ВНЕДРЕНИЕ ДИСТАНЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ В СИСТЕМУ

175
174
стемы повышения квалификации - примерно 5000 преподавателей в год, 
результи-руется в удлинении периода между обучением до 7,8 лет. Это 
означает, чтобы соответствовать формальному показателю «обучение не 
реже одного раза в 5 лет», необходимо увеличить емкость областной си-
стемы повышения квалификации как минимум на 43%.
Это одна сторона. В такой ситуации институт или должен отказаться 
от выполнения заказов на повышение квалификации, или искать органи-
зационные возможности расширения учебных площадок для удовлетво-
рения образовательных запросов учителей области.
С другой - существует и обратная проблема, когда работники обра-
зовательных учреждений не могут приехать в областной центр по объ-
ективным, а иногда и личным причинам. Таким образом, в условиях от-
ставания  финансирования  системы  образования  от  потребностей  этой 
системы, включение дистанционных форм образования позволит снизить 
затраты на повышение квалификации педагогических кадров, а сам учеб-
ный процесс сделать удобным и индивидуально ориентированным для 
педагога.
Изучение литературы, отражающей работу образовательных учреж-
дений, использующих технологию дистанционного обучения, позволило 
сделать следующие выводы:
за счет мотивированного самообразования можно получить резуль-
таты более значимые по сравнению с аудиторной формой проведения за-
нятий;
-  лица,  испытывающие  потребность  в  получении  новых  знаний  и 
имеющие  доступ  к  качественным  информационным  ресурсам,  могут 
учиться самостоятельно, даже если появляется необходимость получения 
дополнительных консультаций.
Очевидно, что данная ситуация применима не только к вузовскому 
обучению, но в большей степени к системе повышения квалификации. 
Это  обусловливается  тем,  что  учебный  процесс  в  системе  повышения 
квалификации подчинен не столько задаче информационного насыщения, 
сколько формированию продуктивного мышления, развитию интеллекту-
ального потенциала личности, становлению способов логического ана-
лиза и всесторонней обработки потребляемой информации, творческому 
конструированию. Сегодня основой педагогического процесса в системе 
повышения квалификации является формирование потребности в само-
образовании посредством обучения методологии самостоятельной рабо-
ты в информационно-образовательной среде и при увеличении ее доли в 
образовательном процессе.
Проводимые  исследования  в  Павлодарском  институте  повышения 
квалификации  педагогических  кадров  (ИПК  ПК)  по  организации  кур-
совой переподготовки с применением дистанционных образовательных 
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ
технологий  (ДОТ)  предусматривают  гибкое  сочетание  интенсивной  и 
контролируемой  самостоятельной  работы  обучающегося  по  освоению 
учебных материалов, выставленных на сайте института (ipk.pvl.kz) и си-
стематическое взаимодействие с преподавателем при максимальном ис-
пользовании возможностей современных информационных технологий.
Работа по данному направлению проводится в несколько этапов:
1.Организационно-подготовительный этап (2006-2007 гг.):
1) проведено изучение проблемы и дана оценка традиционным фор-
мам повышения квалификации педагогических кадров в педагогической 
теории и практике, а так же проанализирована возможность и перспекти-
вы использования ДО в системе повышения квалификации;
2) по результатам комплексного мониторинга проведен анализ кур-
совой подготовки педагогов в системе повышения квалификации, каче-
ственного состава педагогических кадров области;
3) проведен отбор будущих тьюторов.
II. Этап конструирования (2007-2008 гг.):
1) На основе анализа существующих моделей дистанционного обу-
чения осуществлен выбор модели обучения - повышение квалификации 
на базе одного из учреждений постдипломного образования [3] с исполь-
зованием образовательных ресурсов, разработанных методистами ИПК 
ПК и доступных (для зарегистрированных пользователей) на страницах 
образовательного сайта (ipkpvl.kz).
Обучение построено на использовании сети Интернет как для обе-
спечения обучающегося учебно-методическими материалами (пока толь-
ко на основе текстовой информации), так и для взаимодействия тьютора 
и обучающегося. Надо сказать, что в настоящее время для подавляющего 
большинства сельских регионов Павлодарской области (учитывая техни-
ческое состояние местных каналов связи) это наиболее доступный спо-
соб организации дистанционного обучения, так как не предусматривает 
обмен графическими, звуковыми файлами, использование мультимедий-
ных средств и всего потенциала сети Интернет, хотя мы не исключаем 
такой возможности.
2) Осуществлена разработка / адаптация рабочих программ и учебно-
методических комплексов для целей дистанционного повышения квали-
фикации педагогов.
Проведенный анализ литературы показывает, что одним из эффектив-
ных способов реализации основных требований к современной системе 
образования - обеспечение требуемого уровня компетентности специали-
стов, гибкость, непрерывность, открытость и индивидуализация образо-
вания, является внедрение инновационных образовательных технологий, 
особое место среди которых занимает модульная технология профессио-
нального обучения [4,5].
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ

177
176
Содержательное  наполнение  образовательных  программ  форми-
руется  на  основе  системного  анализа  профессиональной  деятельности 
педагогического  работника  (директор  школы,  заместитель  директора, 
учитель-предметник, школьный психолог и т.д.), в ходе которого выяв-
ляются  конкретные  задачи  профессиональной  деятельности  и  профес-
сиональные навыки и знания, необходимые для выполнения каждой из 
подобных задач.
3)Разработан критериально-оценочный аппарат деятельности слуша-
телей. Для оценки знаний при повышении квалификации педагогических 
кадров на основе дистанционных технологий нами используется новая, 
более прогрессивная система - рейтинговая. Под рейтингом мы понимаем 
сумму баллов,  набранную обучающимся в  течение процесса обучения. 
Рейтинг  формируется  по  результатам  трех  основных  видов  контроля: 
входная диагностика (па установочном семинаре, очно в ИІІК ПК), те-
кущая диагностика (выполнение контролирующих заданий каждого мо-
дуля), итоговая аттестация (творческий отчет, зачет или экзамен, прово-
дится очно в ИПК ПК).
Исходя из полученных результатов, сертификат об окончании курсов 
повышения квалификации выдается из расчета выполнения программы 
курсовой подготовки (72 учебных часа) и рейтинга не ниже 62,5%.
4) Разработана технологическая платформа поддержки дистанцион-
ного обучения (ipk.pvl.kz).
5)  Проведена  подготовка  педагогов-тьюторов  (в  рамках  занятий 
«Университета методистов»).
III. Этап реализации (2009-2010 гг.): проводятся курсы повышения 
квалификации  педагогических  кадров  по  разработанным  программам, 
ведется мониторинг исследования и коррекция разрабатываемой модели 
обучения  (содержательный,  кадровый,  организационный,  технологиче-
ский аспекты).
В 2009 году методистами Павлодарского ИПК ПК разработаны и раз-
мещены в оболочке дистанционного обучения курсы по 16 направлениям 
для различных категорий работников системы образования: «Компетент-
ностный подход как основа непрерывного профессионального образова-
ния  учителей»  (для  заместителей  директоров  школ  по  УВР),  «Органи-
зация  творческой  деятельности  в  процессе  обучения  казахскому  языку 
и литературе» (для учителей казахского языка и литературы в школах с 
казахским  языком  обучения),  «Технологические  основы  конструктиро-
вания  учебного  процесса»  (для  учителей  химии  и  биологии  со  стажем 
работы до 10 лет), «Актуальные проблемы преподавания информатики в 
9 классе» (для учителей информатики со стажем работы до 5 лет), «Про-
ектирование индивидуальных образовательных программ по самообра-
зованию» (для всех категорий учителей) и другие.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ
IV. Заключительный этап (2011 г.) – обобщение результатов, опре-
деление перспектив развития.
Экспериментальная работа реализации первых дистанционных кур-
сов показала, что необходимыми условиями их успешности является сле-
дующий подход к организации и процессу обучения (см. рис. 1):
- обязательные установочные семинары, знакомящие слушателей со 
спецификой курса, технологией работы с сайтом дистанционного обуче-
ния (ДО), администрированием своей личной странички;
- самостоятельная работа слушателя: получение материалов с сайта 
ДО, выполнение заданий, отправка заданий преподавателям для контроля 
качества их выполнения и получения консультативной помощи;
- итоговый семинар по анализу и обобщению результатов обучения.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ
Рис. 1. Организация и процесс дистанционного обучения в системе повыше-
ния квалификации педагогических кадров
Анализ процесса обучения и его результатов дает возможность кон-
статировать  тот  факт,  что  было  получено  устойчивое  взаимодействие 
субъектов образовательного процесса, повышена квалификация в общей 
сложности 440 педагогов, что доказывает дееспособность разработанной 
формы повышения квалификации педагогов с дистанционных образова-
тельных технологий.
В  рефлексивных  анкетах  по  итогам  обучения  слушателями  курсов 
была дана высокая оценка как содержательной, так и методической сто-

179
178
роны курсов, что позволяет говорить о признании их практической значи-
мости. Удовлетворенность слушателей курсами составила 88%.
Среди преимуществ курсов с применение ДОТ были выделены:
- практическая направленность;
-  объем  самостоятельной  работы  слушателей,  многократно  превы-
шающий объем такой работы при очном обучении;
-  большой  объем  учебно-методических  материалов,  ссылок  на 
Интернет-ресурсы;
- освоение слушателями информационно-коммуникационных техно-
логий,  в  частности  направленных  на  организацию  профессионального 
общения, поиска и обобщения необходимой информации.
Еще одним неоспоримым достоинством дистанционных курсов сле-
дует считать организацию обратной связи, которая при очном обучении 
часто  носит  дискретный  характер  и  не  дает  оперативной  возможности 
преподавателю увидеть и проанализировать скрытые от непосредствен-
ного наблюдения тенденции.
Вместе с тем следует отметить, что не все слушатели готовы к освое-
нию курсов в дистанционном режиме. Об этом свидетельствует тот факт, 
что после первых занятий отсев составил порядка 15 % (из 517 слушате-
лей, зарегистрированных на сайте ДО, желающих пройти обучение дис-
танционно, полностью справились с этой задачей лишь 85% педагогов, 
получивших удостоверения о повышении квалификации).
Среди причин, по которым происходил отсев, можно выделить сле-
дующие: технические сбои при работе в сети Интернет, достаточно высо-
кая сложность или большой объем заданий для самостоятельной работы, 
недостаточный уровень мотивации работы именно в дистанционном ре-
жиме и профессиональной мотивации саморазвития.
Выявленные  причины  позволяют  нам  сделать  выводы  о  необходи-
мости  выстраивания  индивидуальной  траектории  обучения  слушателя 
и коррекции организации обучения: проведения не только установочной 
лекции, но и промежуточных встреч в форме очных семинарских заня-
тий, форумов, разработке методических указаний, более детально регла-
ментирующих ход обучения.
Таким  образом,  использование  ДОТ  в  системе  повышения  квали-
фикации  -  есть  путь  решения  задач  индивидуализации  и  дифферен-
циации процесса обучения, достижения его вариативности и практико-
ориентированной направленности.
Литература:
1. Закон РК «Об образовании» от 27.07.2007 года №319.
2. Правила организации обучения по дистанционной форме в органи-
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ
зациях  образования,  дающих  высшее  профессиональное,  дополнитель-
ное  профессиональное  образование  Республики  Казахстан,  утвержден-
ные приказом Министерства образования и науки Республики Казахстан 
от 19 июля 2006г. №404.
3. Дистанционное обучение: Учебное пособие / Под редакцией И.С. 
Полат. М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1998, с. 19-21.
4. Юпявичене П.А. Теория и практика модульного обучения. Каунас: 
Швиеса, 1989.
5. Юцявичене П. А. Основы модульного обучения. Вильнюс, 1989.
Резюме
В статье отражены основные этапы внедрения дистанционного об-
учения в систему повышения квалификации педагогических кадров на 
примере Павлодарского института повышения квалификации педагоги-
ческих кадров.
Түйіндеме
Мақалада Павлодар педагог кадрлар біліктілігін арттыру институты-
ныц мысалында педагог кадрлар біліктілігін арттыру жүйесіне қашықтан 
оқытуды енгізудің негізгі кезеңдері көрсетілген.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ІС-ШАРАЛАР
РЕСПУБЛИКАНСКИЕ МЕРОПРИЯТИЯ

181
180
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА
САХНАДАҒЫ  ЫМ-ИШАРА, ИШАРАТТТАРДЫҢ
ОРНЫҒУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
Құлбаев А.Б.
Т.Жүргенов  атындағы 
ҚазҰӨА профессоры,
 тәрбие жөніндегі проректор. 
Сахна  өнері  –  қасиетті  орда,  киелі  мекен.  Өнер  өлкесінде  болуға 
кім  болса  соның  әуестенуі,  көрінген  пенденің  өнер  есігін  аша  салып, 
төрге  ұмтылуы,  бүкіл  ғұмыр-тіршілігі  сахна  төрінде  өтетін  актерлық 
мамандыққа  екінің  бірінің  жеңіл-желпі  келе  салуы  -  өнер  құдіретін 
бағалай  білмеудің,  қадір-қасиетін  сараптай  алмаудың  салдарынан  туса, 
бұл «жеңілтектіктің» туы – жалпы өнер қасиетіне, өнер құдіретіне сызат 
түсіретін болса керек.
Актер да жоғары сатыдағы биологиялық құрылымнан тұратын табиғат 
иесі Адам Ата – Хауа Анадан жаратылған. Жалпы адам баласының жара-
тылысы болмыс-бітімі – ортақ. Сөйте тұра, өнер адамы – актер жараты-
лысы өзгеше болмыс, өзгеше құбылыс. Қарапайым тіршілік пенделерінің 
екінің бірінің, екінің бірі емес, жүзден бірінің, бәлкім, мыңнан бірінің ба-
сында болатын бұл өзгеше болмыс, өзгеше құбылыс, өзгеше жаратылыс 
– Құдіреті Күштінің өнер иесі актерға  маңдайына жазған сыйы, мүмкін 
соры. Бұл сыйдың, не сордың Жаратушының тағдырға жазуынан бола-
тынын түсінген актер тек іздену, үнемі ұмтылу, шыңдалу, өсу, ілгерілеу 
секілді  ылғи  динамикалық  қозғалыс-харакет  үстінде,  байырғы  тілмен 
айтсақ, аттың жалы, түйенің қомында, ыстығына күйіп, суығына тоңып 
күн-түн  қатып  жүретін  болады.  Оның  тірлігі  оның  өзінен  қаншалық 
күш-қажыр  қажет  етеді,  қаншалық  табандылық,  қажымас  күрескерлік 
қасиеттерді талап етеді, - онысы актердың өзіне ғана белгілі.
Театр  дегеніміз  актердің  тәні  мен  жан-дүниесінің  сахнадағы 
қозғалыстарының  үйлесімділігінен  туатын  өнер.  Актердың  жаны  мен 
тәні  бір  образды  құрап,  біртұтастанғанда  ғана  актер  табысқа  жетеді, 
шынайы  өнер  көрсете  алады.  Сахнадағы  адам  мен  өмірдегі  адамның 
айырмашылығы да осында. Күнделікті өмірдің адамы елмен араласқанда 
өзінің сезімін, жанын ашық, «жалаңаштап», жарқыратып көрсетуге ты-
рыспайды. Себебі ол жерде шартты рефлексті қорғаныс реакциясы пай-
да болады. Оның күлкілі немесе ыңғайсыз жағдайда қалғысы келмейді, 
ішкі  сезім  дүниесі  ешкімді  қызықтырмайды  деп  ойлайды.  Өзі  өмір 
кешіп отырған қоғам одан, төңірегіндегі басқа адамдар сияқты өзін-өзі 
«тізгіндеп» ұстауды талап етеді. Ол өзінің бүкіл сезімін, тән толқынысын 
«уысында»  ұстай  білуі,  ішкі  жан-дүниесінің  «толқуларын»  ақылына 
бағындыра  білуі  керек.  Қысқасы,  өмірде,  қоғамда,  адамдар  арасында 
өзін «сыр алдырмай», салмақты ұстауы тиіс. Ал актердың мақсаты мүлде 
бөлек, ол көрерменді сендіріп, «жетекке алып, соңынан ертуі», күлдіруі 
немесе жүрегін елжіретіп, көзіне жас үйіруі қажет. Актер сөз айтардың 
алдында, (кейде сөзбен қатарластыра) әуелі ойша, суреткерлік ақылымен 
жасайтын образын қиял әлемінде орнатады, сосын барып, көрерменнің 
санасын  «сыйқырлап»,  жүрегіне  жетуге  тиісті  шеберлік  әдістерін, 
сахналық әрекеттерін, қимыл-қозғалыс,ишараттарын жан күйзелістерін, 
жүрегін «іске қосады».
Бізді  қоршаған  өмір,  театрмен  салыстырғанда  сан  қырлы,  күрделі 
екені  даусыз.  Бірақ  театр  да  кей  тұстарда  өмірден  күрделі  боп  кетеді. 
Театрдың  өз  заңдылықтары  бар  және  мұнда  уақыт  мөлшерлі,  қатаң 
тәртіппен бөлінген. Бір мезгілде театр қабырғасынан тыс, сыртта басқа 
уақыт жүріп жатады, ал сахнадағы, шымылдық ішіндегі – басқа уақыт. 
Сахнадағы  өмір  әдеттегіден  әлдеқайда  ықшам,  сығымдалған.  Жай 
өмірдегі ондаған жылдар сахнада жарты-ақ сағатқа сыйдырылады. Кейде 
сахнадағы екі-үш сағаттық өмірде тұтас бір ғасырға сыймайтын оқиғалар 
«өтіп» жатады.
Өмірде адам өзімен-өзі. Әрине, кей кездерде жай адам өзге кісінің 
маскасының  астында,  бетпердемен  де  жүретін  жағдайлар  ұшырасады. 
Театрда  одан  да  күрделі  ситуациялар  болып  тұрады.  Әр  актердың 
өзінің  жеке  басының  өмірі,  мінез-құлқының  ерекшеліктері,  әр  нәрсеге 
жеке  көзқарастары,  талғам-таразысы  бар.  Сөйте  тұра  ол  сахнада  басқа 
адамның өмірін «сүреді». Ойынға жұмсалатын оның бойындағы барлық 
күш-қуаты оның ішкі жан-дүниесінде, тәнінде, бет-ажарында болады.
Актер  сахнада  бірнеше  рөлде  ойнайды,  демек  бірнеше  адамның 
жан күйзелісін бастан кешіреді. Сөйте тұра ол бір ғана тәннің иесі. Ал, 
енді бірнеше адамның жан-дүниесін жалғыз тәнді бір адамның бойына 
қалай қабыстыруға болады? Бір қарағанда бұл өзі оп-оңай-ақ нәрсе бо-
лып көрінеді, дегенмен, ол өте күрделі құбылыс және мүмкін де емес, 
тіпті  санаға  сыймайтын  сияқты.  «Әдетте,  қайсыбір  кездерде  актерлер, 
мәселен, өмірден түңіліп торыққанда бір ғана, көрер көзге әбден жауыр 
болған ишаратты пайдаланатындары бар: қатты күйзелген сыңайлы боп 
басын төмен салбыратады, қолдарын айқастырып, иықтары еңкіштеніп, 
аһылеп-уһілеп, беттерін тыжырайтады, қынжылады, күрсінеді, жылайды, 
сықтайды. Бұның бәрі әрине, аздық етеді. Мұндай жеңіл тәсіл – актердың 
нашар ойынының айқын көрінісі» [1,101-103 бб.].
Жас  актерлардың  өздері  орындайтын  жаттығуларының  бәріне  де 
дұрыс  деп  сенушіліктері  соншалық,  кей  кезде  театрда  спектакльдің 
басталар  алдында  олардың  келбеті  мен  жүрісіне  қатысты  түсіндіру 
жұмыстарды жүргізуге тура келеді.
Киноға түсіру сәттерінің бірінде мен XIX ғасырдың көйлегін киген 
жас актрисаға оның иығын жаза түсіп, кеудесін кере түсуін айтқан едім. 
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА

183
182
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА
Өзімді  олай  ұстау  мен  үшін  ұят  деп  жауап  берді  әлгі  актриса.  Дұрыс 
тәрбиеленбеген  жас  адамдардың  қимыл-қозғалыстары,  жаңсақ  дене 
қалпы уақыт өте келе, жаман әдеттерге ұласады. Сахнада көрсетілген бұл 
әдеттер  сахналық  қимыл-қозғалысқа  теріс  сипат  береді,  ал  кейде  тіпті 
кейіпкер жүріс-тұрысын бұзып көрсетеді. Мұндай қателіктердің көпшілігі 
келбетке,  жүріске,  дене  тұрғысына,  отыру  қалпына  және  ишараға  кері 
ықпал етеді.  
Қазақ халқының би өнері саңлағы сахна қимыл-қозғалысының қалыпқа 
келуіне  өз  кітабында  бірер  жолдар  арнаған:  «Несін  жасырамыз,  қазақ 
қыздарының  кейбірінің  жүрісі  сөлекеттеу  келеді.  Екі  иығын  қушитып, 
бүкірейе,  бүктетіле, кібіртектей (немесе тапыраңдай) жүргенінде көрер 
көзге  тым  әсерсіз  байқалары  хақ.  Неге  солай?  Тәрбиеден,  әлде  бойға 
сіңген ұяңдықтан ба? Ал, осыдан ұтқанымыз қайсы? «Мен неге ұсқынсыз 
боп  жаратылдым?»  деп  талай  қыз  тұншыға  жыламады  дейсіз  бе?..» 
[2,166  б.].  Бұл  пікір  –  кейінгі  өнерге  келіп  жатқан  жастардың  ұлттық 
үрдістегі қимыл-қозғалыс, ым-ишара, ишаралар жайлы ұғым-түсінігінің 
шалалығына, білімдерінің шалағайлығына қатысты айтылса керек.
Әрбір өнер иесі өз заманының перзенті. Ол өз дәуіріне қызмет етіп, 
өз қоғамына өзінің хал-қадірінше азды-көпті үлес  қосатын тұлға. Сах-
на заңдылығы – сыртқы және ішкі техника шеберлігін талап етеді. Келе-
келе бұл екі шарт бір-бірінен ажырамайтындай бір адамның бойындағы 
асыл қасиетке тұтасып, өнер жолындағы сахна саңылақтарының өмірлік 
серігіне  айналады.  Сымбаттылықтың  темір  қазығы  сыртқы  қимыл-
қозғалыс, айшықты мәнерлілік астаса әрекет етіп, көрерменді сүйсіндірер 
сұлулыққа  жол  тартады  да,  өнер  жайлы  тартымды  талғам-түсінікпен 
ұштасатын  болады.  «Ромео  мен  Джульеттадағы»  Монтекки,  Капулет-
ти руларының арасындағы бітіспес жаулық отына тұтанған жанталасты 
көрініс  сәттеріне  қатысты  А.Немеровский:  «Біз  олардың  (жастардың) 
қандай керемет қылыштасатынына, актер техникасын бүге-шігесіне дейін 
бойларына сіңіріп, қыр-сырын түгелдей меңгергендеріне ғана риза бол-
мауымыз керек. Біздің жүрегімізге жол табатын олардың ру арасындағы 
жабайы,  дөрекі,  қисынсыз  өшпенділікті,  адамның  хайуанға  дейінгі  ин-
стинкт  дәрежесіне  дейін  төмендейтіндігін  қалай  ойнайтындарына  риза 
болуымыз керек» [3, 19 б.] деген пікірі. Мәселе, актердың іс-әрекеттегі 
қимыл-қозғалыстарды қалай атқаруында емес, ол қимыл-қозғалыстарды 
жан-тәнімен қалай орындай білуінде жатыр деген түйінге әкелсе керек. 
К.С.  Станиславскийге  жүгінсек,  «актер  тек  сыртқы  қимыл-
қозғалысты ғана емес, ішкі дүние тебіренісін де көрсетуге міндетті» [4] 
.  Сахнадағы  әрбір  іс-қимыл,  әрекет  актердың  оған  қатысты  көзқарасы, 
ішкі  сезім  дүниесінің  толқын-тербелісі  арқылы  көрінуі  қажет.  Өз  жан 
дүниесінің тетігін дөп баса білген актер, сол кейіпкерінің мінез-құлық, 
жүріс-тұрыс,  сын-сипатына  орай  оның  кескін-келбетіндегі  әрбір  белгі, 
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА
ұсақ әжім сызығына дейін көрерменін барынша иландыра көрсетуге ты-
рысады. Өйткені, біз, өзімізді қоршаған адамдарды қалай танып, қалай 
қабылдаймыз,  соған  сәйкес  актерда  олардың  өмірінің  әрбір  оқиғасын, 
белгілі бір жағдайдағы іс-әрекетін, психологиялық сезім құбылыстарын, 
сезімін,  ишара-емеурін,  қимыл-қозғалысын  да  қалт  жібермей,  тап 
өмірдегідей  нақты  да  дәл  әрі  нанымды  беруге  тырысады.  Өмірде  бізді 
адамдар  тағдыры  мен  тыныс-тіршілігі  емес,  жекелеген  адамдардың  іс-
әрекеті де қызықтырары сөзсіз. 
Сахна  төріндегі  кейіпкерлер  жайлы  да  дәл  осындай  толыққанды 
мәлімет  алуға  көрерменнің  жаны  құштар.  Бұл  міндетті  көрермен  –  ак-
тер ойынан талап етеді. Актердың денесі өмірдің образын қабылдайды, 
соны пластикалық қалыпқа салуға тырысады. Сезімді шақыруға болмай-
ды, сезім – еріксіз келуге тиіс. Станиславскийдің ден қойғаны да: адам 
бойындағы  «тән  мен  жанның»  өзгерістері.  «Ішкі  еркіндік  пен  сыртқы 
еркіндік» үйлесім табу арқылы: қимыл-әрекет, ым-ишара, ишараттар ак-
тер қауымына үлкен жетістік әкелетіні ғылымда қаланған құлпытас. Ол 
үшін актер аттаған әр қадамына жүйелі түрде бақылау қойып дағдылануға 
тиіс. Бұл актердың қимыл-іс еркіндігін жете меңгеруіне қойылар басты та-
лаптар. Сахналық еркіндік – актердың сахна алаңындағы қалыпты көңіл-
күйінің  қайнаған  тас  қайнары  десек,  сол  көзден  бұрқылдап  аққан  қос 
бұлақтай болып, ішкі және сыртқы еркіндік заңдылықтары кең өріс алады. 
Өйткені сыртқы еркінділіктің сынаптай сырғыған  сұлулығы, қимылдағы 
емін-еркін,  қозғалыс  көркі  түгелдей  актердың  ішкі  еркіндігінен  өркен 
жаяды.  Яғни,  сыртқы  емін-еркінділік  ішкі  емін-еркінділіктің  жемісі, 
нәтижесі.  Ал,  ішкі  еркінділік  –  мақсат  пен  әрекетке  деген  мол  сенім. 
Өз мақсатына берік адам жалтармай, жалтақтамай батыл қимылдайды, 
өзіне-өзі  сенімді  болады.  Сеніп  жасалған  жұмыс  күдік  туғызбайды, 
әрекет еркіндігін өмірге әкеледі. Сеніп жұмыс жасаудың өзі – мол білім 
мен парасаттылықты меңзейді. Осылай болған жағдайда: білім мен пара-
сат адамға сенім туғызады. Сенім ішкі еркіндікті дүниеге әкеледі, ал ішкі 
еркіндік адамның қимыл-іс әрекетінен, дене мүшесінен әсемдік, сұлулық, 
сымбаттылық көреді. Сондықтан, сыртқы еркіндік – ішкі еркіндіктің ба-
стау бұлағы. «Өзіне-өзі шексіз сенудің түп төркіні – актердың ұшан-теңіз 
ересен білімі мен зиялы парасат ізгілік негізіне саяды», - дейді Маман 
Байсеркенов [5].
Табиғаттың  артықша  жаратылыс  иесі  адам.  Оның  ойы  неткен  ізгі! 
Қабілеті неткен шексіз! Бітімі мен қимылы неткен дара да, дәл. Әрекеті 
жағынан періштеге тетелес. Ақыл құдіреті-тәңірге жете қабыл! Дүниенің 
көркі. Күллі адамзаттың санасын сарғайтқан тылсым құбылыс – «өлім 
мен өмір» құпиясының сыр сипатын жеке-дара ашып беруге бел байлаған 
табиғаттың  мінсіз  жаратылысы  –  адамның  жан  сұлулығы  мен  тән 
сұлулығына сүйсіне, сұқтана қарамау – мүмкін емес.
Мәселе,  өмірге  осы  сұңғыла  сұлулықты  өнер  иесі  –  актердың  сах-

185
184
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА
на  төрінде  өңін  бұзбай,  мәнін  түсірмей  көрермен  көңіліне    жететіндей 
құлпыртып, түрлентіп сипаттай бере білуінде жатыр.
Әзірбайжан  Мәмбетов:  «Әрбір  өнерпазды  алға  жетелейтін  интуи-
ция  –  сезімталдық  деген  болады,  ол  жұрттың  бәрінің  еншісіне  бірдей 
жазыла  бермейді.  Сол  түйсік  суреткер  ойын  алға  сүйреп,  күні  бұрын 
сеніммен болжам жасауға мүмкіндік береді. Ал, адамның күш – қуаты 
соған бағынып, әлгі бір мақсатқа қарай жылжи түседі» - дейді [6]. Соның 
бәрінде идеялық көркемдік пен эстетикалық талғам бағдар беруі ләзім.
Қозғалыссыз  өмір  сүру  мүмкін  емес.  Өмірдегі  қозғалыс,  іс-
әрекеттерді  зерттей  жүріп,  актердың  сахнаға  көркемдеп,  кеңейте 
қолдануы  қажет.  Қозғалыстың  бәрі  ойсыз  болмауға  тиіс.  Сахнада  әр 
қозғалысыңа жауап беруге дайын кезде, қозғала аласың, артық қозғалыс, 
іс-әрекет түсінбегеніңді көрсетеді. «Ал актердың өз бетімен жұмыс жа-
сауы  бітпейтін  процесс,  үнемі  жаттығулар  жасау  денені  тәрбиелеу,  ал, 
әлемдік әдебиеттерді үзбей зерттеу – рухани тәрбиені молайтады» - деп 
ой түйіндейді М.Байсеркенұлы [5].
Ендеше, бұлшық ет пен қимыл-іс еркіндігінің қайнар көзі – адамның 
өз бойындағы қуат күші. Қуат күш – сұлулық пен әсемдіктің бастау-бұлақ 
негізі. Анасы – табиғат.  Кеңістік пен сахна алаңында қажыр мен қайрат 
үйлесімдігін  үйлестіре  білу  –  адам  тәні  мен  тұлғасының  көріктілігін 
бейнелейтін пластика заңдылығы болып табылады.
Қазақ сахна  өнерінің  бастау  тұсындағы қойылған  спектакльдерінің 
дені  ескі  қазақ  өмірі,  ру  аралық  талас-тартыстар,  барымта,  жер  дауы, 
жесір  дауы,  т.б.  сияқты  өткен  заман-кезеңнің  қилы-қилы  әлеуметтік 
қайшылықтары  тұрмыс-салты,  әдет-ғұрпы,  салт-дәстүрі  жайлы  еді. 
Ә.Сұлтановтың  «Дариға  -  Қайдар»,  Е.Ержановтың  «Малқамбай», 
Қ.Кемеңгеровті  «Алтын  сақина»,  т.б.  пьесалар  ескі  қазақ  қоғамының 
тыныс-тіршілігіне арналған болатын. Аға ұрпақ өнер өкілдерінің сахналық 
қимыл-қозғалыстарды, ым-ишараларды елеп, екшеп,  сұрыптаулары жай-
лы сөз  еткенімізде, ақтаңгер сыншы Әшірбек Сығайдың қазақ театр тари-
хын шартты түрде төрт кезеңге  бөлуінің бірінші кезеңі – 1926-1940 жыл-
дар аралығындағы сахналық кәсіби өнеріміздің асу-асқар белестеріндегі 
қойылған спектакльдер ауқымына назар аударамыз. 
Алғашқы  «Еңлік-Кебек»,  «Арқалық»,  «Қарагөз»  спектакльдерде 
«сөз тартысын, ақындық айтысты жете білетін артистер сахнадағы сөз, 
жыр жарыстарынан шоқ шашырата алды. Мұндай тұстағы әрбір сөздің 
динамикалық ішкі құдіретінен туатын қуат-екпіндерді дауылша соқтыру, 
әрбір  сөздің  дыбыстық,  ырғақ  күйлерін  жеткізе  айту  –  бұл  аталған 
халықтан шыққан артистердің ана сүтімен тапқан өнерлері болатын. Ерте 
заманда Асан, Сыпыра жырау, Бұхар жырау айтыпты делінетін толғаулар 
үлгісінде оқыған монологтарды да қазақ театрының өз ерекшелігіндей, 
яғни ұлттық өзгешелігіндей жарастық тапты. 
1928-1929  жылдары  сахна  өнер  додасына  Қанабек  Байсейітов, 
КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІКТІ АРТТЫРУ
ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА
Күләш  Байсейітова,  Шара  Жиенқұлова,  Манарбек  Ержанов,  Қазкен 
Бейісовтардың, 1931 жылы Қамал Қармысов, Сейфолла Телғараевтардың, 
Зағи  Құрманбаева,  Сабира  Майқановалардың  түсуі  –  қим-қиғаш 
сахналық  қимыл-қозғалыстардың  екшеле,  елене  түсуіне  сеп  болған 
еді. Сахна өнеріндегі қимыл-қозғалыс, ым-ишара, ишараттардың сахна 
төрінде орнығып, бекіп қалыптасу кезеңіндегі қазақ өнерінің аға өкілдері 
комедиялық сипаттағы кейіпкерлерінің қимыл-қозғалыс, ым-ишараларын 
да сол ұлттық мәйектен іздеп таба білгенін аңғарамыз.
«Қазақ  театрының  тарихында»  театрдың  қалыптасу  тұсындағы 
(1932-1940жж.) кезеңге орай: «Бұл дәуірдің өзінде-ақ таңдаулы қазақ ак-
терлары өз ойындарында сыртқы пафос пен тіке бейнелеуге ұмтылудан 
тартынып, рөлдерін байыппен жүргізуге келе бастады. Бұл  жылдардың 
көптеген  актерлік  жұмыстары  кейіпкер  образын  жан-жақты  ашумен 
шектелді.  Театр  өнерінің  үш  шындығы  -  өмірлік,  әлеуметтік,  театрлық  
шындыққа  дөп  қойылды  Қ.Қуанышбаев,  Е.Өмірзақов,  С.Қожамқұлов, 
Қ.Бадыровтар  сияқты  қазақ  актерлары  осы  жолмен  шеберлік  шыңына 
өрледі»  [7, 67-б.] – деп жазған. Актерлардың «Сыртқы пафос пен тіке 
бейнелеуге  ұмтылудан  тартынулары»,  «рөлдерін  байыппен  жүргізуге 
көше бастауы» - деген ұғымдардың өзі – актерлардың өз кейіпкерлерінің 
сыртқы пошым-бітіміндегі, бет-әлпеті мен ішкі жан-дүниесіндегі белгілі 
бір  көрініске,  оқиғаға  қатысты  қимыл-қозғалыс,  ым-ишараларының, 
толғаныс-тебіреністерінің иірімдерін өздерінің ішкі  сүзгілерінен  өткізіп, 
сахналық  құндылыққа  жаратуға  ұмтыла  білулерінен  туындаған  ұғым-
түсініктер деп ұғынғанымыз жөн. Осындай ұлттық нақыштағы қимыл-
қозғалыстар  сілемдері  салт-дәстүр,  әдет-ғұрыптық  қимыл-әрекеттер 
бедерлері  сахна  өнерінің  көркемдік  дәрежесін  арттыра  түскенін  айта 
кетуіміз керек.

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: