Б. Адамбаев апық

айт ы с - т а рт ыс тың , д а у - т а л а с т ы ң а й ы қ п а с
көзі 
болған.
Сөйтіп, қ а з а қ ше ше н ді к өнерінің шығ ып қ а лы п т а с у ы н а ,
негізінде, а й т ы с - д ау л ар себеп болған.
Қ а з а қ т а ж е р — о р т а қ ме нші к ке ж а т қ а н . Д е м е к , кім 
әлді, кім м а л д ы болса — ж е р соныкі. Міне, осында й ау- 
ы с п ал ы 
дәулет, о р т а қ меншік ж ә н е әм е ң ге р л ік секілді 
қ о ғ а м қ о р ғ а м а ғ а н , з аң ме н ме жел ен б ег ен «бөліспеген ен- 
ші лер» билер а л д ы н д а қ а р а л ғ а н , ал о л а р б а р л ы қ ақы- 
лы, қ ы л м ы с т ы істерді сөзді ң шы н ын а қ а р а м а , қ и сын ын а 
қ а р а деген к ө з қ а р а с п е н шешкен. С о нд ы қ т а н қ а л а й д а та- 
л а п к е р а й ып т ау ды ң , ай ы п к ер а қ т а л у д ы ң
а м а л - а й л а с ы н
іздеген. Осы ізденіс ж ә н е әрк і м өзі нше қ о р ғ а н а т ы н әдет 
қ а з а қ ш а р у а л а р ы н «еріксіз» т а п қ ы р л ы қ қ а , ше шен д і к ке 
б а у лығ ан .
Сөйтіп, көшпелі ел ді ң осында й ті рші лі к ере кше лі кте- 
рінің өзі а қ ы н д ы қ - ш е ш е н д і к өнердің д а м у ы н а түрткі бол- 
ран. Қ а з а қ р у л а р ы ны ң , ауылдарынын, ж ұ р т ж а ң а р т ы п ,
м а л ы н а ж а й ы л ы м қуып үнемі көші п-қонып жү р уі ж ә не
н еғ ү р л ы м қ он ыс ы ш а л ғ а й , а та сы
ал ыс
рул ар ме н 
қ ыз
алысып, қ ы з берісу, а л ы с - ж а қ ы н демей бірін-бірі 
жиі- 
жи і ж и ы н ғ а ,
ас-тойға ш а қ ы р ы с ы п а р а л а с ы п түруы — 
осының б а р л ы ғ ы б ір ы ң ғ ай х а л ы қ тілінің, ауыз әдебиеті- 
нің қ а л ы п т а с у ы н ,
өсі п-өркендеуін 
қ а м т а м а с ы з
еткен. 
О н ы ң үстіне а й ты с - д а у л а р д ы д ә л ел де п ше шеті н шешен, 
шебер билерг е х а л ы қ т ы ң көрсететін қ ұ р м е т - с ый л а р ы да 
т а л а н т т ы ж а с т а р д ы сөз өнерін үйренуге, игеруге ынта- 
л а н д ы р ғ а н . Ос ыд а н келіп б үкі л ел д е сөйлеу 
мәдениеті, 
оның ж о ғ а р ғ ы көрінісі ше ше н д і к өнер өркендеген.
Ш ын өнер иесіне сүрі нсе сүйеп, ж а ң ы л с а түзеп оты- 
ратын қ а м қ о р қ а у ы м керек, өнер иесін б а ғ а л а й
білетін 
б ат ы л д а әділ сын керек. Қ а з а қ х а л қ ы өнер а да м ын кор- 
рай да, сынай д а білген.
А қ ын д ық - ш е ш ен д і к өнердің өсіп-өркендеуіне 
ең бір 
қ а ж е т т і ж а ғ д а й — еркіндік, қ ы сы л м а й , қ ы мс ы н б а й еркін 
сөйлеуге бостандық, сөз бостандығ ы. Б ү л жөні нен қ а з а қ
елі нде сөзге тиым с а лы н ба ғ а н , шек қ ой ыл м а ғ а н .
Қ а з а қ елі нде х а н д ық
жой ыл ы п .
билер 
әл еуметті к 
өмі рден ы ғ ыс т ыр ы л ғ ан ме н а к ы н д а р мен шешен билерді н 
ел а р а с ы н д а ғ ы ы қ п а л ы мен әсерін п а т ш а әк імші лігі пай- 
д а л а н а білді. Ж а р а м с а қ а қ ы н - ж ы р ш ы л а р к а й д а
х а л ы к
ж и н а л с а : б а з а р д а , жә рм е н ке д е, б о лы с т ар с а й л а у ы н д а а қ
пат ша ны , ж а н д а р а л д а р д ы , қ а л а берді оязды, д у а н ба сы -
ны, болысты м а қ т а п - м а р а п а т т а й б аста ды, а л п а т ш а әкім- 
шілігін ж ы р л а м а ғ а н , ж а р л а м а ғ а н а қ ы н - ж ы р ш ы л а р (Ма-
138

камбет, Б а л у а н Ш о л а қ , Мәди, Ж а я у Мұса,
Ж а м б ы л
т. б.) қуғ ын ғ а ұ шы ра д ы.
С ар а й а к ы н д а р ы н д а й емес 
билер 
п а т ш а
т ас т а ғ а н
же мг е бірден еліге қ ой ма ды, сүйегіне сіңген б ұқп а а қыл- 
дықпен, ж а ң а б а с ш ы л ы қ т ы ң аңысын аңл ап, ақ ыр ы н күт- 
ті. Б і р а қ а к с үй е к м ы р з а л а р д ы ң п ай да күн е мд і к, мансап- 
қ о р л ы қ пиғылын же ті к білетін п а т ш а әкімші лігі көп ұза- 
ма й- а қ о л а р д ы да өз ау зын а қ а р а т ы п алды, қ а з а қ бай- 
л ар ым е н бірге өзі мші л билерді п ат ш а шенеуні ктері өзіне 
ыңғ а йл ап, ауыз ж а л а с у ғ а тырысты.
Қ а з а қ елі бірнеше өлкеге, е лк е уездерге, уезд болыс- 
т а р ғ а белінді. О л а р д ы (уезден төмен қ а р а й )
қ а з а қ т а н
'<сайланған» аға с ұ л т а н д ар мен болыстар, с т а р ш ы н д а р
мен е л у б а с ы л а р б асқ ар д ы.
П а т ш а әк імші лігі төменгі 
б а с қ а р у а ппаратын, атап а й т қ а н д а , өзінің ор ы нд ау шы-
л ар ын іріктеп ал у үшін елде ж ы л са йын с а й л а у өткізіп, 
шен қ ү м а р ауыл а тқ а мі не рл е рі н ө за ра айтыстырып, та- 
л а с т ыр ы п қойды. Онсыз да а л а ауыз, бәсекелес ру басы- 
л а р ө з а р а қ ыр қ ы сы п а р а л а р ы б үр ын ғ ыда н д а алыстап,
ыдырай түсті.
Міне, осы кезде қ а з а қ д ал ас ын а р а л а ғ а н п оля к жур- 
налисі А. Янушкевич б ол ы ст ы қ қ а т а л а с қ а н ру басы фео- 
д а л д а р д ы ң а й т ыс т а р ы т у р а л ы б а ғ а л ы дер ек тер к а л д ы р -
ған. Ж у р н а л и с т т у ы ст а р ы на ж а з ғ а н бір х ат ын да екі ж а р
болып а й тыска н Қ ойшыб а й ,
Т оқ ы мб ай
ж ә н е Бейсе ке 
шешендерді н сөздерінен үзінді 
келтіріп 
б ыл ай
дейді: 
«Бұл іс біздің бірнеше күнімізді алды, өйткені а й тысқа 
бір-біріне қ а р с ы
екі п арти я көтерілді. Б а р л ы қ
мүдде, 
ынта-жі г ер қозды. Эр минут сайын ж а ң а шешен сөйлей- 
ді; осы бір д а л а Д емос фе н де рі н і ң кейбі реулері мені сөз- 
дерінің м а зм ү н ды лы ғ ым е н жә не жі герлі лі гі мен 
б аура п
алды. Егер ежелгі Г р ец ия д а немесе Р и м д е әмір сүрсе 
старшин Т оқ ы мб ай мен Бейсе кені ң өз де р і - а қ
л а в р д а н
белдері бүгілген б олар еді »1.
Бі рн еше Ұлы ж ү з р у л а р ы ны ң өздерін Ресей қол ас- 
тына ал у т у р а л ы ж а з ғ а н х ат т а р ын а л а й ы қ жә не а р н ай ы 
жіберген елші лері мен бірге 1848 ж ы л д ы ң м а м ы р айын- 
да Омб ы да н ш ы қ қ а н ше к ар а
комис сиясының бастығ ы 
генерал Вишневский б а с т а ға н э кспед ицияның қ үр а м ы н-
да к а т а р д а ғ ы с а ра п шы , с а н а қ ш ы қыз ме тк е р ретінде елді 
Ертістен Лепсі ге дейін, Лепсі ден Т а р б а ғ а т а й — Б а л қ а ш
Қ а р қ а р а л ы ма ршр у ты ме н ал ты ай а р а ла п , О м б ы ғ а к а ­
зан айында о ра л ға н А. Янушкевич ж о л ш ы б а й көрген-біл-

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: