Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»
жүктеу/скачать 5,5 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абдикеримова А.А. PhD докторант, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті ӘКІМШІЛІК ӘДІЛЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ
- ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТЕНДЕНЦИЯСЫ Түйін.
- Аннотация.
Пайдаланылған әдебиеттер 1. Укин С. О соотношении материально-правовых и процессуально-правовых норм // Фемида. – 2008. - №4(148). - С.9. 2. Кодекс Республики Казахстан об администра- тивных правонарушениях. – Астана, 2008. - 428с. 3. Иоффе О.С. Избранные труды по гражданскому праву: Из истории цивилистической мысли. Гражданское правоотношение. Критика теории «хозяйственного пра- ва». – М.: «Статут», 2000. – 777с. 4. Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов. Под. общ. ред. члена - корр. РАН, д.ю.н., проф. В.С. Нересянца. - М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА. – М., 1999. - С. 376. 5. Гражданское право. Том 1. Учебник. Издание четвертое, переработанное и дополненное /Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: «Проспект», 1999. - С. 83. 6. Алексеев С.С. Общая теория права: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Проспект, 2009. – 576с. 7. Дуйсенов Э.Э., Ч.М. Токтоназарова Теория гос- ударства и права: Учебно-методическое пособие. – Ош, 2001. – 212с. 8. Нугманова Э.А. Теоретические и практические проблемы совершенствования административно- юрисдикционной деятельности в Республике Казахстан // Дисс. д.ю.н. – Алматы, 2010. – 333с. 9. Братусь С.Н. Содержание правоотношения // Советское государство и право. – 1979. - №7. – С.58. 10. Теория государства и права: Учебник / Под ред. В.К. Бабаева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юристъ, 2007. – 637с. 11. Толстой Ю.К. К теории правоотношения. – Л., 1959. – С. 46. 12. Общая теория государства и права. – М., 1998. – Т. 2. – С. 341-342. Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 60 Абдикеримова А.А. PhD докторант, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті ӘКІМШІЛІК ӘДІЛЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТЕНДЕНЦИЯСЫ Түйін. Бұл мақалада әкімшілік әділет жүйесіндегі әкімшілік-құқықтық қатынастары дамуының қазіргі заманғы тенденциясы жайында баяндалады. Аннотация. В этой статье рассматривается современные тенденции административно-правовых отношений в системе административной юстиции. Summary. This article discusses the current trends of administrative legal relations in the system of administrative justice. Қазіргі заманғы шындық жағдайында, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығын реформалау мәселесі, оны құқықтық реттеу сабағы етіп реттеу, жаңаәкімшілік-құқықтық институттар құру (мысалы, әкімшілік келісім-шарт, әкімшілік талап) және «көнелерді» жылдам реформалау (мысалы, мемлекеттік қызмет институты, шешім шығару жүйесі), соттық реформа жүргізу, әкімшілік және басқару процессінің теориялық негіздерін дайындау, әкімшілік процедуралар,соттық билік жағынан көпшілік құқықтағыадам мен азаматтың құқығы мен еркіндігін әкімшілік-құқықтық қамтамасыз ету [1, 6б.] бұлардың барлығы да актуалды болып қала береді. Сонымен қатар, мұнан да актуалдырақ болып,жеке құқық институт сияқты, әкімшілік талап бойынша соттық бақылау қызметін атқаратын, әкімшілік сот істері бойынша қаралатынәкімшілік әділет қызметінің қалыптасуы мен жолға қойылуы мәселелері қала береді. Мемлекеттік биліктің жеке құқықтық формасы сияқты бақылау, белгілі бір қатынастардың жүйесінде көрінеді. Кез-келген ұйымның бақылау функциясының, мемлекеттік бақылаудың мәнін анықтайтын жалпы белгілері болады. Біріншіден, мемлекеттік бақылаудың қызметі тек мемлекеттік билік пен басқару ұйымдарына тән. Екіншіден, мемлекеттік бақылау мемлекет атынан іске асырылады, оның қандай ұйымдармен таратылатындығына қарамастан,жалпы мемлекет- тік сипат алады. Үшіншіден, бақылау заңды формада іске асырылады. Төртіншіден, бақылау жүйесі иерархия принципі бойнша құрылады. Бақылау функциясы өзінің мазмұнына, сипаты мен міндетіне қарай конституциялық болып табылады және жалпы анықтамасы бойынша конституциялық категория болып табылады [2, 18-20б.]. Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының қолданыстағы әкімшілік заңнамасы физикалық және заңды тұлғалардың Үкіметтің, министрліктер мен ведомствалардың, жергілікті мемлекеттік ұйымдардың нормативті актілеріне шағым жасауларына мүмкіндіктері қарастырылған, онда тіптен Үкіметтің нормативті актілері бірден Жоғарғы сотқа шағымдануға болады. Сонымен қатар, қолданыстағы заңнамалық нормаларға сәйкес тек Президенттің ғана Заңдары мен Үкімдерін соттық жағдайда шағымдануға болмайды. Оларға Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің конституциялы тексерудің ерекше тәртібі бекітілген. Қазақстанда ұзақ уақыт бойы, сол кездегі басқа да кеңестік кеңістіктегі мемлекеттердегідей, мемлекеттік билік ұйымдарының әрекеттері мен шешімдерінің заңдылығына дәстүрлі сотық бақылау, атқарушы билік ұймдарының әрекетін бақылауға ұластырылды. Мұндай әдіс, әрине, өте тар шеңберде қалды, себебі заңшығарушы- лардың,билік өкілдерінің, сонымен қатар жергілікті басқару ұйымдарының әрекеттерінің заңды- лығысоттық бақылаудан тыс қалып қояды. Бұл туралы Қ.А.Мами өте дұрыс айтады: «Азаматтардың көпшілік-құқықтық актілерін шағымдануын дәл осы жағдайды тар шеңберде түсінуі, әкімшілік сот істері, әкімшілік әділет немесе әкімшілік құзірет мәселелерін де осындай тар шеңберде түсінуге негіз болады. Мұнда акцент мынаған жасалады, яғни, көпшілі-құқықтық жанжал жақтарының бірінде, басқару әрекетін орындайтын әкімшілік ұйымы шығады. Қазақстанның заң ғылымында мемлекеттің барлық нормашығармашылық жұмыстарына соттық бақылауды кеңейту идеясы көбірек айтылып келеді, және осындай пікірді көптеген ғалымдар қолдайды» [3, 18-19б.] Байқауымыз керек, заң туралы әдебиеттерде соттық билікті мәнін анықтауда оның қызметін сипаттац позициясы бойынша бірлік жоқ. Соттық биліктің қызметін талдай келе, оны мынадай ерекшелейміз: әділсот, соттық бақылау, қолда- ныстағы заңнаманы зерттеу мен зерделеу негізінде түсіндіру, соттық корпус құрастыру болып табылады. Мемлекеттің құқыққорғау қызметі, адамның құқығы мен еркіндігін қорғайтын, соттық билікпен қамтамасыз етіледі, ол толығымен конституциялық өкілетілікпен бекітілген – мемлекет атынан әділсот құқықты іске асырады. Әділсот жүйесі сияқты, заттық белгімен алғаанда, соттық билік мемлекет әрекетінің нақты формасын көрсетеді. Әділсоттан басқа, сонымен, соттық биліктің қызметіне әдебиеттерде мыналар жатады: - заңдылығына соттық бақылау және процессуалды мәжбүрлеудің қолданылған шараларын негіздеу; - құқықтық нормаларду талқылау; - заңдылық маңызы бар фактілерді ресми куәлендіру; Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 61 - азаматтардың конституциялық және басқа да құқықтық субъектілілігін шектеу [4, 348-349б.]. Соттық бақылау құқық туралы дауларды шешумен байланысты; соттық бақылаудың мәні олардың заңды екендігін тексеру мен бағалаудан және көпшілік билік ұйымдарының шешімі мен әрекеттерінің конституциялық құқықтарын бұзған немесе шектеген, азаматтар мен заңды тұлғалардың еркіндігі мен заңды мүдделерінің негіздел- гендігінентұрады. Н.М.Чепурнованың анықтамасы бойынша, соттық бақылаудың мәні мынадан тұрады, мұнда басқару әрекетін іске асыру тәртібінде заңшығарушы ұйымдардың, атқарушы биліктің және жергілікті өзін-өзі басқарудың, олардың қызметтік тұлғалары,яғни, басқару- шылары қабылданған шешімнің заңға сәйкес келетіндігі тексеріледі [5, 28-29б.]. Соттық бақылау мемлекеттік бақылаудың басқа түрлеріне қарағанда іске асыру шеңберіінде кең диапазонды қамтиды, ол қоғамдық өмірдің, мемлекеттік билік пен басқарудыңбарлық салаларынқамтиды. Соттық бақылаудың спецификалық сипатына, ең алдымен, мынаны жатқызуға болады, яғни, соттық бақылау атқарушы билік пен прокурорлық бақылаудан ерекше басқарушылардың тілегі бойынша емес, басқарушы субъектілердің – азаматардың, олардың сотқа шағымдануына байланысты басқа да физикалық және заңды тұлғалардың өтініші бойынша іске асырылады, сондай-ақ көпшілік билік қызметін атқаратын әлеуметтік басқару субъекілерінің инициативасы бойынша іске асырылады. Бастаманың жоқтығы, соттық бақылау ұйымының пассивтігі оны мемлекеттік бақылаудың басқа түрлерінен ерекшелейді – биліктің заңшығарушы және атқарушы салаларының бақылауы. Осыған байланысты зерттеушілердің альтернативтілікті мемлекеттік бақылаудың осы түрінің маңызы аз емес ерекшеліктерінің бірі ретінде атап көрсетулері орынды: тұлға міндетті емес,құқылы, егер оның құқы мен мүддесі соттық бақылау механизмімін бұзылған жағдайда [6, 144б.]. Айтылған ойдың контекстінде, түсіндіре кетуіміз керек, яғни, біздің елде шындығында, соттық бақылаудың шебі үнемі шектеліп келді. Әділдік үшін мойындауымыз керек, әділетті ешқашан да, құқық мүддесін қорғайтын жеке күш деп қабылдамаған [7]. Себебі, оған тек ритуалды, декоротивті қызмет берілген., Партияның қаулылары жәнежоғарғы сот ұйымдарының басшылық түсіндірмелері «күресті күшейту», «келіспейтін жағдай жасау» және т.б. деген сияқты құр шақырулар оны жасанды етті. Дегенмен соңғы уақытта жағдай өзгерді. Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру қажеттілігі туындады (бұл әкімшілік құқықтың бірден-бір міндеті), бірақ, бір мезгілде азаматтарды осф көбейіп кеткен «тиімділіктен» қорғау қажеттілігі де байқалады (позитивті әкімшілік процесс пен әкімшілік әділеттің тапсырмасы болып табылатын). Сондықтан, соттың алдында пайда болатын, жаңа тапсырманы шешу, соттық бақылаудың жаңа құралдары мен жолдарын қолдануды талап етеді [8, 144б.]. Қалыптасқан әкімшілік-құқықтық қатынастар жағдайында, біз толығымен ғалым-зерттеушілер мен заңгер-мамандардың пікірлерімен келісеміз, олардың пікірлері бойынша, әкімшілік әділет жүйесінде қалай болса, әкімшілік сот жүргізу ісінде де тек әкімшілік даулар шешілуі тиіс. Басқа да жағдайлар бұл мәселені шешуде болмауы тиіс. Мұнда принципиальді болатын нәрсе, ол кеңестік дәуірде қалыптасқан түсінікпенәкімшілік дауларды, азаматтардың нормативті актілерін таласқа түсірутуралы іс деп түсінулерінен бас тартулары қажет, те заңнамаға осыған сәйкес өзгерістер енгізу қажет.Оның үстіне, әкімшілік- құқықтық қатынастардан туындайтын даулардың көпшілік-құқықтық сипатына қарамастан, олардың тәртібі Қазақстан Республикасында Азаматтық- процессуалдық кодекспен реттеледі («тармақша 3 «Ерекше талаптық іс жүргізу»), ал бұл мұндай даулардың көпшілік-құқықтық сипатына таза сәйкес келмейді. Мұндай жағдайдың көбіне осы уақытқа дейін сақталып келуімына жағдайлардың арқасында, яғни, «жұмыс жасап тұрған біртұтас әділет доктринасы, осыған сәйкес даулардың барлық категориялары, жекеменшіктік-құқықтық және көпшілік құқықтық етіп олардың анық бөлулерінсіз туындау негіздері бойынша, біртұтас процесс біртұтас ереже шеңберінде қаралады». Сонымен қатар, көпшілік-құқықтық дауларды олардың спецификасына қарай талдау, тек процесстің ерекшелігі ғана деп қабылданбайды, сонымен бірге,заңды күшіне енген соттық актілердің орындалуының ерекшелігі де болып танылады» [9, 11-12б.. Біздің ойымызша, қазақстандық құқықтық жүйеаймағында қалыптасқанәкімшілік әділетті тек қана әкімшілік-құқықтық қатынастар шебінде қарауға болады, яғни, әкімшілік даулар, қалыптасқан әрекеттер аймағына өте қатаң түрде қосылған, әкімшілік әділет, әкімшілік соттармен әкімшілік сот істерін жүргізу тәртібінде қаралулары тиіс. Сонымен, өкінішке орай, бірден-ақ келісуге болады, яғни, әкімшілік әділеттің қазіргі заманғы қазақстандық концептуалдық модельі екі құқықтық орбита диапазонында құрылады: әкімшілік- құқықтық ( оның ішінде әкімшілік-процессуалдық) және азаматтық-процессуалдық. Республикадағы әкімшілік-әділеттілік қатынастардың қалыптасуындағы мұндай екіжақтылық, өзінің соңынан жақсы салдарларға алып бармайды, керісінше, керітартпалық сипат алады. Мұндай қорытынды жасауымызға негіз болатыны, біздің жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасында осы күнге дейін, көпшілік-құқықтық қатынастардан туындаған әділсотты іс бойынша процесске жіберу, азаматтық сот істерін жүргізу шебінде іске асырылып келеді. Айтылған ойға қосуымыз керек, яғни, Қазақстан Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 62 Республикасында осы уақытқа дейін әлі де Әкімшілік процессуалды кодекс дайындалмаған, дегенмен оны дайындауға алғашқы қадамдар жасалғанымен. Бұл туралы Е.В. Порохов өте дұрыс пікір айтады, «осындай істер категориясы бойынша, азаматтық сот істерін жүргізу жүйесінде, әділсоттың жіберу(отпавления) әрекетінің тәжірибесі көрсеткендей,азаматтық сот істерін жүргізу ісінің принциптері мен әдістері әкімшілік әділеттің алдына қойған мақсаты мен міндеттерін шешу және жетістікке тиімді жетуге жағдай жасамайды. Керісінше, олар оның дамуын тежейді және көпшілік-құқықтық дауларды дұрыс шешуде кедергілер келтіреді. Сот процессі жақтарының процессуалдық теңдігі және сайысын (ст.15 ҚР АПК) көпшілік-құқықтық дауларда шындықты толығымен, объективті және әсірелемеген түрде анықтауды және әділдікті қалпына келтіруді болдыра алмайды. Құқыққа қарсы актіні қабыл- даған мемлекеттік ұйымдар кез-келген өздеріне қарсы куәленген дәлелдемені көрсетуден үнемі қашып отырады. Ал жеке тұлға, керісінше, іс жүзінде мемлекеттік ұйым қолдарынан мұндай ақпаратты алу мүмкіндігінен үнемі айырылады» [10, 90б.]. Айтылған ойдың контекстінде, Р.Н. Юрченконың да қорытыындылары әділ болып саналады, «қарапайым азаматқа кез-келген деңгейдегі әкімшілікпен соттас,у ең болмағанда мынадай жағдайда жай оңай емес, онда соңғысы биліктің уәкілеттілігін иемденген. Билік әкімшілігінде оған сәйкес аппарат бар, олар сотта қажет болған жағдайда, өздерінің мүдделерін қорғау үшін барлық қажеттілерді дайындайды. Азаматтарда, әдеттегідей, мұндай мүмкіндік жоқ. Олардың барлығының бірдей адвокаттың көмегін қаржыландыруға мүмкіндіктері мен құралдары (қаржы) бола бермейді, ал оларға тегін адвокат қызметі кепілденбеген. Бұл жағдайда жақтардың сайсуы тең емес, олар үнемі әкімшілк жақтың пайдасына шешіледі. Сондықтан, азамат немесе заңды тұлға, заңмен қорғалатын қандай құқық пен мүдде қысымға алынса немесе бақа бір түрде олардың шағымданған әрекеттерімен немесе әкімшіліктің шешімімен шектеліп отырғандығын тек қана көрсетулері тиіс. Таласқа түскен әрекеттің және шешімнің заңдылығын әкімшіліктің дәлелдеуі тиіс»[11, 85б.]. Әкімшілік – құқықтық қатынастар жүйесіндегі адам мен азаматтың құықығы мен еркіндігін іске асыру процессінде Германияның әкімшілік әділет әрекеттерінің тәжірибесі көрнекті болып табылады. Қазіргі заманғы неміс соттары әкімшіліктен толығымен ажыратылған және жеке жүйені құрайды. Мысалы ГФР әкімшілік соттардың үш инстанциясы жұмыс жасайды. Бірінші инстанция ретінде, қызметтік тұлғаларға (әкімшілік ұйымдардың) кез-келген азаматтардың арыздарын қарайтын әрбір жердің әкімшілік соттары әрекет етеді. ГФР-дың әкімшілік әділетінің өзіне тән сипаты болып, онда азамат, ең алдымен, әкімшілік сотқа арыз беру алдында, әкімшілік ұйымына беретін арызымен өзінің құқығының қорғалу мүмкіндігін пайдалануы керек. Екінші инстанциясы болып, тек қана соттық қаралулармен және әкімшілік даулар бойынша шешім шығарумен айналыспайтын, сонымен қатар төменгі сатыда тұратын әкімшілік соттардың шешімдеріне қатынасы бойынша аппеляциялық ұйымы болатын жердің Жоғары әкімшілік соты болып табылады. Жердің Жоғарғы сотының шешімі – әкімшілік дауларды қараудың соңғы инстанциясы, федералды әкімшілік сотқа шағымдануы мүмкін. [2, 75-76б.]. Жоғарыда айтылғандарға қосарымыз, Германияда ерекше көңіл қойылатын нәрсе, ол әкімшілік сотпен қаралатын істің міндеттері жоғары маманданған судьялармен шешілгендігі, себебі әкімшілік құқық шебінде келіспеушілік тер туындайды, онда азамат мемлекетке қарсы тұрады, және бұл соттардың шешімі, елдің Негізгі заңдары мен құқықтарына мемлекеттік ұйымдардың әрекеттері сәйкес келулері керек. Әкімшілік соттар, сонымен бірге,мемлекеттік ұйымдар әрекеттерін, қалыптасқан мемлекеттік - құқықтық тәртіппен сәйкес тек қана күшейтіп қоймайды, сонымен қатар,азаматтардың құқықтық тәртіп пен мемлекетке деген сенімін қалыптастырады, ал ол қоғамдағы бірізділікті тыныштықты қамтамасыз етеді. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Старилов Ю.Н. Административная юстиция. Теория, история, перспективы. – М.: Издательство НОРМА, 2001. – С. 6. 2. Джагарян А.А. Конституционно-правовые ос- новы государственного контроля в Российской Федера- ции. – М.: ФОРМУЛА ПРАВА, 2008. – 175с. 3. Мами К.А. Некоторые итоги реформирования административного судопроизводства в Казахстане и перспективы развития // Материалы международной научно-практической конференции «Административное судопроизводство: проблемы и перспективы развития». – Алматы, 2005. – с. 224. 4. Козлов А.Е. Конституционное право. – М.: БЕК,1997. – 464с. 5. Чепурнова Н.М. Судебный контроль в Россий- ской Федерации: проблемы методологии, теории и госу- дарственно-правовой практики. – Ростов-на-Дону, 1999. – 229с. 6. Тайторина Б.А. Государственный контроль а Республике Казахстан: конституционно-правовые про- блемы // Дисс. д.ю.н. – Алматы, 2010. – 295с. 7. Тихомиров. Ю.А. административное судопро- изводство в России: перспективы развития // Российская юстиция. - № 8. – 1998. – С. 23-25. 8. Архипов А.В., Приходько Д.Ю. Администра- тивная юстиция в контексте судебно-правовой реформы // Сборник научных трудов: «Актуальные проблемы правовой реформы в Российской Федерации и государ- ствах – участниках Содружества Независимых Госу- дарств» - В 2-х томах. Т.2: /Под общей науч. ред. д.ю.н., проф. В.Г. Татаряна. – М.: Академия налоговой полиции ФСНП России, 2002. – 408с. 9. Мамонтов Н.И. Проблемы совершенствования института административной юстиции в Казахстане //Материалы II-й международной школы (научно- Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 63 практического семинара) административного права «Ад- министративная юстиция: зарубежный опыт и перспек- тивы реформирования в Республике Казахстан). – Аста- на: ГУ «Институт законодательства Республики Казах- стан», 2011. – С.11-12. 10. Порохов Е.В. Требования к правовому акту ин- дивидуального применения как критерии проверки его законности органами административной юстиции //Материалы II-й международной школы (научно- практического семинара) административного права «Ад- министративная юстиция: зарубежный опыт и перспек- тивы реформирования в Республике Казахстан). – Аста- на: ГУ «Институт законодательства Республики Казах- стан», 2011. – С.90. 11. Юрченко Р.Н. О перспективах развития адми- нистративного правосудия в Республике Казахстан //Материалы II-й международной школы (научно- практического семинара) административного права «Ад- министративная юстиция: зарубежный опыт и перспек- тивы реформирования в Республике Казахстан). – Аста- на: ГУ «Институт законодательства Республики Казах- стан», 2011. – С.85. жүктеу/скачать 5,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|