Қазактардыц дәстүрлі шаруашылығындағы өзгерістер

Орманды дала 
аумағы 
Солтүсгік Қазакстан оңіріндегі 
аудандардың басым болігін қамтыды, шолейт жер оңтүстік 
оңірде орналасты, ал биік таулы аймак Оңтүстік АлтаПдан Тянь- 
Шаньның солтүстік баурайына дейінгі алқапты алып жатты.
Қазақстанның солтүстік жоне оңтүстік боліктерінде кыстың 
гүсуі әртүрлі болады. Аралық аймақтан солтүстікке қарай қыс 5 
айға созылады. Жердің бетін тегіс кар басып, боран болып, 
ауаның температурасы кейде 45-55 градусқа дейін салкындайды. 
Ал оңтүстікте жағдай мүлдем басқаша. Мүнда кыс орі кеткенде 
екі айға созылып, түскен қар үзак жатпайды, жаңбырлы әрі жылы 
күндер жиі кездеседі, коктем ерте шығады. Қазақстанның басым 
болігінде жаз оте ыстық келеді, осіресе оңтүстік оңірде ауаның 
температурасы 46 градусқа дейін котеріледі, ал жаңбыр аз 
жауады.
Қазақстан осімдік олеміне оте бай. Онда 5000-нан аса осімдік 
түрі бар, бірақ аумағында қүмды, тақыр, сораңды, таулы-тасты 
жерлер болуына байланысты осімдіктің осуі барлык оңірде 
бірдей бола бермейді. Орманды алқап оте аз, бүл бардық 
аумақтың бестен бір болігін ғана қамтиды. Ірі озен аңғарларында 
тал, терек, тораңғы оседі. 
Қүмда сексеуіл, солтүстігінде 
қарағайлар мен қайыңдар, Алтай, Жоңғар жоне Іле Алатауында 
ағаштардың түрлері оте коп кездеседі. Табиғп-климаттык 
зонасына орай маусымдык жайылымдар қалыптаскан. Жаңбыр 
коп жауатын солтүстіктегі орманды 
дала мен оңтүстік- 
шығыстағы таулы аймақ кобінесе жазғы оріске, ал шығыс жоне 
орталық аймақ қысқы жайылымға пайдаланылды.
Географтар Қазақстан аумағында торт ландшафты аймак бар 
деп есептейді, ал оның озі іштей тағы да аймақтарға-болінеді.
1. Орманды дала ландшафты аймағыныц томенгі белдеуі: а) 
орманды дала аймағына жататын ішкі аймак; б) орманды далалы 
аймак.
2. Дала ландшафт аймағының томенгі белдеуі: а) ор алуан түрлі 
- донді осімдіктер осетін аймак; б) бетегелі. ақ селеулі оңтүстік 
шолейт аймак.
3. Жартылай шолейт аймағының томенгі белдеуі.
4. Шолейтті аймак белдеуі: а) жусанды-сораңды шолейт жердіц 
солтүсіік аймағы; б) жусанды шол даланыц оңтүстік аймағы.
XIX ғасырда 
жоне XX ғасырдыц басында ма\сымдык 
жайылым жерлер ландшафт аймактарына сойкес орналасгы. 
Орманды-дала аймағы Петропавл мен Омбы уезінің солтүстік-
174

батыс болігін қамтыды. Ақтобе, Қостанай, Кокшетау, Павлодар 
жоне Өскемен уездері, Петропавлдың оңтүстік- батыс мүйісі, 
Омбы қаласының оңтүстік-шығысы, Ырғыз, 'Горғай, Атбасар. 
Акмола, Қарқаралы жоне Семей уездерінің солтүстік аудандары 
далалық жерлерде орналасты. Орал, Ілбішін жоне Зайсан уездері, 
Бокей ордасының солтүстігі, Темір, Лепсі 
уездері, Семейдің 
оңтүстік болігі жартылай шолейт жерлерде болды. Бүл аймакка 
Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола жоне Қарқаралы уездерінің 
орталык белдеулері 
кірді. 
Сонымен, жартылай 
шолейтті 
ландшафт аймағы батыста Өзен озенінен 50 жоне 48 ендіктер 
бойынша, шығыста Қара Ертіс алқабына дейін Қазакстанның 
барлық аумағын кесіп отеді. Батыста Еділдің оңтүстік жаға- 
лауынан шығыста Алакол мен Қорғас озеніне дейін алып жаткан 
алапат аумақ шолейтті аймаққа жатады. Бүл Гурьев, Маңғыстау. 
Қазалы, Перовский, Шымкент, Әулиеата. Верный, Жаркент пен 
Қапал уездерінің, Темір, Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола жоне 
Лепсі уездерінің аумағы болып табылады.
Жоғарғы белдеулердің ландшафтысы 
ортүрлі уездер 
аумағында болды. Мүғалжар таулары Ақтобе уезін, Оңтүстік- 
Батыс Алтай Өскемен уезінің аумағын түгелдей жоне Зайсан 
уездерінің солтүстік болігін, Сауыр-Тарбағатай таулары - 
Зайсанның оңтүстігі мен Лепсі 
уездерінің 
солтүстік-шығыс 
болігін, Жоңғар Алатауы Лепсі мен Қапал уездерінің оңтүстік- 
шығыс боліктерін; Іле Алатауы Жаркент пен Верный уездерін. 
Талас Алатауы 
Әулиеата уезінің оңтүстігін, Қаратау мен Тянь- 
Шяньнің батыс сілемдері 
Шымкент уезін қамтыды. Ырғыз. 
Торғай, Атбасар, Ақмола, жоне Қарқаралы уездері 
үш 
ландшафтыда, яғни далалық, жартылай шолейт жоне шолейт 
аймактарда болды. Осыдан келіп жергілікті түрғындардың 
шаруашылығы мен түрмыс-тіршілігінде op алуан ерекшелік 
кездеседі. Бір немесе екі ландшафтысы ғана бар уездерде мүндай 
ерекшелік байқалмады. Барлык жайылым аумағы маусым 
бойынша кыстау, коктеу. күзеу жоне жайлау деп болінді. Бүл 
жайылымдарға оз кезегімен кошу шаруашылық жүргізудің 
озіндік бір одісі болып табылады. Осы жайылымдарды жыл 
бойына пайдалану реті кошіп-қонудың кезеңдерін корсегеді. 
Жазғы жайылым одетте кошпенділер үшін ортақ болды. Коктемгі 
жоне күзгі жайылым рулардың негізгі қоныстарына таяу 
орналасты, кейде қысқы жайылымды пайдаланатын болған. XIX 
ғасырда мүндай ауыл-қыстаулар жеке меншікте болды.
175

Қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан жайылымдарды 
мал шаруашылығына пайдаланудың озіндік қыры мен сыры коп. 
Кошу бойлықпен, ендікпен, тоте және жайылма тәсілдермен 
жүзеге асты. Қазақстанда кошудің негізгі бағыты бойынша, яғни 
оңтүстіктен шығысқа қарай болды.
Батыс Қазақстандағы Маңғыстау мен Үстіртте қыстаған 
қазақтар жаз жайлауға солтүстік беткейдегі Ойыл, Сағыз, Қобда 
және Ембі озендерінің бойына кошкен. XIX ғасырдың басында 
Орта жүз қазақтарының басым болігі Сырдария, Шу озендерінің 
жағасына, Балқаш коліне қарай кошіп-қонған. Олар жазда 
Қазақстанның солтүстігіне бет алып, 
Тобыл, Есіл озендеріне 
барған. Қазақстанның таулы аймақтарында (оңтүстік-шығыс, 
шығыс) жаз жайлау биік тау алқабындағы көгалды жерлерде, 
қыстақтар тау етегінде болған. Көшіп-қону қашықтығы қазақтың 
мал-мүлкіне байланысты болды, 
малы неғүрлым көп болса, 
солғүрлым алысқа кошті. XIX ғасырдың ортасында шаруашылық 
жүргізудің түрлері аймақтарда әртүрлі болды. Көшіп-қонатын 
жерлер, Қазақстан аумағының басым бөлігін қамтыды. XIX 
ғасырдың аяғында миллионная аса қазақтар (130 болыс) таза 
мал шаруашылығымен айналысты.
XIX ғасырдағы әкімшілік реформалардан кейін жайылымдық 
жер тарылып, қазақтардың көбі отырықшылыққа көшуге мәжбүр 
болды. Көшпенділердің түрмыс-тіршілігіне жүт жылдары көп 
ауыртпашылық әкелді. Жүт бүкіл Қазақ жерін қамтыды. Жүт 
негізінен 10-12 жылда бір рет қайталанды. Мүны қазақтардың 
коп жылдық тәжірибесі, сондай-ақ XIX ғасырдың 
екінші 
жартысы мен XX ғасырдың басындағы моліметтер долелдей 
түседі. 
1855/56, 1867/68, 1879/80, 1891/92, 1902/03, 1911/12, 
1915/16 жылдары Қазақстанның бүкіл аумағын қамтыған жүт 
болды. Қазақтардың жыл қайыруы бойынша, яғни 
он екі 
жылдың ішінде (тышқан, сиыр, барыс, қоян, үлу, жылан, жылқы, 
қой, мешін, тауық, ит, доңыз) жүт Қоян жылы жиі болатын 
болған. Қолда бар деректерге қарасақ, 1879/80 жылдары болған 
«үлы қоян» жүты жойқындай тиді. Осы жылдары Батыс, 
Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумақтарында мал басы қатты 
қырылып кетті. Мысалы, Орал облысында малдың 80%, Ырғыз 
жәнеТорғай уездерінде 59%, Сырдария облысының торт уезінде 
56 % шығынға үшыраған. Бүрынырақ (XYI1I ғасырда жоне одан 
да бүрын) қазақтар мүндай жағдайды алдын ала болжап, алыс 
жерлерге қыстауға баратын болған. Аумақты болыстарға боліп.
176

барлық жерді бөлшектеп тастаған (1867-1868 жж.) әкімшілік- 
аумақтық реформалар қазақтардың эконом икал ық жағдайын 
мүлдем қүлдыратып жіберді. Соның салдарынан қазақ халқының 
жайылымдық жерлері едеуір тарылып, Қазақстанда мал басы 
кеміп кетті. XIX ғасырдың аяғындағы патшаның қоныс аудару 
саясаты негізінде кошпенділер бүрынғы мекендерінен айырылды.
Енді қолда барды үнемді пайдаланып, шаруашылықты 
жүргізудің интенсивті түріне кошуден баска амал қалған жоқ. 
XIX ғасырдың аяғында Солтүстік Қазақстанның бірқатар 
уездерінде орыс 
шаруаларынан үлгі алып, 
шөп оратын 
машиналар қолданыла бастады. Қолдан жемшоп дайындаудың 
арқасында кошпелі қазақтар енді ірі кара басын кобейтті. 
Біріншіден, сиыр малы егін шаруашылығындағы кара жүмыска 
пайдаланылса, екіншіден, базарда бүл түлікке деген сүраныс коп 
болды. Қазактар меншігінде ірі қараның көбеюіне байланысты 
бүрынғыдай алыс жайлауға көшпейтін болды.
Көшпелі қазақтар егін шаруашылығына да мән берді. 1897 
жылғы Ресей империясының санағы бойынша казак халкының 
18% егін шаруашылығымен айналысқан екен. Оған мына төменде 
келтірілген мәліметтер аркылы көз жеткізуге болады: Сырдария 
облысында - 38,7%, Жетісуда - 31,7%, Семейде-13%, Оралда -
9,3%, Торғайда - 4,1%, Ақмола облысында - 2,6%, Ішкі Ордада -
0,2%, Маңғыстауда - 0,1%. Қазақтар негізінен тары екті, бидай 
және басқа дақылдар осірді.
XIX ғасырдың көшпенді-қазақтары шаруашылық жүргізуде 
екі бағыт үстады, оның біріншісі ежелгі дәстүр бойынша 
көшпенділікті сактап қалса, екіншісі өзгерген экономикалык 
жағдайларға байланысты пішен шабуға, егін шаруашылығымен 
айналысуда, уакыт талабына сай бейімделді.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: