XIX ғасырдын екінші жартысындағы

Қазақ олкесі мен Орта Азияға жеті экспедиция үйымдастырып, 
Арал-Каспий ойпатын, Мүғалжар тауын, Үстірт жазығын, Іле 
Алатауы мен оның аймағын зерттеп, табиғат коріністері мен 
ерекшеліктері туралы мәліметтер, геологиялык материалдар 
жинақтады.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, модениеті мен 
тілін зерттеуде коп еңбек сіңірді. Бүл орайда шығыстанушы
В.В.Радловтың (1837-1918) жоні болек. Ол Алтай олкесі мен 
Қазақстанның солтүстік облыстары 
түрғындарының тілін, 
дәстүрін, тарихы мен ауыз одебиетін зерттеді. Ол үзақ жыл бойы 
жасаған саяхатында бүкіл Жетісуды зерттеп, казак ауыз 
одебиетінің бай мүраларын жинақтап, «Түркі тайпаларының 
халық әдебиеті үлгілері» сериясымен кітап етіп шығарды, оның 
бір болімі қазақтың фольклорына арналған. 
В.В.Радлов Орта 
жоне Шығыс Азияны зерттеу жоніндегі орыс комитеты 
үйымдастырушылардың бірі. Қазакстан туралы мол моліметтерді 
ірі 
шығыстанушы 
ғалым, 
археолог, 
лингвист 
академик 
В.В.Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен кездесті- 
руге болады. Мәселен, «Қасымов патшалығы мен ханзадалары 
туралы зерттеу», «Қырғыз-қайсақ туралы тарихи моліметтер» 
жоне т.б. еңбектерінде Қазақстан тарихы жонінде маңызды 
мәселелер қамтылған. Өлкенің тарихын зерттеуге А.И.Добро- 
мыслов, Н.Н.Аристов, М.Красовский және т.б. орыс ғалымдары 
белсене атсалысты.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның мәдениеті 
мен коғамдык ой жүйесінің дамуында модени-ағартушылык 
мекемелер үлкен рол атқарды. Қазақстанда пайда болған ірі 
ғылыми орталық 1868 жылы күрылған географиялық қоғамның 
Орынбор болімшесі. Оған облыстың 
белгілі шенеуніктері, 
сондай-ақ жекелеген беделді сүлтандар кірді. Педагог-ағартушы 
Ы.Алтынсарин осы қоғамның корреспондент мүшесі болып, 
географиялық қоғамның Орынбор болімшесінің 1870 жылы 
шығарған 
бірінші 
жинағында екі 
зерттеуі 
-
«Орынбор 
ведомствосы қырғыздарының қүда түсу мен үйлену тойына 
қатысты дәстүрлері туралы очеркі» және «Орынбор ведомствосы 
қырғыздарының жерлеу және ас беру дәстүрлерінің очеркі» 
жарияланды.
Басқа да ғылыми қоғамдардың жергілікті болімшелері ашылды. 
1870 жылы 
Ташкентте жаратылыстану, антропология жоне 
этнография әуесқойлары жоніндегі Москеу қоғамының Түркістан
183

болімшесі үйымдастырылды, 1885 жылы бау-бакша осіру 
қоғамының 
Түркістан 
бөлімшесі, 
сонымен 
бір 
мезгілде 
археология әуесқойларының Түркістандағы үйірмесі, ресейлік 
техника қоғамының Түркістан болімшесі, музыкалық және 
медициналық қоғамның жергілікті бөлімшелері, шығыстанудың 
Түркістан қоғамы қүрылды. Жергілікті қоғамдардың қызметіне 
орыс және поляк саяси жер аударылғандар қатысты. Осы кезде 
Қазақстанда көптеген кітапханалар үйымдастырыла бастады. 
Алғашқы кітапханалардың бірі 1883 жылы Семейде ашылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы халыққа білім беру ісін 
дамытуға ықпал етті. Аукатты адамдардың балалары Бүхара, 
Самарканд, Хиуа, Ташкент қалаларындағы медреселерде оқыды. 
Қарапайым көшпенділердің балалары сауатын 
ауылдағы 
мүсылман 
мектептерінде 
ашты. 
Отаршылдық 
аппараттың 
шенеуніктерін, яғни тілмәштар мен кеңсе хатшысын даярлауға 
деген қажеттілікке байланысты оқу орындары үйымдастырылды. 
1786 жылы Омбыда Азиялықтар мектебі, 1789 жылы Орынборда 
Үкімет мектебі ашылды, онда орыс және казак балалары окыды. 
1825 жылы Орынборда кадет корпусы ашылып, 1846 жылы 
Омбыда осындай оку орны 
үйымдастырылды, бүл 
оку 
орындарында эскери мамандар мен әкімшілік шенеуніктер 
даярланды. Қазак-орыс мектебі 1841 жылы Бөкей хандығында, ал 
1850 жылы Шекара комиссиясы жанынан Орынборда ашылды. 
Әйелдерге білім беру жағы артта калды. Тек Ы.Алтынсарин 1887 
жылы Ырғызда қыздар училищесін үйымдастырды. 1890-1896 
жылдары 
Торғайда, 
Қостанайда, 
Қарабүтақта 
орыс-қазақ 
училишелері 
ашылып, 
1879 жылы 
Түркістан 
мүғалімдер 
семинариясының негізі қаланды. 1883 жылы Орынбор казак 
мүғалімдерін даярлау мектебі ашылды. Содан кейін Ақтөбеде, 
Верныйда, Семейде, Оралда 
мүғалімдер семннариясы жүмыс 
істеді. Қазан төңкерісіне дейін 
онда 300 қазақ мүғалімі 
даярланды. Сондай-ақ XIX ғасырда ауыл шаруашылығы және 
фельдшерлік мектептер пайда болды, бірақ бірде-бір жоғары оқу 
орны болған жоқ.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ мәдениетінің аса 
корнекті өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Қүнанбаев, Ш.Уәлихановтар 
(1835-1865) халқына тамаша мүра қалдырды.
Шоқан Шыңғысүлы Уәлиханов (шын аты Мүхамед-Ханафия, 
ал Шоқан деп анасы атаған) 1835 жылы карашада Қүсмүрын 
жайлауында ауқатты отбасында дүниеге келген. Оның балалык
184

шағы ел арасында, озінің туған даласында отті, ол алғаш 
Қүсмүрын ауылыцдағы 
мектепте сауатын ашып, араб тілін 
үйреніп, шығыс поэзиясымен танысып, сурет салуды үйренді. 
Артында қалған мүраларына, салған суреттеріне қарап, оның өте 
дарынды суретші болғанын байқау қиын емес. Әкесі Шоқанды 
жастайынан халық ауыз әдебиетіне, аңызға қатысты материал- 
дарды жинауға ақыл-кеңес беріп, оны жоғарғы білімді орыс 
ғалымдарының, инженерлерінің, офицерлерінің ортасына тартты.
Ш.Уәлиханов 1847 жылы Омбы қаласындағы 
Сібір кадет 
корпусына оқуға түсіп, оны 1853 жылы бітіріп, атты әскер 
болімінің корнеті шенін алып шығады. Оқыған жылдары 
курстастары Н.Ф.Костылецкиймен, тарихшы П.В.Гонсевскиймен, 
Сібір мен Қазақстан халықтарының 
тарихын зерттеуші, 
публицист Н.М. Ядринцевпен, көрнекті географ Г.Н.Потанинмен, 
статист Н.Ф.Анненскиймен достасып, жақын араласады. Кейін 
бүл ортаға петрашевшілдер С.В.Дуров, П.П.Семенов-Тянь- 
Шаньский, В.П. Ковалевский, Ф.М.Достоевский қосылады. 
Ф.М.Достоевский Шоқанға жазған хатының бірінде былай деп 
жазған болатын: «Шынымды айтсам, мен Сізді өте жақсы 
көремін. Менің сізді жақсы көретінім сондай, Сіз туралы және 
Сіздің тағдырыңыз жайлы күні бойына 
ойланамын». Кадет 
корпусында оқыған ол орыстың және сол заманғы озық 
мәдениеттің, ғылым мен өнердің жетістіктерін терең меңгерді.
Шоқанның одан кейінгі өмірі әулетінің дәстүріне және алған 
біліміне байланысты: ол патша әкімшілігінің әртүрлі тапсыр- 
маларын орындайтын ресейлік офицер, барлаушы, дипломат әрі 
шенеунік, сонымен қатар, ол «бүратана» саналған өз қандас- 
тарының орыс шенеуніктері мен жандармдарынан, олардың 
жергілікті қолшоқпарларынан көріп отырған зүлымдықтарын 
жан-жүрегімен сезіне білді. Сондықтан да, ол «бейтарап істі» 
таңдап, ғылым мен әдебиетке бет бүрды. 1855 жылы Батыс 
Сібір генерал-губернаторы 
Гасфорттың адъютанты 
реттде 
Омбы қаласынан Іле Алатауына дейінгі сапарға қатысты, онда 
Верный бекінісі салынған еді. Осы кезде ол қазақтардың тарихы, 
діні, дәстүрі, ауыз әдебиеті туралы мол материал жинады. 1856 
жылы Алаколден Ыстықкөлге одан әрі Қүлжаға дейін барған 
экспедицияға қатысты.
1856-1857 
жылдары 
бірінші 
рет 
саяхатқа 
шыққан 
Ш.Уәлиханов 
ғылыми жазбаларын 
«Ыстықкөл» сапарының 
жазбалары», «Қырғыздар туралы жазба», «Қытай империясының
1 8 5

батыс провинциясы және Қүлжа қаласы» тәрізді жолсапар 
очерктерін жариялады. Ш. Уәлихановтың қырғыздың «Манас» 
эпосын қағазға түсіруі халықтың ауыз әдебиетін жинаудағы зор 
үлесі 
екендігінде 
дау 
жоқ. 
Оның 
ғылыми 
ізденістері 
мойындалып, жас ғалым 1857 жылы Орыс географиялық 
қоғамының толық мүшесі болып сайланды.
1858-1859 жылдары Ш.Уәлиханов бірінші рет Марко 
Полодан кейін Қашғарда болып, керемет тарихи, этнографиялық 
материалдарды, сирек кездесетін қолжазбалар мен грамоталарды, 
өнерге қатысты мүраларды жинады. Мүхамед Дулати мырзаның 
«Тарих-и-Рашиди» шығармасын, «Шығыс Түркістандағы қожа 
әулетінің тарихы», 
қарахандықтар әулетінің негізін қалаушы 
«Сатүқ Боғра-ханның өмір деректері» және тағы баска аса күнды 
түпнүсқаларды тапты. Шоқанның Қашғардан алып келген мол 
материалдары 
ішінде 
бүл 
өңір 
адамдарының 
түрмыс- 
тіршілігімен, кәсібін бейнелейтін суреттердің маңызы ерекше. 
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің маңызды нәтижелерінің 
бірі ретінде «Алтышардың немесе қытай провинциясы 
Нан- 
Лудің (Кіші Бүхария) шығыстағы алты қаласының жағдайы 
туралы» ірі еңбегін айтуға болады. Бүл Ш.Уәлихановтың сол 
заманғы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, Шығыс Түркістан 
халықтарының 
тарихына, 
географиясына, 
әлеуметтік 
қүрылысына арналған түңғыш еңбегі. Осы еңбектің көлемді, 
терең де жан-жақты зерттелуіне қарап, оны отандық ғылымға 
қосылған зор үлес деуге болады.
1859 жылдың аяғында Уәлиханов 
Петербургке келеді. 
Петербургте Бас штабтың Әскери-ғылыми комитетінде, Азия 
департамент!нде, Географиялық қоғамда жүмыс істеп, сонымен 
бір мезгілде университетте лекция тыңдады. Осы жерде Шоқан 
Орта Азия мен шетелдік Шығыстың тарихы мен мәдениетіне 
арналған 
материалдарын 
жариялады, 
олардың 
ішінде 
«Қырғыздар» (қазақтарды кейде осылай атады), «Қырғыздардағы 
шамандықтың қалдықтары», «Қырғыз рулары», «Қырғыздың 
көшіп-қонуы 
туралы» 
және 
басқа еңбектері 
бар. 
Онда 
қазақтардың тарихы, этнографиясы, түрмысы, дәстүрі мен 
мәдениеті туралы мол материалдар қамтылған.
Қазақтардың халық ауыз әдебиеті туралы «Үлкен Қырғыз- 
Қайсақ ордасының ауыз әдебиеті мен аңыздары», «Жоңғария 
очерктері» төрізді мақалалар жазды. Халықтың ақындығы мен 
әншілігін ерекше атап өткен Ш. Уәлиханов соған байланысты
186

аңызды да келтіреді, ертегіде кездесетін қүс жердің үстімен үшып 
келе жатқанда, қанатының көлеңкесі түскен жерге қасиет даритын 
болыпты. Аңыз бойынша сол қүс қазақтардың үстімен томен үшып, 
оларға музыкалық дарындылықты сыйлапты. Автор ақындардың 
суырыпсалма ерекшелігін, әндердің түрлілігін, қазақтың тілін жан- 
жақты зерттеген. Ол «Қозы-Көрпеш және Баян сүлу» жырын жазып 
алған. Өзі сырқаттанып, жалғыздық жанына қатты батқан Шоқан 
Уәлиханов 1865 жылы қайтыс болып, Көген-Таған жайлауы 
маңында жерленді. Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына 
орай (1985 ж.) Алтын-Емелде мемориалдық кешен салынды 
(кешеннің қүрылыс жүмысын басқарған менің әкем Кәдірқүлов 
Қағазбек. Автор -
Г.К.).
Ш.Уәлихановтың шығармашылығын 
зерттеуге академик Ә.Х.Марғүлан үлкен үлес қосты, ғалымның 
сіңірген зор еңбегінің арқасында 1961-1972 жылдар аралығында 
Ш.Ш.Уәлихановтың бес томдық еңбегі жарық көрді.
Алғашқы облыстық мектеп инспекторларының бірі Ыбырай 
Алтынсарин болды, ол 
көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, 
педагог-жаңалық енгізуші, ғалым-этнограф, қазақтың жазба 
әдебиеті мен әдеби тілінің негізін қалаушылардың бірі. Орыс 
графикасы негізінде қазақ алфавитін жасаушы. Ол 1841 жылы 2 
қарашада 
Қостанай ауданында дүниеге келді. 
Әкеден 
жастайынан жетім қалған ол әкесінің үлкен ағасы, үзын-қыпшақ 
руын 
басқарған, Орынбор шекара комиссиясының әскери 
старшинасы Балқожа Жаңбыршиннің тәрбиесінде болды. 1850 
жылы Орынбор шекара комиссиясының жанындағы мектепке 
оқуға түсіп,. 
1857 жылы оны алтын медальмен бітірді. 
Жастайынан алғыр бала атақты шығыстанушы В.В. Григорьевтің 
үйінде болып, 
оның бай 
кітапханасында білім 
нәрімен 
сусындады. Кітап оқу Ы.Алтынсариннің дүни^танымын кеңейтіп, 
ғылым мен әдебиетке деген ықыласын арттыра түсті.
1860 жылы облыстық басқарма оған Орынбор бекінісіндегі 
(Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырып, өзін осы 
мектепке орыс тілінің мүғалімі етіп тағайындады. Қоғамдық 
қаржы есебінен ол мектеп салып, оқу қүралдарын алдыртты. 
1864 жылы 8 қаңтарда мектептің ашылу салтанаты болып, оған 
халық көп жиналды. Мектеп жанынан интернат ашылып, онда 
16 оқушы тәрбиеленді, оларды халықтан жинаған қаржы есебінен 
қамтамасыз етті.
1879 жылы ол Торғай облысы мектептерінің инспекторы 
болып тағайындалды. 1881-1882 жылдары 
Ы.Алтынсарин
187

оолыстың торт чезінде екі сыныпты орыс-казак учидишелерін 
ашты, оларды окушылармен, мугалімдермен толыктырды. 1888 
жылы казан айының аяғында Ыргызда казак кыздарын окыту 
үшін 
интернат ұйымдастырып, патша 
әкімшілігінен кыздар 
училищесін ашуга рұксат алды, мүндай оку орындары Торғайда 
1891 жылдан, Қостанайда 1893 жылдан, Қарабұтак поселкесінде 
1895 жылдан, Актөбеде 1896 жылдан бастап жүмыс істеді. Бүд 
училиіделерде 1896 жылы 211 кыз окыса, оның 70-і казак 
кыздары еді.
Ы.Алтынсарин козі тірі кезінде екі сыныптан түрагын юрт 
орыс-кыргыз училишесін, бір кәсіптік, бір кыздар, бес болыстык 
және екі орыс коныстанушыларынык балаларына арнадган 
ушлишелер ашты. Ол Торгайда халыктың жинаган каржысына 
кәсіптік училище үйымдастырды. Ыбырай Алтынсарин дүнпе- 
ден өгерінің алдында өзінің жер учаскесін жаңадан ашылган 
Қостанай каласындагы а\ыл шаруашылык мектебіне берхді өспег 
еггі.
Од педагогика, этнография, фольклор салаларында жемісті 
еңбек етіп, «Қыргыз хрестоматиясы», «Қыргыздарды орыс тіліне 
үйретудегі бастапкы кеңес» оку кұралдарын жазды, «Қобыланды 
батыр», «Жэнібек батыр» жырларынан үзінділер келгірді. 
«Қыпшак Сейіткү.
1
», «Бай баласы мен жарлы баласы» және баска 
тарихи еңбектерін жазды. Орыс географиядык когамының 
Орынбор бөлімшесінің «Жазбаларында» Алтынсарин 
эгногра- 
фиялык 
материалдар жариялады: «Орынбор ведомсгвосы
кыргыздарыныц күда гүсу жэне үйлену тойына катысты дәстүр- 
лерінің очерктері», «Орынбор ведомствосы кыргыздарының 
жерлеу және ас беру дәстүрлерінің очеркі».
Ол ха.ікын одебиет пен енерге жетелех жолы агартхшылык 
деп білді. Алтынсаринніц шыгармалары казак хадкынын омірін 
аділ корсепі. ()л озінің олеңдерімен гылымды наспхаітап. 
надандыктан сактандырды. Әңгімелері карапайым окырмандарга 
түсінікті. коркем гілмен жазылган, оның педагогикалык және 
тэрбиелік мәні элі күнге дейін өз маңызын жогалткан жок.
Үды акын, жазушы, когам кайраткері, казак жазба әдебпеті- 
нің негізін Ссілушы, казак модениетін нсламның агартушылык 
негізінде орыс және еуропа модениетімен жакындатчга күш 
саліан реформатор, Абай (Ибраһим) ЬСүнанбаев 1845 жылы 10 
іамызда Семей облыдының Шыңгыс гауында Қаркаралы округі 
мриказының ага сүлтаны Қүнанбайдың горг 
ойедініц бірінен
188

туған. Абай отбасы ақсүйектер әулетінен еді, атасы (Өскенбай), 
арғы атасы (Ырғызбай) тобықты руын басқарған, атақты би 
болған адамдар. Оны кішкентайынан әжесі Зере мен анасы 
Үлжан 
аялап 
осіріп, 
оздерінің табиғи 
дарындылығымен 
тэрбиеледі. Аналары оны еркелетіп Абай деп атады, яғни ойлы, 
зерделі дегенді білдіреді. Осы есіммен ол омірінің соңғы сотіне 
дейін ғүмыр кешіп, тарихқа да осы есіммен калды.
Бала кезінде қазақ ауыз одебиетімен сусындап, ауыл 
молдасынан хат таныған ол Семейдегі имам Ахмед Риза 
медресесінде окуын жалғастырды. Сонымен бір мезгілде ол орыс 
мектебінде оқып, бесжылдық оқудан кейін олең жазады. 13 жаска 
келгесін Абайды әкесі Қүнанбай руды басқаруға үйрете 
бастайды. Енді ру аралық тартысқа түскен ол біртіндеп 
окімшілік-саяси қызметтің кемшіліктерін коріп, коңілі қалады, 
ақыры Абай 28 жасында әкімшіліктен кетіп, озінің білімін 
жетілдірумен айналысады.
1886 жылы өзінің ақындық жолын ашқан, атақты «Жаз» 
олеңін жазады. Абай шығармасында аудармашылықпен айналы- 
суының орны ерекше. Абай он бес жыл бойы орыс жазушы- 
ларының елуден аса шығармаларын қазақ тіліне аударды, оның 
ішінде «Евгений Онегиннен» жеті үзінді, Лермонтовтың жиырма 
сегіз 
олеңі, 
Крыловтың 
он 
екі 
мысалы, 
А.Дельвигтің, 
Я.Полонскийдің, И.Буниннің бірнеше өлеңдері бар. Абай үзақ 
жылдар бойы (1890-1898) прозалық «Ғахлия» («Қара создер») 
туындысын жазды. Оған пікірлер, қанатты создер, осиеттер, 
диалогтар енгізілді, бүл шығармасы қырық бес кара созден 
түрады. Тақырып жағынан «Қара создер» Абайдың лирикасымен 
үндескен. Автор озінің шығармаларында даланың атқамінерлері 
мен патша шенеуніктерін аямай сынайды. Халықтың тағдыры 
туралы толғанады, оның жетістіктері мен кемшіліктерін айтады. 
Адамның кадір-қасиетін, қүдайға сену мен сенбеушілік туралы, 
жастар тәрбиесі мәдениет пен ағартушылықтың қажеттілігі, 
адамдардың басқа үлт окілдеріне қарым-қатынасы, кәрілік пен 
олім туралы күрделі ой толғайды. Осындай сан-салалы моселелер 
бір арнаға келіп тоғысады. «Қара сөздегі» ең басты ой желісі 
адам рухының кереметтігін, адам мүмкіндігінің шектеусіз 
екендігін дәлелдеу болып табылады.
Абай өз халкының жақсы жағына сүйсініп, оның кемшілігіне 
күйінеді. Абайдың 
мүрасы жоғары ізгілікті, өмірдің мән- 
мағынасын терең түсінуді, бейнелі коркем сөзді, жетілген стильді
189

толық қамтиды. Абай 
атақты 
сазгер, қазақтың халык 
музыкасының білгірі ретінде оны қатты бағалай да білген. Оның 
бірқатар лирикалық әуендері қазақтың музыка мэдениетінің 
алтын қоры болып табылады.
XIX ғасырдың екінші жартысында халықтың ауыз әдебиеті 
дами түсті. 
Оның тақырыптары 
тарихи оқиғалар, батырлар 
жыры, рулық қатынастар, достық, махаббат туралы. Ол кезде 
Шөже, Шортанбай, Сүйінбай, Жамбыл, Сара және т.б. ақындар 
халық арасында кеңінен танымал еді.
Сол кезеңде Қазақстанда «Акмолинские областные ведо­
мости», «Киргизская газета», «Оренбурский листок» жэне т.б. 
газеттер шыққан. 1870 жылы 28 сәуірде «Түркістан уалаяты» 
газетінің түңғыш нөмірі қазақ және өзбек тілдерінде жарық 
көрді.
XIX ғасырдың 
екінші жартысы Қазақстанның музыка 
өнерінің гүлденген кезі. Қүрманғазы Сағырбаев, Дәулеткерей 
Шығаев, Біржан Қожағүлов, 
Тәттімбет Қазанғапов, Ықылас 
Дүкенов және басқа да күйшілер мен әншілер, қобызшылар 
Қазақстанда музыка өнерінің дамуына игі ықпал етті.
Қүрманғазы Сағырбаев (1806-1879 ж.ж.) күйлерінде қазақ 
халқы тарихының қиын-қыстау сәттері, күйшінің жеке басының 
тағдыры, оның өмір туралы толғанысы мен қазақ даласының, 
халық мерекелерінің суреттері бейнеленді.
Қүрманғазының атақты күйлерінің бірі 
«Кішкентай». Оның 
шәкірттері мен зерттеушілердің айтуынша, 
бүл күй Исатай 
Таймановтың көтерілісіне арналған. Өзін Исатайдың кіші інісі 
санаған Қүрманғазы, бүл 
шығармасында күрделі күрестің 
тартысын келтіре отырып, тыңдаушысын терең ойға жетелейді. 
Күйдің соңы қайғылы аяқталады, елі үшін қаза тапқан батырға 
деген сағыныш сазы, өзекті өртеген өкініш сезіледі. Қүрманғазы 
шығармасының биік шыңы «Сарыарқа күйінде» қазақтың үшы- 
қиыры жоқ сары даласының корінісі, иірімдері көрсетілген. 
Халық екі ғасыр бойы Қүрманғазы күйлерін жадында сақтап, 
оны үрпақтан үрпаққа жеткізген. XX ғасырдың 20-шы жылдары 
А.Затаевич Қүрманғазы күйлерін нотаға түсірсе, ал 30-шы 
жылдары бүл тақырыпты Л.Хамиди, А.Жүбанов, Б.Ерзакович, 
Е.Брусиловский, Д. Мацуцин, С.Шабольский зерттеді, қазіргі 
кезде бүл дәстүрді Т.Мерғалиев, Қ.Ахмедияров және т.б. 
жалғастыруда.
1 9 0

1961 жылы Қүрманғазы шығармаларының жинағы профессор
А.Жүбановтың қүрастыруымен және редакторлық етуімен 
«Күй» деген атпен жарық көрді. Бүл жинаққа үлы күйшінің 31 
шығармасы 
түсініктермен 
бірге енгізілді. 
Қүрманғазының 
туғанына 175 жыл толуы қарсаңында «Өнер» баспасы «Сары- 
арқа» деген атпен күйшінің өмірінің соңғы жылдарында 
шығарған 20 күйін қамтыған жинақ шығарды. Қүрманғазының 
шығармалары бүгінде адамның рухын көтеріп, оның шығарма- 
шылық қуатын арттыра түседі. Қүрманғазы Сағырбаев біздің де 
замандасымыз болып қала береді, сондықтан да ол адам рухының 
жыршысы болып саналады.
Дәулеткерей Шығаев 1820 жылы Каспий жағалауында 
дүниеге келді. Әкесі Шығай Нүралиев сүлтан. Ол Дәулеткерей 
бес жасқа толғанда қайтыс болды. Күйші бала немере ағасы 
сүлтан Меңдігерей Бөкейханов тәрбиесінде болды, ол Бөкей 
ордасында Жәңгір ханнан кейінгі бай адам болған.
Дәулеткерейге домбыраны күйші Мүсірәлі үйреткен, ол жас 
баланың домбыра тарту өнерін жетік меңгеруіне, оның 
қағыстары мен күйлердің бай мүрасын таныстыруда үстаздық 
еткен.
1840-шы жылдардың бас кезінде Дәулеткерей озінің «Қыз 
Ақжелең» және «Қосалқа» күйлерін шығарған. Бүл күйлерді 
шығаруға өмірінің бір жарқын сәттері эсер еткен. Өзі домбы- 
рашы әрі әдемі Ақбала-қызбен кездеседі. 
Оған арнап «Қыз 
Ақжелең» күйін шығарыпты. «Қосалқа» күйі қыздың поэтика- 
лык сүлу бейнесін, қүлағында сыңғырлаған сырғасын бейнелей- 
ді. Бүл екі күй де көңілді, адам жанын жадырататын лирикалық 
сезім бейнеленеді.
Дәулеткерей домбыраның көркемдік мүмкіндіктерін кеңей- 
туге көп үлес қосты. «Желдірме» күйі домбыраның дәстүрлі 
түрін ой елегінен өткізуге, жаңаша сезінуге жетелейді. Сипаты 
жағынан бүл лирикалық күй. Әндік нақыштар, 
домбыраның 
музыкалық мазмүны, жүмсақ ырғақтар сазгерге адамның небір 
жүмбақ иірімдерін 
ашып, көңіл-күйін көтеруге 
мүмкіндік 
берген, сол арқылы рухани әлемнің сүлулығын да, поэтикалық 
әсерін де корсете білген. 
Дәулеткерей қартайған шағында 
кедейленіп қалған. 
Бүл оны халықпен бүрынғыдан да тығыз 
араласуға, олардың қуанышы мен қайғысын, мүңы мен шерін 
түсінуге жәрдемдесті. Үзақ ойланып-толғанудан, философиялық 
ой түйіп «Жігер» күйін дүниеге келтірді, бүл қайғылы әрі ой
191

козғайтын 
шығарма болып табылады. Терең мазмүнды.
күрылысы 
мен 
аяқталуы 
озгеше 
бүл 
күй 
автор
шығармашылығының аскар шыңы екені анық. Дәулеткерей 1887 
жылы 25 сәуірде дүниеден өтті. Ол Қазақстанда халық музыка 
аспаптарының одан орі дамуына айырықша ықпал етіп, артына 
мол мүрасын калдырды. Дәулеткерейдің 40-қа жуық күйлері 
сақталған.
Осы зерттеліп отырған кезеңде, Қазақстан және оның 
табиғаты, түрмыс-тіршілігі туралы корнекті 
суретшілердің 
туындылары дүниеге келді. 1847-1857 жылдары жер аударылып 
келген Т.Г.Шевченконың «Салтатты казак», «Қосаралдағы казак 
мекені» және т.б. суреттері бар. 60-шы жылдардың аяғында 70-ші 
жылдардың басында Түркістанда болған В.В.Верещагинның 
суреттерінің орны ерекше, ол «Алатау тауында», «Хазірет Яссах и 
мешіті» атты атакты түркістандык сурет серияларымен белгілі.
Осы кезеңде халық арасында үй жиһаздарын, мүліктерін, 
киімді безендіру, теріден, киізден, металдан, ағаштан, тастан 
бүйымдар жасау дами түсті, мүның бәрі шын мәнінде халық 
онерінің ғажайып көріністері.
Сонымен XIX ғасырдың екінші жартысында Қазакстанның 
әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы олкенің Ресей 
отарына біржолата айналу процесімен тығыз байланысты болды.
192

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: