Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
64 
 
 
Так как многие вопросы требуют детальной регла-
ментации,  четкого  правового  урегулирования,  что 
может  решить  только  принятие  специального  За-
кона РК «О местном самоуправлении». Некоторые 
ученые  придерживаются  мнения  о  разработке  и 
принятии  Кодекса  РК  «О  местном  самоуправле-
нии», который  бы включал  в себя положения  нор-
мативно-правовых  актов,  регулирующих  правоот-
ношения  в  области  осуществления  местного  само-
управления. 
В целях того, чтобы новый закон был всеобъ-
емлющим    и  отвечал  реалиям  современной  дей-
ствительности,  мы  непременно  должны  учитывать 
те недочеты и пробелы в существующем законода-
тельстве  о  местном  самоуправлении.  В  частности, 
мы  согласны  с  точкой  зрения,  что  в  Законе  «О 
местном  государственном  управлении  и  само-
управлении»,  к  сожалению,  остается  нерешенным 
вопрос формирования в стране реального институ-
та  местного  самоуправления  в  понимании  Евро-
пейской Хартии местного самоуправления. 
Во-первых,  в  Законе  не  определены  четкие 
различия местного государственного  управления и 
местного самоуправления, поскольку органы, через 
которые  происходит  осуществление  или  реализа-
ция местного государственного управления и само-
управления, совпадают. 
Маслихат  одновременно  является  органом 
местного  государственного  управления  (ст.  85 
Конституции  РК)  и  органом,  через  который  осу-
ществляется  населением  местное  самоуправление 
(п. 2 ст. 89 Конституции РК). Акимат  - есть колле-
гиальный орган, возглавляемый акимом, осуществ-
ляющий  в  пределах  своей  компетенции  местное 
государственное  управление  и  самоуправление  на 
соответствующей территории. Более того, в Законе 
определено, что как аппарат акимата, так и аппарат 
маслихата являются «государственным учреждени-
ем» [3]. Эта же ситуация сохранилась и в принятой 
Концепции  о  МСУ.  Существует  много  мнений  по 
этому  поводу,  различных  точек  зрения,  так  как 
правовой аспект вопроса  реализации прав граждан 
на  местное  самоуправления  является  ключевым.  
Конечно,  следуя  принципам,  заложенным  в  Хар-
тии,  органы  местного  самоуправления  должны 
быть  независимыми,  в  нашем  случае  от  местных 
государственных  органов управления.  
Как  утверждает  политолог  Досым  Сатпаев. 
«Наши  чиновники,  осознанно  или  неосознанно, 
ставят знак равенства между местным МСУ и мас-
лихатами. А это разные вещи, институты местного 
самоуправления  должны  отдельными  независимы-
ми  органами,  иметь  альтернативные  источники 
финансирования  с  тем,  чтобы  быть  независимыми 
от  маслихатов».   По  его  мнению,  нужно  принять 
сам  закон  о  МСУ,  провести  бюджетную  децентра-
лизацию.  Но  провести  ее,  когда  все  находится  в 
руках акимов, невозможно. 
«Акимам невыгодно, если у них в регионе по-
явится  отдельный  орган  с  определенной  долей  са-
мостоятельности, им народный контроль не нужен. 
К  тому  же,  в  этом  не  заинтересована  сама  власть, 
правящая  элита.  Потом  что  все  20  лет  у  нас  шел 
другой  процесс,  когда  создавали  централизован-
ную иерархическую систему» [4] 
Эти точки зрения, несомненно, отвечают духу 
Хартии,  но  не  будем  забывать  об  особенностях 
нашей  государственности,  о  том,  что  мы  должны 
построить  самоуправление,    которое  бы  соответ-
ствовало    условиям  и  реалиям  нашей  страны.  И, 
здесь,  ключевым  моментом  является  поэтапность 
построения  местного  самоуправления.  Сегодня,  на 
основе текущей ситуации, более приемлем вариант 
«переходной»  модели  местного  самоуправления,  
сущностью  которой является  объединение  местно-
го государственного управления и самоуправления, 
т.е.  как  указано  выше  совмещение  акиматами  и 
Малихатами  государственных  функций  и  само-
управления.  Тем  более,  что  Маслихаты,  как  мест-
ные  представительные  органы,  избираются  мест-
ным  населением  для  решения  задач  жизнеобеспе-
чения  на  соответствующей  территории.  Вполне 
уместным  будет  вопрос:    что  это  может  дать?  Ав-
тор  поддерживает  точку  зрения  Руслан  Жангазы, 
директора Центра регионального прогнозирования, 
который  считает,  что  «в  нашем  случае,  гармонич-
ное  сочетание  государственных  полномочий  и  об-
щественных  функций  позволит  реально  повысить 
эффективность  самоуправления.  С  одной  стороны, 
самоуправление  не  имело  четкой  единой  структу-
ры,  серьезных  и  стабильных  источников  финанси-
рования. С другой стороны, маслихаты в большин-
стве  случаев  не  могли  эффективно  решать  задачи 
своего  региона  без  поддержки  акима.  Теперь  же, 
эти  вопросы  автоматически  снимаются  с  повестки 
дня. Думается, что подобное объединение позволит 
устранить  те  недостатки,  которые  имелись  когда 
маслихаты и самоуправление функционировали по 
отдельности….Вместе  с  тем,  развитие  местного 
самоуправления  на  основе  маслихатов  было  про-
диктовано  необходимостью  эволюционного  госу-
дарственного  и  политического  развития  страны. 
Переход  от  системы  централизованного  государ-
ственного  управления  к  модели  с  сильным  само-
управлением  не  может  быть  реализован  напрямую 
без  «промежуточного» этапа. И  таким  компромис-
сным  механизмом  реализации  местного  само-
управления  является  маслихат.  Предполагается, 
что эта модель самоуправления в транзитный пери-
од  оправдана  и  позволит  оптимально  учесть  инте-
ресы центра и местных сообществ» [5] 
Что же касается Акимов населенных пунктов, 
то,  в  сущности,  они  всегда  совмещали  с  государ-
ственным  управлением  местное  самоуправление, 
только  теперь  это  закреплено  законодательно,  т.е. 
легитимно.  В 2013г.  в первый раз с момента  обре-
тения  независимости  в  Казахстане  92%  акимов 
были  избраны.  Этот  важный  шаг  в  реформе  мест-
ного  самоуравления  ставит  одинаково  акимов,  так 
и граждан перед новыми вызовами. 
Интересной  является  практика  функциониро-
вания 
местного 
самоуправления 
в 
Усть-
Каменогорске.  С 1996 года город был разделен на 
10  Микрорайонов,  которыми  руководят  Комитеты 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
65 
 
 
(филиалы)  местного  самоуправления.  С    марта  
2005    года    в   соответствии    с    законодательством  
комитеты    местного  самоуправления    стали    осу-
ществлять  свою  деятельность  как  филиалы  ком-
мунального  государственного    казенного      пред-
приятия    «Управления  делами акимата  г.  Усть-
Каменогорска»,  таким  образом,  вошли  в  систему 
городского местного государственного управления. 
В  настоящее  время  территория  города разделена  
на  14  микрорайонов,  в каждом их которых функ-
ционирует  Филиал  КГКП  «Управление  делами 
акимата  города  Усть-Камено-горска».Филиалы  
стали    полномочными    представителями    акима  
города.  Их  задача - выступать  в  роли  связующе-
го  звена  между  местной  властью  и населением. 
Основной  деятельностью        Филиалов  является  
обеспечение    жизнедеятельности    населения    на 
подведомствен-ной    территории    на    местном  
уровне  исполнительной  власти,  защита конститу-
ционных    прав    и    свобод    граждан,    обеспечение  
их  личной  безопасности, безопасности их жилищ, 
движимого и недвижимого имущества. В круг обя-
занностей Филиалов входит: 

 
Контроль  за  соблюдением  физическими  и  
юридическими  лицами  правил  
благоустройства  и  санитарного  содержания 
отведенной и закрепленной территории.  

 
Организация    тесного    взаимодействия    с  
КСК  по  поддержанию  в  рабочем  
состоянии жилого фонда, своевременному его 
ремонту и подготовки к зиме.  

 
Контроль  за  соблюдением  всеми  членами 
КСК  Закона  о  жилищных  отношениях  и  Устава 
КСК.  

 
Работа    с    поставщиками    коммунальных  
услуг  населению  и  предприятиями,  
выигравшими  конкурс  на  выполнение  работ 
по  ремонту  и  уборке  городской  территории  по 
своевременному  и  качественному  исполнению 
договорных обязательств.  

 
Организация    работ    по    содержанию    го-
родской  территории,  не  закрепленной  за физиче-
скими и юридическими лицами.  

 
Разрешение      различного      рода      кон-
фликтных   ситуаций,   не   требующих вмешатель-
ство других органов власти.  

 
Обследование  жилищных  условий  граж-
дан.  Выявление  их  нужд  и  запросов. Разрешение 
проблем  на  местном  уровне  и  ходатайство  перед 
вышестоящими  органами  управления  об  их  реше-
нии.  

 
Организация и сбор налогов с населения на 
имущество и землю.  

 
Участие в работе по подготовке и проведе-
нию выборов, опросов и референдумов.  

 
Проведение  сходов  граждан  для  решения 
задач территории.  
Организация   праздничных   и   других   обще-
городских  мероприятий  на  местном  уровне [6]. 
Ситуация такова, что и в теории, и на практи-
ке  больше  сторонников  за  совмещение  местного 
государственного управления и самоуправления  
Эти  меры,  шаги  к  реформированию  местного 
государственного  управления  отнюдь  не  исключа-
ют  возможности  организации  и  развития  других 
форм местного самоуправления, более автономных 
и независимых, как указано в Хартии МСУ. Но, это 
будет  зависеть  от  реализации  этого  этапа  реформ, 
насколько  будет  развит  уровень  социально-
экономической структуры  регионов,  а  также  соци-
ально-психологический фактор в обществе. 
Итак,  правовая  основа  реализации  прав  граж-
дан  на  местное  самоуправление,  так,    или  иначе, 
имеет  место.  Но,  цель  любых  реформ,  нововведе-
ний  –  это  их  практическая  реализация.  В  этом  ас-
пекте ситуация сложнее.  
Первая проблема в том, что ключевым звеном 
в  местном  самоуправлении  является  народ,  а  как 
свидетельствуют  статистические  данные  опроса,  в 
большинстве  регионов  Казахстана  население  не 
реализует  свои  права  на  местное  самоуправление 
на практике, зачастую даже не владеет информаци-
ей. Следовательно, просто необходима активизация 
информационно-разъяснительной  работы:  обуча-
ющие семинары, информация в СМИ, включение в 
учебные программы соответствующих специально-
стей    ВУЗов  изучение  развернутого  и  детального 
материала  о  местном  самоуправлении,  написание 
курсовых  работ,  стимулирование  участия  по  этой 
теме в различных конкурсах и грантах.  
Вторая  проблема  заключается  в  обеспечении 
органов  местного  самоуправления  профессио-
нальным кадровым потенциалом.   Административ-
ные структуры  и ресурсы должны  соответствовать 
задачам органов местного самоуправления:  «Усло-
вия  работы  служащих  органов  местного  само-
управления  должны  быть  такими,  чтобы  можно 
было  обеспечивать  подбор  высококвалифициро-
ванных  кадров,  основанный  на  принципах  учета 
опыта  и  компетентности;  для  этого  необходимо 
обеспечить  соответствующие  условия  профессио-
нальной  подготовки,  вознаграждения  и  продвиже-
ния по службе [1, п.2 ст.6]. 
В  перспективе  будет  создаваться  новый  леги-
тимный  механизм  рекрутирования  и  формиро-
вания  региональной  политической  элиты  «снизу». 
Общественные  лидеры  органов  местного  само-
управления  могут  заявить  о  себе  посредством  ак-
тивной политической деятельности  в рамках рабо-
ты с местным населением. Это создает перспективу 
формирования  публичных  политиков,  «закален-
ных» в органах местного самоуправления [4, с.7]. 
 
................................................ 
1.
 
Европейская  хартия  местного  самоуправления 
ETS N 122  /Страсбург, 15 октября 1985г./ [Электронный 
ресурс].- 
Режим 
доступа: 
http://base.garant.ru/2540485/#ixzz3TEfRazwZ. 
– 
Дата 
доступа : 11.03.2015  
2.
 
Указ  Президента  Республики  Казахстан  от  28 
ноября  2012  года  №  438  «Об  утверждении  Концепции 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
66 
 
 
развития  местного  самоуправления  в  Республике  Казах-
стан» "Казахстанская правда" от 29.11.2012 г., № 414-415 
/27233-27234/;  "Егемен  Қазақстан"  2012.11.29.,  №  785-
788 (27859); 
3.
 
Модель местного самоуправления в Республике 
Казахстан:    конституционно-правовой  анализ/  Материа-
лы  круглого  стола/    [Электронный  ресурс].-  Режим  до-
ступа: 
http://www.zakon.kz/203307-model-mestnogo-
samoupravlenija-v.html. – Дата доступа11.03.2015 
4.
 
Досым Сатпаев  Органы местного самоуправле-
ния  должны  быть  независимыми  /Материалы  круглого 
стола/    [Электронный  ресурс].-  Режим  доступа: 
http://www.zakon.kz/top_news/211388-organy-mestnogo-
samoupravlenija-dolzhny.html.– Дата доступа11.03.2015 
5.
 
Руслан  Жангазы,  директор  Центра  региональ-
ного  прогнозирования  Проблемы  и  перспективы  разви-
тия системы местного самоуправления в Казахстане 
6.
 
Сафонова  Н.В.,  Фунтова  Л.Г.  Местное    само-
управление  в  Казахстане:  состояние,  проблемы,  пути  
решения  /  Сафонова  Н.В//  Пособие.-Усть-Каменогорск.-
2012. – 66 с. 
 
 
Тілеубекова А.Б. 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті магистранты, Астана қаласы. 
 
АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ АЯСЫНДА БАЛА ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ  
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 
 
Түйін.  Тарих  елеулі  әлеуметтік  сілкіністер  кезінде  бәрінен  де  көп  зардап  шегетіндер  балалар  екенін  көрсетеді.  Олар 
үшін  қаласа  да,  қаламаса  да  құқықсыздық  дәуірі  басталады.  Мұндай  ахуал  бүгінгі  күні  көптеген  елдер  үшін  тән. 
Жасөспірімдер  жасайтын  қылмыстардың  қатыгездігі  мен  қоғамдық  қауіпі  күшеюде.  Әртүрлі  қылмыстық  топтардың 
жасөспірімдерді  пайдалану  фактілері  көптеп  анықталуда.  Отбасындағы  қолайсыздық  кәмелетке  толмағандардың 
қадағалаусыздығы  мен  панасыздығының,  бірінші  кезекте  ата-аналарының  ата-аналық  құқығынан  айрылған  балалар 
санының есебінен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың өсуіне ықпал етеді.  
Кілт сөздер: әлеуметтік сілкіністер, балалар, жасөспірімдер, қоғамдық қауіп, отбасындағы қолайсыздық. 
Аннотация: История учит, что в пору серьезных социальных потрясений больше всего страдают дети. Для них вольно 
или невольно начинается эпоха бесправия. Подобная ситуация характерна сегодня практически для многих стран. Уси-
ливается жестокость и общественная опасность преступлений, совершаемых подростками. Все чаще выявляются факты 
использования  подростков  различными  преступными  группировками.  Семейное  неблагополучие  способствует  росту 
безнадзорности  и  беспризорности  несовершеннолетних,  числа  детей,  оставшихся  без  попечения  родителей,  в  первую 
очередь, за счет детей, родители которых лишены родительских прав.  
Ключевые  слова: социальные потрясения, дети, совершеннолетние, общественная опасность, семейное неблагополу-
чие. 
Abstract: History teaches us that in the time of great social upheaval most affected children. For them, wittingly or unwittingly 
begins the era of lawlessness. This is the case today for almost many countries. Intensified violence and social danger of crimes 
committed by juveniles. Increasingly, the use of the facts revealed by various gangs of teenagers. Family trouble promotes the 
growth of child neglect and juvenile delinquency, the number of children without parental care, primarily due to children whose 
parents are deprived of parental rights. 
Keywords: social upheaval, children, adults, public danger, trouble in the home. 
 
Қоғамның  кейбір  түрлерінде  балалардың 
әлеуметтік және еңбек өміріне қосылуы бірте-бірте 
жүруі  мүмкін  және  осының  салдарынан  оны 
кезеңдерге  бөлу  мүмкін  емес.  Басқаларында  бала-
лық  шақ  ересектер  өмірінен    кейбір  әлеуметтік 
рәсімдерді  және  міндеттемелерді  орындаумен 
немесе жасы бойынша бөлінеді.  
Балалық шақ ұғымын анықтау үшін халықара-
лық  құжаттарда  осы  критерий  қолданылады.  Бұл 
құжаттар  18  жасқа  дейінгі  балалардың  құқықтары 
мен  қорғауын  қарастырады  (Баланың  құқықтары 
туралы  БҰҰ  конвенциясы  және  Балалар  еңбегінің 
ең  жаман  түрлері  туралы  ХЕҰ-ның  №182  конвен-
циясы)  [1,  2],  жұмысқа  қабылдау  үшін  ең  төменгі 
ретінде  15  жасты  белгілейді  (Ең  төменгі  жас  тура-
лы ХЕҰ-ның 1979 жылғы  №138 конвенциясы) [3].  
 Балалар  үшін  барлық  жұмыс  зиянды  емес. 
Көптеген  балалар  жастайынан-ақ  үй  шаруасына 
көмектеседі,  әртүрлі  тапсырмаларды  орындайды 
немесе  отбасылық  кәсіпорында  не  фермада  ата-
аналарына көмектеседі. Балалар өскен сайын олар-
ды жеңіл жұмысқа немесе  дәстүрлі кәсіптерге тар-
тады және балалар өздеріне болашақ қызметкерлер 
және  қоғамның  пайдалы  мүшелері  ретінде  қажет 
дағдыларды  алады.  Балалар  жеңіл  жұмысты 
орындай  отырып  өздеріне  жауапкершілік  алуға 
үйренеді  және  өз  жетістіктерімен  мақтана  алады. 
Тиісті  бақылау  кезінде  мұндай  еңбек  балалардың 
даму  және  олардың  әлеуметтік  өмірге  кірігу  про-
цесінің  табиғи  бөлігі  бола  алады.  Мұндай  еңбек 
қауіптерден  кепілдендірілмеген,  алайда  ол  балалар 
еңбегі деген ұғымға жатпайды.   
«Балалар  еңбегі»  термині  балалардың  білім 
алуына бөгет жасауы, денсаулығы мен толыққанды 
дамуына  зиян  келтіруі  мүмкін  сипатта  немесе 
қарқындылықта  болатын  балалар  орындайтын 
жұмысты  қамтиды.  Бұл  балалық  шағы  мен  бола-
шағынан айрылған, тым жас кезінде жұмыс істеуге 
мәжбүр, төменгі төлемақы үшін ұзақ уақыт жұмыс 
істейтін, олардың денсаулығы, денесі мен ақыл-есі 
үшін зиянды жағдайларда  жұмыс істейтін, отбасы-
ларынан  қол  үзген  немесе  білім  алу  мүмкіндігінен 
айырылған  балаларға  қатысты.  Мұндай  еңбек  ба-
лаға  түзелмейтін  зиян  келтіруі  мүмкін,  ол  ха-

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
67 
 
 
лықаралық құқықты және әдетте ұлттық заңнаманы 
бұза отырып жүзеге асырылады. 
Балалар  еңбегі  –  ұлттық  заңнамамен,  ХЕҰ 
Еңбек  саласындағы  негіз  қалаушы  қағидаттар  мен 
құқықтар  туралы  декларациясымен  (1998  ж.)  және 
ХЕҰ-ның  №138,  182  Конвенцияларымен  белгілен-
ген  тиісті  ең  төменгі  жасқа  толмаған  балалар 
орындайтын  және  өзінің  шарттары  мен  міндеттері 
бойынша  орындалуы  балалардың  денсаулығына, 
денесіне,  ақыл-есіне  немесе  баланың  рухани  да-
муына зиян келтіретін немесе білім алуына кедергі 
келтіретін  жұмыс [4]. 
ХЕҰ-ның анықтамасы бойынша балалар еңбегі 
–  психикалық,  денелік,  әлеуметтік  немесе  мораль-
дық тұрғыда балалар үшін қауіптер немесе балала-
рға  зиян  келтіру  қатар  жүретін  жұмыстар  мен 
қызметтер түрлері [5]. 
Балалар еңбегінің ең нашар (БЕНТ) төрт түрін 
халықаралық  қауымдастық  айрықша  қабылдауға 
келмейтін  деп    жариялаған,  олар:  құлдық,  жыны-
стық  қанау,  құқыққа  қарсы  қызмет  және  қауіпті 
жұмыс. Алғашқы үш санат заңсыз және ең алдымен 
құқық  қорғау  органдарының  назарындағы  салаға 
жатады.  Еңбек  инспекторларының  иелігіне  тек 
балалар еңбегінің соңғы санаты жатады, әрине олар 
үлкен  жүйенің  бір  бөлігі  болғандықтан  инспектор-
лар жан-жақты көзқарас аясында балалар еңбегінің 
жоғарыда  аталған  түрлерінің  барлығымен  ай-
налысулары тиіс.  
Көптеген  балалар  өте  қауіпті  кәсіптермен  ай-
налысады  немесе  қауіпті  жағдайларда,  мысалы 
құрылыста,  шахталарда,  тас  қашау  орындарында, 
балық аулауда жұмыс істейді. 
Кейбір  балалар  нағыз  құлдық  жағдайында 
ұсталады,  олар  ата-аналарының  қарыздары  үшін 
сатып алынған және сатылған. Оларды мемлекеттік 
шекаралар  арқылы  алып  кетеді,  бұл  балаларды 
коммерциялық  мақсаттарда  жыныстық  қанауды 
күшейтеді.  
Төменгі  жастағы  балалардың  еңбегі  айрықша 
өткір  проблема  болып  табылады.  Балалар  неғұр-
лым кішкентай болған сайын олар жұмыс орнында 
соғұрлым  үлкен  қауіптерге  және  экономикалық 
қанауға  түседі.  ХЕҰ-ның  зерттеулері  кейбір  өңір-
лердегі  жұмыс  істейтін  балалардың  20  пайызына 
дейінгілері    10  жастан  кіші  балалар  екендігін 
көрсетеді. Жасөспірім қыздардың еңбегінің сипаты 
мен  олар  жұмыс  істейтін  жағдайларға  байланысты 
олар  айрықша  назар  аударуды  талап  етеді. 
Мәселен,  қоғамдық  назардан  тыс  жұмыстармен, 
мысалы  үй  қызметшісі  ретіндегі  еңбекпен  (қыздар 
айналысатын  жұмыстың  негізгі  секторы)  ай-
налысуы,  балалар  басқа  балалардан  оқшаулануы, 
зорлық  пен  жыныстық  озбырлық  құрбандары  бо-
луы мүмкін. Үйдегі еңбекпен айналысатын балалар 
көбінесе  ең  төменгі  төлемақыға  ұзақ  уақыт  жұмыс 
істейді.  Олардың  көпшілігінің  ойнауға  мүмкіндік-
тері жоқ. 
Белгілі  бір  саланы  немесе  жұмыс  түрін  атап 
көрсетіп оны  «еңбектің ең жаман түрі» деп жария-
лау  қиын.  Тіпті  жоғарыда  аталған  ең  жаман  түр-
лерде  балалар  қанауға  ұшырамайтын  жерлерде  де 
көпшілігі  жеткілікті  демалыссыз,  тар  жағдайларда, 
әлсіз жарықтандыруда, тақыр жерде жұмыс істеуге, 
олар  үшін  көлемі  сәйкес  келмейтін,  өте  үлкен 
құрал-саймандарды  пайдалануға,  ауыз  судың 
жетімсіздігінен  зардап  шегеді  немесе  қарапайым 
санитарлық  жағдайдың  жоқтығымен  кездеседі 
және  олардың  болашағына  айрықша  залал 
келтіретін жайт – мектепке бару мүмкіндіктері жоқ. 
Тіпті ауыл шаруашылығы үшін дәстүрлі отбасылық 
фермаларда  жұмыс  істейтін  миллиондаған  бала 
үлкен қауіппен кездеседі [6]. 
Балалар  еңбегі  негізінен  қоғамдағы  кең  та-
раған  кедейшілік  пен  теңсіздіктің  белгісі  болып 
табылады. Көптеген балалар өз отбасыларынан қол 
үзген немесе қолайсыз отбасылар: бұлар жетімдер, 
бір ата-анасы ғана бар толық емес отбасылар неме-
се  бала  басшы  болатын  отбасылар.  Мұндай  бала 
еңбегі  балаға  қайтару  мүмкін  емес  зиян  келтіреді 
және  халықаралық  заңнаманы  және  негізінен  ұлт-
тық заңнаманы бұза отырып қолданылады.  
Табиғи  апаттар,  әлеуметтік  катаклизмдер 
(соғыс  және  азаматтық  толқулар),  сауатсыздық, 
биліктің  әрекетсіздігі,  таңдау  мүмкіндігі  мен 
еркіндігінің  жоқтығынан  туындаған  кедейшілік 
балаларын ақша табуға жіберуге мәжбүр кедей ата-
аналардың  күйзелістерін  күшейтеді.  Сонымен 
қатар  кедейлік  балалар  еңбегінің  жалғыз  факторы 
емес.  Ол  балалар  еңбегі  мен  құлдықтың  барлық 
түрлерін ақтай алмайды. 
Балаларды  жұмыс  істеуге  әртүрлі  себептер 
және  көбінесе  қандай  да  бір  мемлекет  үшін  тән 
бірқатар  факторлардың  жиынтығы  итермелейді. 
Мамандардың  пікірінше  балалар  еңбегі  деңгейінің 
күрт  өсуіне  немесе  төмендеуіне  апаратын  негізгі 
себеп  қоғам  дамуының  экономикалық  деңгейі  мен 
әртүрлі  әлеуметтік  институттардың,  солардың 
қатарында,  ең  алдымен  білім  жүйесінің  дамымауы 
табылады.  Сондай-ақ  әртүрлі  халықтардың  мента-
литеті үшін тән әлеуметтік дағдылар мен дәстүрлер 
де маңызды сипатқа ие болады. 
Тиісінше  экономикалық,  отбасылық  және  мо-
ральдық-психологиялық  проблемалар  –  жұмыс 
істеуші  балалардың  пайда  болуының  негізгі  се-
бептері. 
Балалар  еңбегі  сондай-ақ  өзге  әлеуметтік  про-
блемалардың  жалғасы,  сондай-ақ  оларды  ұлғайта-
тын факторлар болып табылады. Өңірдің бір елінен 
екіншісіне еңбек миграциясы экономиканың бейре-
сми секторында немесе заңсыз бизнесте белгілі бір 
рөл атқарады. 
Қысылтаяң жағдайдағы ата-аналар балалардың 
білім алуы олардың жұмыс істеу нәтижесінде таба-
тын  қысқа  мерзімді  экономикалық  пайда  мен 
дағдыларға  қарағанда  болашақта  үлкен  пайда  әке-
летіндігін  түсіне  алмайды.  Кедей  балалар  үшін 
білім алу қымбат, қол жетпейтін болуы мүмкін, ол 
төменгі  сапалы  болуы  немесе  кедей  отбасының 
мұқтаждықтарына жауап бермейтін болуы мүмкін. 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
68 
 
 
Бұл кезде шырғалаң шеңбер пайда болады: ба-
лаларды  еңбекке  тарту  олардың  білім  алудағы 
мүмкіншіліктерін  нашарлатады,  ол  өз  кезегінде 
олардың  кейіннен  жұмысқа  тұруына  әсер  етеді. 
Түптеп келгенде балалар еңбегі елдің адами ресур-
сының дамуы мен жалпы әлеуметтік-экономикалық 
дамуына  кері  әсерін  тигізеді.  Балалар  жеткіліксіз 
заңдық  және  әкімшілік  бақылау  және  тиісті 
заңнамалық  актілердің  жоқтығы  немесе  олардың 
нақты  орындалуының  болмауы  кезінде  қанау  объ-
ектісіне айналады.  
Бұдан басқа, балалар білімге ғана емес, денса-
улық  сақтау  қызметтері  мен  кіріс  көздеріне  де 
шектеулі  қол  жеткізеді.  Ең  соңғы  деректер  бойын-
ша 72 млн. төменгі мектеп жасына дейінгі балалар-
дың, олардың ішінде жартысынан көбі қыз балалар, 
орта және жоғарғы мектеп жасындағы 71 млн. бала 
мектепке  қабылданбаған.  Бұдан  басқа  көптеген 
қабылданған  балалар  тұрақты  негізде  мектепке 
бармайды.  Көптеген  отбасылар  ересектерге  басқа 
жерде  жұмыс  істеуге  мүмкіндік  беретін  қыз  бала-
лардың үйдегі жұмысына тәуелді. 
Осының  барлығы  мемлекеттің  балалар  еңбегі 
проблемасына  бар  екенін  ескермеуі  жағдайында 
болуда, оның  дәлелі болып  осы тақырып бойынша 
толық  және  жүйелендірілген  ақпараттың  жоқтығы 
табылады.  
Балалар 
өздерінің 
отбасылары 
ақшаға 
мұқтаждық  көріп  отырғандығын  түсіне  отырып 
немесе  далада  не  басқа  жерде  жұмыс  істейтін  до-
стары  мен  қатарластарының  ықпалымен  жұмыс 
істеу туралы шешім қабылдаулары мүмкін. 
Балалар  еңбегіне  нарықтық  сұраныс  бар,  се-
бебі балалар негізінен тіл алғыш, оларды неғұрлым 
төмен  жалақыға  жалдауға  болады,  оларды  еңбекке 
сұраныс  азайса  оңай  жұмыстан  шығаруға  болады. 
Балаларды  жұмысқа  тарту  өндіріске  сақтандыру 
немесе  әлеуметтік  қамсыздандыру  тұрғысында 
ешқандай  ұзақ  мерзімді  инвестицияларды  талап 
етпейді,  бұл  ретте  төмен  төленетін  балалар  еңбегі 
ұлттық  және  халықаралық  нарықтарда  бәсекеге 
қабілеттілікті  ұстап  тұруға  ұмтылатын  салалар 
үшін  елеулі  фактор  ретінде  қабылданады.  Іс  олар-
дың  қызметкерлер  ретінде  құқықтарына  қатысты 
болғанда балалар қорғаусыз және шешуші дауысқа 
ие емес. Балаларды көбінесе артта қалған техноло-
гия  басым  және  ұзақ  мерзімді  бірқалыпты  жұмыс 
басым өндірістерде пайдаланады. Кілем тоқу неме-
се  өсімдіктер  жинау  сияқты  өндіріс  салаларында 
балалар олардың кішкентай саусақтарының ептілігі 
үшін қажет деген дақпырт әлі де өмір сүруде.  
Қолданыстағы  заңдардың  орындалмауынан, 
әлеуметтік  және  саяси  міндеттемелердің  әлсіздігі 
салдарынан  балалар  еңбегі  сақталуда.  Оның  мас-
штабына көптеген факторлар: елдегі және көршілес 
республикалардағы  жалпы  экономикалық  ахуал; 
халықтың  өмір  сүру  деңгейі;  балалардың  құқықта-
рын  қорғау  мәселелеріндегі  нормативтік-құқықтық 
актілердің  болуы мен тиімділігі; халықты әлеумет-
тік  қорғау  шараларының  тиімділігі;  бала  еңбегіне 
балама  –  білім  беру  және  оқыту  бағдарламалары-
ның, балалардың  бос  уақытын өткізуі мен қабілет-
терін  дамыту  мүмкіндіктерінің,  кәсіптік  бағдар 
беру  және  басқа  бағдарламалардың  болуы;  мәдени 
дәстүрлер мен қоғамның балалар еңбегіне  көзқара-
сының болуы әсере етеді [7].  
Халықаралық статистикаға сәйкес 5 жастан 14 
жасқа  дейінгі  250  миллионнан  астам  ұл  мен  қыз 
бүгінгі күні ересектермен қатар еңбек етуде. Олар-
дың  ішінде  120  миллион  бала  жыл  бойы  толық 
жұмыс  күнінде  жұмыс  істейді,  5-тен  17  жасқа 
дейінгі 171 млн. бала зиянды және қауіпті жағдай-
ларда жұмыс істейді [8]. 
Жасөспірімдердің  еңбегі  көбінесе  үлкен  мега-
полистер  мен  білікті  мамандар  талап  етілмейтін 
ауыл шаруашылығында пайдаланылады. 
Балалар енбегі негiзiнен ауыл мен ауыл шару-
ашылығындағы  әлеуметтік-экономикалық  пробле-
маларға  байланысты.  Сонымен  катар,  саланың 
өзіндік ерекшелiгi - қол және төмен бiлiктi еңбекті 
кеңінен  қолдану  -  балалар  енбегін  пайдалануға 
мүмкiндiк тудырады. 
Сарапшылардың  пiкiрлерi  бойынша  темекі 
және мақта шаруашылығында балалар еңбегін пай-
даланудың басты себептерi төмендегiдей: 
 -  ауыл тұрғындарының кедейлiгi;  
     - мигранттың негiзгi тасқыны келетiн көршi 
мемлекеттер тұрғындарының кедейлiгi;  
-  ауылдық  жерлерде   тұратын   отбасылары-
ның   басқа   табыс көздерінің болмауы;  
 -    ауыл  шаруашылығында  еңбек  ақы 
деңгейінің төмен болуы;  
 -    балалар  енбегінің  арзан  болуы  және 
колжетiмдiгi;  
 -  егістік жұмыстарға балаларды тарту дәстүрі;  
 -  жұмыc күшiнiң жетiспеуi;  
 -    жұмысты  мехнизациялау  денгейінің  төмен 
болуы;  
-  балалардың  баламалы  колжетімділігінің  
болмауы  (бiлiм  алу,  бейресми  окыту,  кәсіптік 
бағдар беру, бос уақыт).  
Бұл  факт  көбінесе  балалар  еңбегінің  ересек-
термен  салыстырғанда  арзандығымен  түсіндіріледі 
және  көбінесе  балалар  кейбір  жұмыс  түрлерін  фи-
зикалық  тұрғыда  ересектерден  жақсы  орындай 
алады деп сендіреді. Өнеркәсіптің кейбір салалары 
толықтай  тек  балалар  еңбегіне  тәуелді.  Мұндай 
аргументтер  айрықша  алаңдаушылық  тудырады, 
себебі  жаһандану  процесі,  сондай-ақ  әлемдік 
нарықтағы  белгілі  бір  тауарлар  саласындағы 
жоғарғы  бәсекелестік  балалар  еңбегінің  ауқымын 
одан  әрі  кеңейтеді  және  осы  саладағы  ахуалды 
нашарлата түседі. [9] 
Үндістандағы 
кілемдер 
мен 
әшекейлер 
өндіретін  кәсіпорындарда  жүргізілген  зерттеулер 
барысында  тапсырысшыға  экспортталатын  кілем-
дер  немесе  әшекейлердің  түпкілікті  бағасын 
құраушылар  ретіндегі  балалар  еңбегін  пайдалану 
есебінен қол жеткізілетін жұмыс күнінің шығында-
рын  үнемдеу  өте  аз  екендігі  анықталды. 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
69 
 
 
Өндірушілер  жұмысқа  тек  ересектерді  жалдау  есе-
бінен  тартатын  қосымша  шығындарын  операци-
ялықтар  санатына  жатқызуларына  болатын  немесе 
оларды  өз  кәсіпорындарының  өмірге  қабілет-
тілігіне  қауіп  төндірмей-ақ  бұйым  бағасын  көтеру 
есебінен өтеулеріне болатын еді. [9]. 
Балалар  еңбегін  пайдаланудың  негізгі  себебі 
тіпті  де  экономикалық  тиімділікпен  байланысты 
емес.  Ересектерге  қарағанда  балаларды  басқару 
оңай,  олардың  дағдылары  аз  болса  да,  олар  өз 
құқықтарын  аз  деңгейде  біледі,  олармен  көп  әуре 
болмайды, аз  шағымданады және   тез  бейімделеді, 
тіпті  қандай  да  бір  қиындықтар  туындаған  кезде 
оларды құрбан ету де жеңіл.  
Көптеген  жұмыс  берушілер  үшін  балалар  өз 
қалауы  бойынша  жалдауға  және  жұмыстан 
шығаруға  болатын  тұрақты  емес  жұмыс  күшінің 
резерві  болып  табылады.  Егер  балалардың  еңбегі 
заңсыз  болса,  олардың  өздері  де,  ата-аналары  да 
балалар  өз  отбасыларына  әкелетін  мардымсыз  жа-
лақыны  жоғалтып  алудан  қорқып,  билік  органда-
рына шағымдана алмайды.  
Бұдан  басқа,  кейбір  жұмыс  берушілер  балала-
рға  жұмыс  істеу  және  еңбекақы  табу  мүмкіндігін 
бергендіктен  олар  өздері  жалға  алған  балаларға 
қызмет  көрсетіп  отырмыз  деп  санайды.  Осылайша 
балалар  еңбегін  заңсыз  деп  жариялау  кей  жағдай-
ларда  кері  әсерге  –  ересектер  еңбек  заңнамасының 
көмегімен  қамтамасыз  ететін  жұмыс  істеуші  бала-
ларды  қорғаудың  үлкен  бөлігінен  айыруға  алып 
келуі мүмкін. Бұл балалар еңбегіне жай ғана тыйым 
салудың  оң  нәтиже  әкелмейтіндігін  тағы  бір  рет 
көрсетеді.  Балалар  еңбегіне  қатысты  жай  ғана 
тыйым  салу,  егер  олар  бірқатар  өзге  шаралармен 
қатар жасалмаса, табысқа жеткізбейді. 
Зерттеліп отырған проблемалардың теориялық 
негіздеріне  назар  аудара  отырып,  бірінші  кезекте 
ХХ  ғасырдағы  әлеуметтік  фотографияның  негізін 
қалаушы,  америкалық  социолог  Льюис  Хайн 
анықтаған әзірлемелер мен талдау бағыттарын атап 
өту  қажет.  Л.Хайн  бастаған  балалардың  еңбегін 
пайдалануға  қарсы  күрестің  тарихы  балалар 
еңбегіне  тыйым  салу  жөніндегі  алғашқы  кең 
көлемді науқанды бастаған қоғамдық ұйым – Бала-
лар  еңбегінің  ұлттық  комитетімен  (1908  г.)  байла-
нысты.  Льюис  Хайнның  миссиясы  балалар 
еңбегінің  таралуын  шектеу  және  кәмелетке  тол-
маған  қызметкерлер  үшін  оның  пайдалы  екендігі 
туралы аңызды жоққа шығару болды.    
Осы  проблемаларды  зерттеудің  әлемдік 
тәжірибесін  бағдарға  ала  отырып,  әлемдегі  әрбір 
сегізінші  бала  «олардың  дене,  ақыл-ес  және  мо-
ральдық  денсаулығына  қауіп  төндіретін»  балалар 
еңбегінің  ең  нашар  түрлерімен  айналысып  жатқан 
қолайсыз  жағдайда,  ХЕҰ-ның  деректері  бойынша 
ТМД  елдеріндегі  жағдай  жезөкшелікке,  қоқыс  жи-
науға, жүктерді тасуға және есірткі таратуға тарты-
лу  сияқты  қанаудың  қатаң  түрлеріне  тартылып 
жатқан  балалар  санының  елеулі  ұлғаюымен  сипат-
талатындығын атап өтуге болады.  
Балаларды  жұмыс  істеуге,  ал  ата-аналарының 
(егер  олар  болса)  денсаулығы  айқын  қанағаттанар-
лықсыз немесе әлсіз өз балаларының еңбегіне жай-
бырақат  қарауға  мәжбүрлейтін  неғұрлым  кең  та-
раған себеп – өте нашар экономикалық жағдай.  
Экономиканың  дамуымен  елде  анағұрлым 
қалыптасқан еңбек рыногы пайда болуда. Ол бала-
лар  енбегінің  қалалық  кейбiр  түрлерiнiң  (мысалға, 
майда сауда-саттық, газет тарату) жойылуына және 
басты  назарды  екі  салаға  шоғырландыруға,  атап 
айтқанда,  балалардың  ауыл  шаруашылығында 
жұмыс  істеуімен  базарларда  ауыр  жүктердi  тасы-
малдауына  мүмкiндiк  бередi.  Тез  алмасып  жаткан 
өмір  салты  мен  өте  бай  адамдар  мен  өте  кедей 
адамдардың  табыстарының  арасындағы  алшақтық 
балалар  енбегінің  жаңа,  кауіпті  және  заңсыз 
түрлерiнiң  кеңінен  тарауына  ықпал  етуде,  себебi 
балалар жезөкшелiк және есірткі сату сияқты сала-
ларда жиi колданылып жүр. 
ХЕҰ-ның  бағалауы  бойынша  бастауыш  білім 
алмаған 75 миллион баланың көпшілігі жастайынан 
жұмыс  істей  бастайды.  Білім  шешуші  рөл 
атқарады, ол балаларға балалар еңбегі мен жоқшы-
лықтың  тұйығынан  шығуға  көмектеседі,  алға 
қойған  мақсат  –  2016  жылға  қарай  балалар 
еңбегінің  ең  жаман  түрлерін  жоюға  қол  жеткізуге 
ықпал етеді. [9,10]. 
 
................................................... 
1.  Конвенция  о  правах  ребенка  (одобрена  Генераль-
ной Ассамблеей ООН 20 ноября 1989г.) // Сборник меж-
дународных договоров.вып. XLVI, 1993. 
2.  Конвенция  Международной  Организации  Труда 
№182 о наихудших формах детского труда, МОТ,  2002г. 
3. Конвенция Международной Организации Труда № 
138 о минимальном         возрасте для приема на работу 
(Женева,  26  июня  1973  г.)  //  Сборник  «Международная 
организация  труда.  Конвенции  и  рекомендации.  1957-
1990г.» Т.1.  
4.  Декларация  МОТ  об  основополагающих  принци-
пах и правах в сфере  труда (1998 г.). 
5.  МОТ.    Борьба    против      эксплуатации    детского  
труда,  Москва, 2002 год. 
6.  Наихудшие  формы  детского  труда  в  Республике 
Казахстан:  оценка  ситуации  и  предпринятых  в  стране 
мер.  Ахметова  Л.,Ахметов  С.,  Баранова  Д.,Веревкин  А., 
Лифанова Т. Алматы, 2008г. 356 стр. 
7.  Детский  труд  в  Казахстане.  Информирование  об-
щественности. Ахметова Л., Баранова Д. Алматы, 2008г. 
117 стр. 
8.  Козинов  А.В.  Как  рабы  на  галерах.  -2012 
http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1361856900 
9.    Руководство.  Борьба    против    эксплуатации  дет-
ского труда, МОТ, 2002 г. 
10. Скотт Стернс, Сотни миллионов детей в мире вы-
нуждены  работать,  чтобы  выжить.  –  2013/  http: 
//www.golos-ameriki.ru. 

жүктеу/скачать 5,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: