Б 82(5К) Қ44 Сеиіт ҚАСҚаьасод

қолдамайды.  Желөкпе  Қараманға  ілесіп,  Қобыландының  тыныш  жатқан 
Көбіктіге  шабуыл  жасағанын  халық  жақтырмайды,  сондықтан  да  ол  оп-
оңай жау қодына түсіп, пұшайман болады.
Эпостық  шығармаларда  батырдың  өзіне  лайық  жары,  тұлпары, 
і\б.  көмекші  достары  болады.  Батыр  қанша  күшті,  қаһарман  болса  да 
олардың  жәрдеміне  мұқгаж.  Ол  қиналған  шақта,  немесе  аяғын  шалыс 
басқан  кезде  сол  жәрдемшілер  міндетті  түрде  көмекке  келеді.  Ең  басты 
қолдаушысы  — жеті  кэміл  пірі.  Ол  әрқашан  Қобыландыны  желеп-жебеп 
жүреді.  Қобыланды  оны  бір  сәтке  ұмытса,  сәтсіздікке  ұшырайды.  Мы- 
салы,  Қобыланды  Қазанды  жеңіп,  Қараманға  қосыла  масайрап,  өзінің 
пірін  мүлде  есіне  алмай,  оз  күшіне  сенеді  де,  бейқам  жатқан  Көбіктінің 
жылқысына тиеді.  Оны ұйықгап жатқан жерінде Кебікті торлап тастайды 
да,  Қараман  екеуін  екі  бауырына  қысып,  қызы  Қарлыгаға тапсырады.  Ол 
да  екеуін  екі  қолтыгына  қысып  экеп,  зынданга тастайды.  Содан  соң  ғана
Қобыланды Аллаға сиынып, озінің пірін еске алады.
Батырдың ендігі бір адал көмекшісі-әйелі Құртқа сұлу. Оның алдағыны
болжай  алатын  керемет  қасиеті  бар.  Осы  қасиетінің  арқасында  ол  өзінің 
күйеуін  адда  небір  қауіпті  жағдайлар  бар  екенін  айтьш,  сақтандырады, 
оған эрдайым кеңес беріп, қажетті жерде батырдың ақылшысы да болады. 
Құртқа -  жай әйел емес, ерекше жан екені эпоста бірнеше рет айғақгалады. 
Ең  эуелі  озіне  лайықты  жар  іздеуі,  сондай  адамды  табу  үшін  ай  астына 
жамбы  қойдырып,  соны  атып  түсіру  қажетгігін  шарт  етіп  қоюы;  ондай 
жігітті Қобыланды деп білуі; Қобыландыға лайық тұлпарды тумай жатып 
тануы;  Тайбурылды  мәпелеп  бағып-қағуы;  оның  айырықша  қасиеттерін 
білуі;  Қобыландының  жорықга  нендей  жағдайға  душар  болатынын  бол- 
жауы,  —  міне,  осының  бәрі  батырдың  жары  қандай  болуға  тиіс  деген 
халықтың  түсінік-пайымын  корсетеді.  Құртқа  — қазақ  ұғымындағы  иде- 
ал  эйел.  Ол — күйеуіне  адал  жар  ғана  емес,  оның жәрдемшісі,  ақылшысы 
болумен  бірге,  күйеуінің  созін  екі  етпейтін,  оның  қас-қабағына  қарап, 
коңілін  таба  білетін  әйел.  Тіпті  одан  сүрамай,  күйеуі  Қарлығамен  неке- 
лесіп,  оның үстіне  екінші  әйел етіп енгізгенде де,  Қүртқа кең мінез таны- 
тып, жылы шыраймен қарсы алады, Қарлығаның қойған шарттарына келі- 
седі. Әрине, жырды тудырушылар да, орындаушылар да, тыңдаушылар да 
сол  заманның  салт-дәстүрлерін  үстанған  жандар  болғандықган,  Қүртқа 
мен 
Қарлығаның 
бір 
күйеуге 
тигенін, 
сондай-ақ Қараманның 
қолға түскен  жау  қыздарын  сауғаға сүрап  алып,  әйел  еткенін  ешбір  сокет
іс деп ойламайды.
Жырда  батырдың  ерекше  комекшісі  болып,  оның  тұлпары  жүреді.
Тайбурыл  жай  ғана жүйрік  ат  емес,  сондай-ақ  ол  ақылды  жылқы  ретінде 
де көрінеді. Қобыландының қаһармандығы ең алдымен осы Тайбурылдың 
комегімен жүзеге асады. Қазақ эпосында әр батырға қызмет ететін ат бар. 
Алпамысқа -  Байшұбар, Қамбарға -  Қарақасқа ат, Тарғынға -  Тарлан үнемі 
қолқабыс  етіп,  көмектесіп  отырады.  Жалпы,  қазақ  фольклорында  аттьщ 
бейнесі де дәріптеліп, идеалды сипатқа ие болып жүреді. Тұлпардың бей-
227

несінен де халықтың батырға керек ат қандай болуы шарт деген көзқарасы
көрінеді. 
. 
. . . . .
Батырлар  жырында  жаудьщ  бейнесі  де  ірілендіршш,  сомдалып
корсетіледі, себебі халық батыры осал дұшпанмен емес, өте күшті, қаһарлы 
да қайратты жаумен шайқасуы тиіс. Сонда ғана ол езінің шын батыр екенін 
корсете  алады.  Осы  дәстүр  «Қобьшанды  батыр»  эпосында  да  сақталған. 
Мэселен, алты жасар Қобыланды ең алғаш Қүртқаны аларда қызылбаетың 
қырық бес  ерімен  шайқасады.  Сол сияқты денесінен оқ өтпеитін Көбікті, 
Біршымбай, Ноғайлы жүртын қан жылатқан Қазан -  бүлардың бәрі нағыз 
жаужүрек,  қорқу  дегенді  білмейтін,  орасан  күші  бар  баһадүрлер.  Олар- 
ды жеңу  арқылы Қобыланды өзін тек ғаламат батыр ғана емес,  елш,  ата- 
мекенін  қорғаушы  нағыз  халық  үлы  екенін  дәлелдеп  шығады.  Ьүгінп 
оқырман үшін «Қобьшанды батыр» жыры осы ерекшелігімен  қадірлі осы 
ерекшелігімен маңызды эрі өнегелі. «Елдің атын ер шығарады, ердің атын 
ел шығарады» — деген атшіы сөз осындайдан туған.

ҒАШ ЫҚТЫҚ ЖЫР
Жалпы  сипаты.
  Қазақ  фолыслорында  екі  жастың  махаббаты  туралы 
әңгімелейтін  эпикалық  шығармалар  бар.  Оларды  фолыслортану  ғылымы 
«лиро-эпос»  деп  атайды.  Қазіргі  шақта  «романдық  эпос»  деген  атау  да 
орныққан.  Біз  қазақ ұғымына түсінікті,  эрі  ел  арасында  айтылып  жүрген 
«ғашықтық  жырлар»  деген  атауды  қолданғанды  жөн  көрдік.  (Рас,  кейде 
синоним ретінде «романдық эпос» тіркесін де пайдаланамыз).
Екі жастың бір-біріне деген сүйіспеншілігін жырлайтын эпостарда, не- 
гізінен, махаббат отына жанған қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға 
үшыраған тағдыры  баяндалады.  Әдетте,  олардың бақытына  кедергі  бола- 
тын нәрсе — ата-аналардың қарсылығы, немесе қызға ғашық басқа жігіттің 
жауыздығы,  я  болмаса  екі  рудың  араздығы  болып  көрсетіледі.  Міне, 
тақырыптың, оқиғаның осы негізде өрбуі  бүл шығармалардың ел арасына
кең таралуына  себеп болған.
Ғашықтық  жырлар  көркем  фольклордың даму  барысында  батырлық
эпостан  кештеу  қалыптасқан,  бірақ  бүл  қаһармандық  жыр  мүлде  өшіп, 
оның  орнына  романдық эпос  келді  деген  сөз  емес.  Эпостың  бүл  екі  түрі 
көп уақыт бірге, бір-бірімен байланыса, қатарласа өмір сүрген. Сондықтан 
олардың  үқсастықтары да аз емес, айырмашылықтары да баршылық.
Ғашықтық  жыр  да,  батырлық  жыр  да  эпос  жанрына  жатады, 
сондықтан  олардың  жалпы  поэтикалық  сипаты  ұқсас.  Айталық,  сюжет- 
тік  құрылымдардың  бір  типті  болып  келуі,  образдар  жүйесіндегі  біркел- 
кілік,  яғни  кейіпкерлердің  тек  біржақты  суреттелуі,  өлең  құрылысы  мен 
бейнелеуіш құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде 
д е  
кездеседі.  Бұлар эпос жанрының табиғатынан туындаған ұқсастық. Со- 
нымен  бірге  батырлық  жырдың  ғашықтық  эпосқа  тигізген  әсері  де  бар. 
Мэселен,  қызды сүйген жігіттің образында қаһармандық қасиеттердің бо- 
луын, қыздардың бейнесіндегі әдемілік, адалдық сиякты қасиеттермен бір- 
ге ержүректік пен қайрат-күштіліктің көрінуін батырлық жырдың ықпалы
деуГв-болады. 
/ 
г 
. 
.  _ 
. 
. 
с
Солай  бола тұрса да,  романдық эпостьщ  өзіндік  оелгілері де  көп.  ьң
алдымен, оның басты тақырыбы -  соғыс емес, бейбіт өмірдегі екі жастьің
махаббаты.  Сүигеніне  қосылу  үшін  күрескен  қыз  бен  жігіттщ  бүкіл  тір-
шілігі,  іс-эрекеті кэдімгі қазақ аулында өтеді,  сол себепті  елдің түрмысы,
Щ
 
229

салты, іүрпы жан-жақгы көрсетіледі. Ғашыугық жьірдьщ кұллі оітімі, ауаны
-  
т ы н ь ш іт ы
 
жагдай, кейіпкерлердің іс-қимылдары, таргьісы -  шым-шытырық 
емес, ал, оқнганьщ орбуі -  баяу, кэдуілгі» күнделікті өмірдің ағымьша сэйкес, 
Романдық эпостың тагы  бір  негізгі  ерекшелігі -  шыгарманьщ аякталуьі  көп 
жағдайда  трагедиялы  болып  келеді.  Аталмыш  жанрдьщ сюжеттік непздері 
мен кейіпкерлері шыгу тегі жағынан көне аңыздауларға да, кейінп уақытгарда 
болған  шын оқиғаларга да арқа сүйейді және оларды таза романтикалық па- 
фоста баяндайды. Соньщ өзінде де эпостық мэнін жоғалтпай,  кейіпкерлердщ 
сезімдерін,  олардың  қуанышы  мен  күйінішін суреттеуге  кең орьш  беріледі, 
қаһармандардың  адамгершілік  қасиеттерін  ашуға  үлкен  кеңш  белшеді. 
Мұңдай жағдай кейіпкерлерді  шындықка жақын етіп бейнелеуге, оларда ас- 
пандата әсірелемеуге  міндеттейді.  Егер  багырльщ жырларда болашақ багыр 
гажайып жағдайда туып, жедел өсіп, ерлік пен күш-қайратын бала шагында- 
ақ  көрсетсе,  романдьщ  эпоста  бас  кейіпкерлер  эдеттегі  адамдар  сияқгы  ер- 
жетіп,  есейеді.  Мұнда қаһарман  өзінің сүйікгісін де тек ерлікпен  ғана емес, 
сырт пішін-келбетімен,  ақылымен, өнерімен тэнті етіп, табындьфады. Бұлаи 
болуыньщ себебі -  ғашықгық жыр жанры қалыптасьш, өркендеген дэуірдеп 
қоғамда жігітгің (қыздың да) идеалы өзгере бастаған болатьш. Енді идеалды 
жігіт -  тек қара күштің иесі ғана емес, ол алдымен өнерлі, бшімді, яғни «сепз
қьфлы, бір сырлы» азамат болды.
Жалпы,  элем  халықгары  фольклорының  тарихына  көз  салсақ,
гашықтық  жыр  көркем  эпос  ретінде,  негізінен,  өркендеген  феодалдық 
қоғамда қалыптасып, дамиды екен. Оның себебі, бұл кезеңде адамдардьщ 
санасында,  өмірде рухани  өзгеріс орын  алып, жаңа қоғамдық идеал паи- 
да болатын көрінеді.  Енді өмір сүру үшін тек батырлық көрсетіп, сыртқы 
жаулармен  соғысу  ғана  емес,  бақытгы  болу  мақсаты  алга  шығады  да, 
елдің  сана-сезімінде  жеке  адамның  тағдыры  мен  әлеуметпк  мэселелер 
көкейге  қонып, 
актуальді  бола  бастайды.  Бұл  тұста  бүкш  мәдениет 
қайраткерлерінің,  ақындар  мен  жыршьшардың  назары  жеке  адамньщ 
бақыты  мен  тагдырына,  махаббат  пен  отбасы  мэселелеріне  ауысады. 
Мұндай  өзгерістің болуы  заңды  еді.  Өйткені,  эрбір жаңа дэуір  мен жаңа 
ұрпақ  бұрынғы  мұраны  ғана  пайдаланып  қоймайды,  олар  өз талабы  мен 
талгамына сай дүниелерге мұқгаж болады да, өз уақытының сауапдарына 
жауап беретін  шьн-армалар тудырып,  соған сэйкес кейіпкерлерді сомдаи- 
ды.  Өстіп,  дүниеге  екі  жастың  тағдырын  баяндайтын  көлемді  эпикалық
жыр дүниеге келіп, романдық эпос жанрын қалыптастырады.
Біздің ғашықтық жыр жеке көркем жанр ретінде қазақ хандығы кезін-
де қалыптасқан. Әлбетте, оның кейбір сюжетгері мен сарындары өте ерте 
заманда  пайда болған.  Бұл түрғыдан  қарағанда,  ондай сюжетгер  мен са- 
рындар сонау рулық қауымның ұғым-түсініктеріне, алғашқы мемлекеттер 
мен  Түркі  қағанаты  замандарындағы  наным-сенімдерге,  дүниетанымға
меңзейді.  Мұның өзі романдық эпостың көркем түрге дешнп  даму жолы 
өте  ұзақ  болғаньш  аңғартады.  Мұны,  мәселен,  «Қозы  Көрпеш 
Ьаян
Сұлу» жырынан көруге болады.
230

«ҚОЗЫ КӨРПЕШ -  БАЯН СҮЛУ» ЖЫРЫ
«Қозы  Көрпеш  -   Баян  Сұлу»  жырының  қай  кезде  пайда  болғаны 
жөнінде ғалымдар әрқилы болжам айтады. Бір топ зерттеуші бұл  жыр Жошы 
ұлысында  дүниеге  келген  десе,  екінші  топтағы  оқымыстылар  Ноғайлы 
дэуіріне телиді. Ал, үшінші топтағы ғалымдар аталмыш эпостың пайда бо- 
луын Қазақ хандығымен байланыстырады. Бұлардың бәрінен өзгеше пікірді 
М.Әуезов пен Ә.Марғүлан ұсынады. М.Әуезов  1927 жылғы кітабында бы- 
лай деп  жазады:  «Қозы  Көрпеш  нағыз  қазақ жұртының  әңгімесі  болса да, 
өлгенше ескі заманньщ  әңгімесі.  Бұған дэлел -   барлық түрік жұртына те- 
гіс жайылғандығы, екіншісі, елдің салтын суреттеген жерлерінен бшінеді... 
Меніңше,  «Қозы Көрпештің» ете ескілігін  білдіретін дәлел: осы әңгіменщ 
якут (саханың) ішінде болғандығы, олар мұсылман емес. Алыс солтүстікке 
кеткеніне  көп  заман,  қазақган  оларға  «Қозы  Көрпеш»  әңгімесі  артынан 
қуа  баруға  қисынбайды.  Ол  ел  жалпы  түрік  шеңберінен  жырылып  кеткен 
күнінде осы жақган  ала кеткен жолдасы  болуға лайық.  Олай болса,  «Қозы
Көрпеш» тым кәрі әңгіме болуға керек» [ 1 ].
Ал, Ә.Марғұлан былай дейді:  «Қозы Көрпеш -  Баян Сұлу» жырының
қай кезде шыққанын жақсылап айыратын белгінің бірі -  оның күмбезі. Бұл 
күмбез  ете  ерте  уақытта,  исламнан  көп  бұрын,  ғұн  заманында  не  Түркі 
қағанаты  кезінде  тұрғызылған  белгі»  [2].  Осы  еңбегінің  тағы  бір  жерін- 
де  Ә.Марғұлан  бұл  күмбездің,  оның  ішіндегі  тас  мүсіндердің  жасалған 
мезгілі -  Түркі қағанаты, яғни VI-VIII ғасырлар шамасы» -  деп нақтылай
түседі [3].
М.Әуезовте де, Ә.Марғұланда да эңгіме «Қозы Көрпеш -  Баян Сұлу» 
жырының  бізге  жеткен  осы  күнгі  үлгісі  жайында  емес,  сол  жырдаң  ең 
ескі,  түпкі  сюжеті  туралы  деп  оилаймыз.  Егер  бұл  эпостың^ қазіргі  түрік 
халықгарындағы  (айталық,  башқұрттағы,  қазақгағы,  алтайлықгардағы) 
нұсқаларын  жалпы  мазмұны,  кейіпкерлері,  мифтік  ситуациялары  мен
жер-су  атаулары,  т.б.  компоненттері  бойынша салыстыра  қарасақ,  «Қозы 
Көрпеш -  Баян  Сұлудың»  ең  алғашқы,  түпкі  сюжеті,  шынында да,  сонау 
Түркі  қағанаты  тұсында  пайда  болғанына  көз  жеткізуге  болады.  Оған
дәлел көп  [4].
Алғашында  Алтай  өлкесін  мекендеген  түркілерде  эңгімеленген 
жігіт  пен  қыздың  үйлену  тарихы  туралы  сюжет  Түркі  қағанаты  ыдырап,
'9
231

туыс  тайпалар  жан-жаққа  ауа  көшіп  кеткенде  әр  тайпаның  меншігіне 
айналып,  солармен  бірге  әр  жаққа  тарайды.  Сөйтіп,  ол  Алтайдан  Еділге 
дейінгі  аралықга  әңгіме,  ертек  түрінде  айтылады.  Әр  үлыс-тайпа  өзінің 
барган  жерінде  сюжетке  оз  қосымшасын  қосады.  Біреуінде  сюжеттің 
мифологиялық  сарыны  күшейе  түссе,  екіншісінде  оқига  қоюлана түседі, 
сойтіп,  алгашқы  сюжет  кеңейеді,  эр  жанрда  көріне  бастайды.  Жігіттің 
үйленуі  қиындатылып,  неше  алуан  кедергілер  мен  жагдайлар  енгізіледі. 
Біреуде  аңыз,  біреуде  ертек,  біреуде  өлең  болып  баяндалады,  бірақ түтас 
жыр әлі тумайды.
Жүйелі  жырдың әдепкі үлгілері  Алтын  Орда заманында пайда болған 
тэрізді. Тарихтан белгілі: бүл мемлекеттің қүрамында  қыпшақтілді түркілер 
басым бодцы. Әділін айтқанда, ол  империяның түргындары осы күнгі қазақ, 
ногай, татар, башқүрт,  алтай, т.б. этностардың бабалары еді. Сейтіп, баяғыда 
Алтайдан тараған түркі тайпалары, ықгиярсыз болса да, бір мемлекетке ен- 
ген,  өзара  қарым-қатынасын  қайтадан  күшейткен.  Осы  түста  әрқайсысы 
өзінше айтып жүрген жігіттің үйленуі туралы сюжетке  негізделген әңгіме- 
аңыздар,  ертек-өлеңдер  енді  топтаса  бастайды,  фольклорлық  түтастану 
процесіне  түседі.  Соньщ  нэтижесінде  сюжет  бұрынғыдан  да  күрделенеді, 
қосымша оқиғалар, эпизодтар пайда болады, кейіпкерлердің саны көбейеді. 
Бірте-бірте жүйелі жырдың  нүсқасы қалыптаса бастайды.
Алайда, бүл үрдіс Алтын Орданың ыдырауына байланысты қайтадан 
үзіледі.  Үлкен  мемлекеттің  орнында  пайда  болған  хандықтар  әрқайсысы 
өзінше  өмір  сүріп,  өзінше дамиды.  Қазан,  Астрахан,  Қырым  жэне  Қазақ 
пен  Сібір  хандықтары  халқының  қүрамы  тағы  да  осы  -   қыпшақ  тілді 
түркілер  болады.  Олар  енді  бэрі  айтып  жүрген сюжетті  тағы  әрқайсысы 
өзді-өзіне  алып  кетеді,  сөйтіп,  «Қозы  Көрпеш»  жырының  осы  күнгі  эр 
үлттық нүсқасының алғашқы үлгілері туады.
Жеке отау тігіп,  өз мемлекетін қүрған қазақ халқы бүл сюжетті үлкен 
жырға  айналдыра бастайды.  Қазақ елінің түрмыс-тіршілігі  мен  өмір  сал- 
ты  эпикалық  дәстүрді  қайтадан  жаңғыртады,  елдік  пен  ерлік  мәселесін 
котеріп,  бүрынғы қаһармандық эпостарды жырлаумен қатар,  кейінгі  жау- 
лармен шайқастарда ерекше көзге түскен батырлар мен хандар, сүлтандар 
туралы жаңа туындыларды, яғни тарихи жырларды емірге әкеледі. Ежелгі 
аңыз-әңгімелерді қайта түлетеді.  Бүндай процеске Қозы мен Баян тарихы 
да түседі, оның сюжеті түтастанады, оқиғалары молығады, кейіпкерлердің 
іс-эрекеттері  мен  тартысы  ширыға  түседі,  кейбірі  езгеріске  үшырайды. 
Енді  Қозыға  қастандық  істейтін  адам  -   қалмақ  Қодар  болады.  Сейтіп, 
Қазақ  хандыгы  түсында  «Қозы  Керпеш  -   Баян  Сүлудың»  эпостық  негізі 
қаланады, ол таза жыр формасына кешеді.
Ал, оның бізге жёткен қалпындағы нағыз керкем шығармаға айналуы
-  XVIII жэне XIX ғасырға түспа-түс келеді. Бұл кезеңде қазақ елі, басқа да 
біраз түркі халықтары сияқты Ресей империясына қарайды. Бұл оқиганың 
қайшылықты  салдары  кеп  болды.  Бір  жағынан,  халық  басқа  жұртқа  бо- 
дан  болып, ұлттық тәуелсіздігінен  айырылса,  екінші жағынан,  бұрын жиі
232

болып  тұратын  сыртқы  шапқыншылықтан  құтылды.  Ата  жауы  болған 
жоңғарлықгардың  шапқыншылығынан құтылған соң қазақ фольклорында 
қаһармандықтан  гөрі  лирикалық сипат алға шықгы.  Осы тұста батырлық 
жэне тарихи жырлармен қатар романдық эпос та  кең өріс алып,  ақындар 
мен  жыршылар  байырғы  «Қозы  Көрпеш»  тарихын  үлкен,  кең  қүлашты 
эпосқа айналдырады. Енді ежелгі сюжет көптармақты, эпикалық пафосты, 
нағыз сөз өнеріне лайық көркем туынды болып баяндалады. Шығарманың 
сюжеті  бірнеше  есе  өсіп,  кеңейіп,  композиңиялық  жүйеге  түседі,  сөйтіп, 
жьфдың  басталуы,  коллі^зиясының  дамуы,  шарықтау  шегі,  аяқгалуы
-  түгелімен бір ізге келеді. Сонымен бірге кейіпкерлердің образдары  сом- 
далады,  олардың тартысы  күшейеді.  Эпостың тілі  көркем,  бейнелі  сипат 
алады.  Көптеген  ескі  мифтік  үғымдар  шеттетіліп,  шығарма  біршама реа- 
листік, эсіресе, романтикалық сарынға ие болады.
Эпостың  басты  тақьфыбы  -   сүйіспеншілік  мәселесі  жаңаша,  сол 
кезеңге  сэйкес  түсіндіріліп,  жырланады.  Қозы  мен  Баян -  бір-біріне  жай 
ғана  ғашық  болған  жігіт  пен  қыз  емес.  Олар  екі  әкенің  сертін  орында- 
ушылар  болып  суреттеледі.  Сөйте  түра,  олар  бірін-бірі  көргенде  үлкен 
сезімге  бөленіп,  шын  ғашықтарға  айналады.  Жалпы,  бізге  жеткен жырда 
сүйіспеншілік  пен  имандылық,  адалдық  пен  адамгершілік  мәселелері  ең
басты, ең негізгі болып көрсетіледі.
Сонымен,  ХУІІІ-ХІХ-ғасырларда  «Қозы  Көрпеш  -   Баян  Сүлу» 
жыры ежелден  келе жатқан сюжетті  мүлде жаңа сапаға көшіреді, жаңаша 
эңгімелейді.  Жігіттің  үйленуі  туралы  ескі  эңгіме  ендігі  жерде  махаб- 
бат  үшін  күрескен  екі  жастың  тағдырын  баяндайтын  әдемі  жыр  ретін- 
де  орындалатын  болады.  Талантты  ақын-жыршылардың  арқасында  бұл 
шығарма елдің сүйіп тыңдайтын  жырына айналып,  бүкіл Қазақстанға та- 
райды. Орыстың үлы ақыны А.С.Пушкиннің бүл жырдың мазмүнын Орал 
өңірінен жаздырып алуы -  осының айғағы.
Қазіргі  шақга  «Қозы  Көрпеш  -   Баян  Сұлу»  жырының  бізде  хатқа 
түскен 33 мэтіні бар. Олар Қазақстанның эр түкпірінен жазылып алынған. 
Кейбірі -  жыр түрінде, енді біреулері -  проза үлгісінде, ал, кейбірі -  орыс 
тілінде. Қалай болғанда да, мұншама текстің болуы -  бұл жырдың халыққа 
өте қымбат, сүйікті шығарма екенін көрсетеді.
Бұл жьф сюжетінің өте көне екенінің тағы бір дәлелі -  оның бірнеше 
түркі халықтары фольклорында болуы.  Мәселен,  айтылмыш жырдың  та- 
тар халқында 28 мэтіні хатқа түссе, башқұрт елінде -   10 шақты, ал,  алтай 
жұртында 6 мэтін жазылып алынған.  Аталған халықтарда жырдың негізгі 
сюжеті -  жігіттің үйленуі. Бұл көне сюжет эр халықта эр түрде баяндалған. 
Мысалы,  алтайлықтарда сюжет мифологиялық сипат алған.  Ол батырлық 
эпосқа айналған жэне мүнда кейіпкерлер де, оқиғалар да ертегілік эрі миф- 
тік сарында бейнеленген. Біздің байқауымызша, алтайлықтардың нұсқасы 
ең алғашқы сюжеттің көне белгілерін молырақ сақгаған сияқты.
Башқұрт версиясында да ертегілік мотивтер мен мифологиялық  кейіп- 
керлер ұшырасады. Алайда, олардың архаикалық мэні сәл озгерген. Мыса-
233

лы, бас кейіпкерге қастандық істейтін болып дию мен перілер көрсетіледі 
және  олар  алтай  нұсқасына  қарағанда  басқа  мақсатпен,  яғни  басқа  се- 
бепке  байланысты  қас  болады.  Олар  Қарабайға да,  оның баласы  Қозыға 
да  мұсылман  болғандары  үшін  дұшпан.  Ал,  Қарабай  мен  Қозыға  көмек 
беруші  болып  ақ  сәлделі  әулие  көрінеді,  ол  өзі  желеп-жебеп  жүрген  бас 
қаһарманға ылғи Мұхамед пайғамбарды есте ұстап, соған сиынып жүруді 
өсиет етеді.
Көне сюжеттің,  атап айтқанда,  кейіпкерлердің исламдық сипат алуы, 
әсіресе,  татар  версиясында  басымырақ.  Жалпы,  татар  тіліндегі  мәтіндер 
ертедегі  сюжеттің  дастанға  айналғанын  аңғартады.  Олардың  барлығы 
дерлік  Сібір татарларынан  жазылып  алынған  және  бэрі  қара сөз түрінде, 
тілі,  негізінен,  қазақшаға  жақын.  Мәтіндердің  ішінде  өлең  жолдары  кез- 
деседі  және  бақташылық  өмірдің  белгілері  айқын  көрінеді,  тіпті,  кейбір 
варианттарының  мазмұны  қазақтікімен  бірдей,  әрі  татар  тұрмысында 
баяғыда  ұмытылған  мал  шаруашылыгы  мен  оның  ұғымдарын  сақтап 
қалған. Мысалы, Қозы қой багып, оны кешке қораға айдап келеді, отардағы 
кэрі  қойлар  Қозыны  танып  қояды,  т.с.с.  Әсіресе,  өлеңмен  айтылатын 
жәйттерде  ескі  бақташылық,  малшылық  әмірдің  белгілері,  қазіргі  татар 
тілінде жоқ мал атаулары, көшпеліліктің іздері мол.
Қазақтың «Қозы Корпеш -  Баян Сұлуына» келер болсақ, қай нұсқасын 
алсақ та -  төгіліп тұрган жорға жыр, жарқырап тұрған сөз маржаны, нағыз 
классикалық  эпостың  өзі.  Ол  өзінің  таза  поэзиялық  үлгіде  болғанымен 
ғана  емес,  сондай-ақ  образдардың  сомдалуымен,  композициясының 
жүйелілігімен,  тілінің  өрнектілігімен,  эуенділігімен  жэне  кене  діни 
нанымдар  мен  мұсылмандық  түсініктерді  шебер  ұштастыруымен, 
кошпелі-бақташылық тіршіліктің  озіне  ғана тэн  эсемдігін даланың  қатал 
дүлейлігімен  жымдастырып,  бэрін  жарасты  етіп  корсете  білуімен  басқа 
халық версияларынан  оқшауланып тұрады.  Әрине,  мұндай коркемдік  көп 
ғасырдың жемісі, талай жыршы-ақындардың еңбегі. Жогарыда айтқан бір- 
неше халықгың нұсқаларын салыстыра қарағанда осы жырдың сюжеті оу 
баста  әңгіме,  ертек түрінде  айтьшғаны  байқалады.  Мұны  «Қозы  Корпеш
-  Баян  Сұлу» жырының композициялық құрылымынан  айқын коруге  бо- 
лады. Жырдың құрылымдық реті мынадай:
1 .Балалар (ұл да, қыз Да) әкелері үйде жоқ кезде, бір мезгілде дүниеге 
келеді.
2.Қозы өзіне айттырылған қызды іздеп, сапар шегеді.
3.Қозы  болашақ  қайын  атасының  ауылына  келеді.  Ол  өзінің  пішінін 
өзгерткен; оны ешкім танымайды.  Ол қыздың экесіне малшы болады.
4.Қозы озінің қайын атасымен қақтыгысқа түседі, оны жеңеді, сөйтіп, 
сүйікті Баянымен қосылады. Бірақ қапыда мерт болады.
Кейбір нұсқаларда:
5.Дұшпандарын жеңіп, Қозы Баянга үйленеді, сол елді билейді.
6.Қозы  озінің  атамекеніне  қайтып  келеді,  балалы  болады.  Баласы 
әкесінің ісін жалгастырады.
234

Міне, бұл -  жырдың шартты түрдегі схемасы. Осы схеманы ертегілер- 
де де кездестіреміз. Әдетте, қазақ ертегілері көбінесе болашақ кейіпкердің 
дүниеге келуімен басталады. Ол туардан бүрын әкесі эртүрлі себептермен 
үйде  болмайды:  ол ұзақ жолда жүреді,  немесе  басқа жұртпен соғыста бо- 
лады,  я  болмаса  жас  нәрестенің  дауысын  естігенде  қуаныштан  жүрегім
жарылып кетер деп, әдейі үйден кетіп қалады, т.с.с.
Дүниеге  келген  бала  ержетіп,  өзіне  жар  іздеуге  аттанады.  Ол  небір 
қиындықтардан өтіп, болашақ әйелінің еліне келеді.  Оны ешкім білмейді, 
ол енді қыз әкесінің өте ауыр шарттары мен талаптарын орындауга мэжбүр 
болады.  Кейбір  ертегіде  кейіпкер  өзінің  қайын  атасымен  күш  сынасып, 
шайқаста  жеңіп  шыгады.  Қыз  әкесі  амалсыздан  оган  қызын,  патшалық 
тагын  береді.  Сейтіп,  элгі  жігіт  қайын  атасының тағына отырады.  Содан 
соң ол біраз уақыт осы елді билеп тұрады да, әйелін алып, еліне аман-есен
оралады.
Ертегідегі  бас  кейіпкердің  қайын  атасының  тағына  отыруы  мен 
қайын  жүртында  біраз  уақыт  мекендеуі  — ежелп  матриархат  дэуіріндегі 
дәстүрдің  елесі.  Ол  дэстүр  бойынша  үйленген  жігіт  эйелінің  елінде 
тұратын  болган.  Мұны  матрилокалдық  неке  деп  атаған.  Ол  XX  ғасырға 
дейін  Африка  мен  Океанияның,  Индонезия  мен  Солтүстік  Американың 
байырғы  түрғындарында  сақталған  [5].  Бұл  дәстүрдің  басты  ерекшелігі
-  үйленетін жігіт қыздың үйіне бір-екі жыл жұмыс  істеуге міндетті. Оған 
достары да жэрдемдескен. Егер болашақ күйеу бала жұмысты нашар істе-
се, оған 

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: