 
коше бастады. 1903 жылы 1 мамырда Орал марксистік үйірмесі 
жергілікті баспахананың жүмысшыларын ереуілге үйымдас- 
тырды, бүл Қазақстандағы алғашқы саяси ереуіл болатын. 1905 
жылы Оралда теміржолшылардың косіподағы қүрылды. 
ірі 
косіподақ үйымы Орынбор-Ташкент теміржолында үйымдасты- 
рылып, 1906 жылы 6 мыц адамды, яғни жүмысшылар мен 
қызметкерлердің 40,8%-ін біріктірді. Семейде 
«Жүмысшылар 
одағы» деп аталатын біртүтас үйым күрылды. Қазақстаннын 
озіндік косіби үйымы Успенский руднигіндегі «Орыс-қырғыз 
одағы» қүрылған болатын.
1905 жылы 9 қаңтарда болған 
Петербургтегі патшанын 
карусыз жүмысшыларды қанға боктіруі Қазақ даласына тез 
гарады. Азаттықты аңсаған Верный, 0\лиеата, Перовск, Қазалы.
2 0 0

Орал, 
Ақтобе, 
Петропавл, 
Семей еңбекшілері бүған 
оз 
наразылықтарын білдірді. Петербургтің, Мәскеудің және басқа 
Ресей қалаларының 
жүмысшы қозғалыстарының ықпалымен 
олкедегі жүмысшылар арасындағы революциялық ахуал күшейе 
түсті, бүл хабар қазақ ауылдары мен қоныс аударған деревня 
түрғындарын да елеңдетті. 
Олар да 
патша 
әкімшілігінің 
саясатына оздерінің разы еместігін білдіріп, кулактар мен казак 
оскерлеріне қарайтын егінді алқаптар мен шабындықтарды 
бүлдіріп. малдарын айдап әкетті.
Ресейдегі 
1905-1907 
жж. 
революция 
негізінде 
казак 
коғамындағы 
саяси омір кыза түсті. 
1905 жылы маусымда 
Қоянды жормеңкесінен Министрлер кеңесі төрағасына 14,5 мың 
казактар атынан жіберілген ашык хатта былай делінген: «Ата- 
бабаларымыздан мүра болып келе жаткан жерімізді оз меншігіміз 
деп санаймыз, қырғыздар (қазактар.- 
Г.К.)
орыстың қоластына 
карарда оның жеке меншігіне кол сүғады деп ойлаған жок, 
сонымен қатар, орыс үкіметі әртүрлі заңдар кабылдап, ешкандай 
дәлелсіз, тек карудың күшімен ғана барлық қырғыз даласының 
ең жаксы жерін қоныс аударушыларға берді, ал шаруашылыкка 
қолайсыз жерлерді қазактарға қалдырды». Бүл қүжатта 1897 
жылы күшпен енгізілген Дала ережесін жою мәселесі койылды, 
ойткені, жерді тартып 
алу саясаты ішкі кайшылықтарды 
шиеленістіріп, қазақ ауылдарында үлт-азаттық қозғалыстардың 
орістеуіне себеп болды.
1905 жылы казан айының екінші жартысында барлык жерде 
ереуілдер мен демонстрациялар 
оріс алды. Котерілістің кең 
канат жаюынан шошынған патша үкіметі 17 казанда шығарған 
манифесінде «азаматтыктың ажырамас негізі» жеке бастың, ар- 
намыстың, создің, жиналыс пен одак күрудың т.б. бостандығы 
беріледі деді. 17 қазанда ереуіл Оралда, 18 және 19 казан күндері 
Ташкентте үйымдастырылды. 18 қазанда Орынборда басталған 
ең үлкен ереуіл бірнеше күнге созылды. 
Қараша айында 
Верныйдағы, Зырьяновск және Овсяный баспахана жүмысшы- 
ларының ереуілі өтті. Он күн бойы, яғни қарашаның 16-нан 26-на 
дейін барлық калаларда, Семей облысының ірі елді мекендерінде 
және Семейдің өзінде почта-телеграф қызметкер-лерінің ереуілі 
болды. Облыстық әкімшілік 
Қаркаралыдан 
дереу жүздеген 
казактарды шақырып, облыс орталығында тәртіп орнатпақшы 
болды. Акмола облысындағы Успенск руднигінде ең ірі ереуіл 
болып, оған 300 жүмысшы катысты, оның 265-і қазақтар еді.
201

Ереуілді «Капиталға қарсы орыс-қазақ одағы» аталатын комитет 
басқарды. Оның қүрамында 
П.Топорин, А.Байшағыров, 
И.Невзоров, И. Қасқабаев және басқалар бар еді. Жалақының өте 
томен болуы, ауыр 
еңбектің адам төзгісіз жағдайы, шетел 
мамандарының жүмысшыларға көрсеткен өрескел қылықтары 
ереуілдің негізгі себептері еді. Оны Қарағандының жүмысшы- 
лары қолдап, 360 адам ереуілге шықты. 1905 жылы 6 
желтоқсандағы жүмысшылар петициясында жалақыны көтеру, 
еңбек пен түрмыс жағдайын жақсарту, зорлық-зомбылыққа жол 
берген қызметкерлерді жүмыстан шығару талаптары қойылды. 10 
желтоқсанда бүл талаптардың кейбіреуі қанағаттандырылды, 12 
күннің ішінде ереуіл басып-жаншылды, үйымдастырушылары 
қамауға алынды.
1905 жылы желтоқсан айының басында мүндай толқулар 
басқа қалалар мен елді мекендерді қамтыды. 6 желтоқсанда 
социал-демократ И. Крушев Өскемендегі жүмысшылар митин- 
гісінде сөйлеген сөзінде жүмысшыларды патша өкіметін қүлату 
үшін шешуші күреске шақырды. 18 желтоқсанда Павлодарда 
«Ертіс бөлімшесі Батыс-Сібір су жолдары серіктестігінің» 
жүмысшылары 
митингке 
шығып, саяси талаптар қойды. 
Жергілікті халықтың 
отаршылдық аграрлық саясатқа қарсы 
наразылығы Сырдария облысының Жаркент уезінде, Әулиеата, 
Шымкент уездерінде, Орал мен Торғай облыстарының уездері 
мен болыстарында 
байқалды. Бүқара халықтың толқуынан 
қорыққан үкімет қазақ шаруаларының ашық күресінің алдын алу 
үшін өртүрлі шаралар жасады. 10 қаңтар күні ішкі істер министрі 
Дурнов Қазақстандағы 
шаруалар қозғалысына қарсы күш 
қолдануға бүйрық берді. 1906 жылы 3 шілдедегі Семейде болған 
жүмысшылардың ірі ереуіліне 500 адам қатынасты.
Ресейдегі революциялық оқиғалар екі жарым жыл уақытқа 
созылды. 1905 жылғы 17 қазандағы 
Манифест бойынша 
Мемлекеттік Дума қүрылып, онда «ешқандай заң Мемлекеттік 
Думаның мақүлдауынсыз күшіне енбейді» делінді. Қазақстаннан 
бірінші Мемлекеттік Думаға тоғыз депутат сайланды. Саны торт 
миллион 
қазақтан 
небөрі 
торт 
депутат: 
Ә.Бөкейханов,
A. Бірімжанов, А.Қалменов жөне Б.Қүлманов, ал орыс түрғын- 
дардан бес Депутат сайлады: В.И. Ишерский, И.П.Лаптев,
B. В.Недоносков, Н.Ч.Дахнич, Н.Я.Коншин. Бүқара халықтың 
назарын басқа жаққа аудару үшін қүрылған патшаның бірінші 
Мемлекеттік Думасы оның үмітін ақтай алмады. Оны партиялар
2 0 2

өз мақсаттарына пайдаланды. Елдегі революциялық толқудың 
бәсендеуіне байланысты патша 1905 жылы 8 шілдеде Думаны 
тарқатты. Екінші Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан он төрт 
депутат сайланды. Оның ішінде қазақ түрғындарынан 
алты 
депутат болды: Ш.Қосшығүлов, 
Х.Нүрекенов, Б.Қаратаев,
А.Бірімжанов, Т.Алдабергенов, М.Тынышпаев. Ал орыс түрғын- 
дарынан бүл Думаға сегіз депутат үсынылды: А.Виноградов, 
И.Голованов, 
И.Космодамианский, 
Н.Коншин, Ф.Еремин,
Я. Егошин, М.Гаврилов, И.Лаптев.
Екінші Мемлекеттік Думаның депутат-қазақтары патшаның 
қоныс аудару саясатына табанды түрде қарсы шықты. 1907 
жылы 3 маусымда патша Думаны қайта тарқатып, 
социал- 
демократиялық фракция қамауга алынып, Сібірге жер ауда- 
рылды. Реакция тек империяның орталығында ғана емес, оның 
түпкір-түпкірінде, оның ішінде Қазақстанда, өріс алды. Екінші 
Мемлекеттік Думаны 
таратуға қарсы наразылық білдірген 
жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар үйымдасты- 
рылды, мүндай шаралар Ақтөбеде 
(3 маусым), Петропавлда 
(6 маусым), Қостанайда (10 маусым) жөне т.б. өтті.
Қазақстан халқы 1905-1907 жж. төңкерістен үлттық және 
әлеуметтік азаттық күрес жолында саяси тәжірибе алды.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: