«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

Тянь-Шанский: «Потанинмен қатар Омбыда менің, әсі- 
ресе көңілімді аударған бір адамым Шокан Шыңғысұлы 
Уәлиханов болды... Ерекше 
қабілетінің аркасында 
Уәлиханов Омбының кадет корпусын зор табыспен бі- 
тіріп шығып, кейін менің ықпалыммен Петербургтегі 
университетте лекция тыңдап, француз және неміс тіл- 
дерін жақсы меңгерді. Шығыстың, а д ресе Кырғыз тек- 
тес халықтардың тарихы мен дінін көп білетін тамаша 
оқымысты болып шықты»1,— дейді.
Қорыта айтқанда, марксизмге дейінгі көптеген мате- 
риалистер, ағартушылар сияқты Шоқан да діндердің 
танымдық, тапты.қ тамырларын толық айқындай алма- 
ды. Ислам дінін қазақ халқының арасына таратпаудың, 
өрістетпеудің 
жолдарын, 
тәсілдерін 
материалистік 
тұрғыдан талдап көрсете алмады, бірақ оның бұл кемші- 
ліктері Шоқанның дінге, дін иелеріне қарсы күрестегі, 
жалпы ғылымдағы тарихи ролін ешбір төмендетпейді.
Шоқан өзінің алғашқы рухани азығын — қазақ хал- 
қының ғасырлар бойғы мәдениетін сүйсіне меңгерді. Ол 
Шығыс халықтарының, әсіресе араб, парсы елдерінің 
тарихын жақсы білумен қатар, Европа халықтарының 
да рухани байлығын, ең алдымен орыс халқының XIX 
ғасырдағы озық ғылымын, әдебиетін терец түсінді. Шо­
кан орыс, араб, парсы, француз, неміс тілдерін білді. 
Өз заманының энциклопедиялық ғалымы бола отырып, 
қазақ сахарасында материализм мен атеизмнің туын 
саналы түрде көтерді.
Шоқан шаманизм мен исламды батыл сынай отырып, 
қазақ халқы қос дінді бола тұрса да, оның санасы әлі 
діни фанатизммен уланбағандығына, сондықтан да 
оның келешегі зор екендігіне, орыс мәдениетімен ұш- 
таса, ұшыраса, өзара үйренісе отырып, алдыңғы қатар- 
лы дамыған халықтардың қатарына өз халқының да 
жететініне кәміл сенді.

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: