Б. Ж. Рыскалиева тамақтану гигиенасы
жүктеу/скачать 1,26 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Ағзаның энергетикалық шығындары. Энергетикалық қажеттілікті анықтау әдістері. Адамның энергия шығындары әдетте реттелмейтін болып: негізгі алмасу және тағамның спецификалық динамикалық әсері (тамақ термогенезі) және реттелетін болы бөлінеді: ақыл-ой және физикалық белсенділікке жұмсалатын энергия. Негізгі алмасу - бұл физикалық демалу жағдайында (мысалы, ұйқы) адамның өмірлік маңызды процестерін (жасушалық метаболизм, тыныс алу, қан айналымы, ас қорыту, ішкі және сыртқы секреция, жүйке өткізгіштігі, бұлшықет тонусы) ұстап тұруға арналған энергия шығыны. Негізгі метаболизмнің мөлшері (НМТ) бірнеше факторларға байланысты: жынысы, бойы, салмағы мен дене құрамы, жасы және гормоналды тепе-теңдік. Негізгі метаболизмнің мөлшеріне күннің уақыты, жылдың уақыты және климат әсер етеді. Демалу энергиясына деген қажеттілік бұлшықет массасына және ағзадағы май тінінің құрамына тікелей байланысты. Ерлерде негізгі метаболизмнің мөлшері әйелдерге қарағанда орта есеппен 10% жоғары және қалыпты дене бітімі кезінде дене салмағының 1 кг-на шаққанда ерлерде орташа 1 ккал/сағ, ал әйелдерде – 0,9 ккал/сағ құрайды. Негізгі алмасудың мөлшері адамдарда тікелей (немесе жанама) өлшеу не есептеу әдістерімен айқындалуы мүмкін. Тікелей өлшеу (тікелей калориметрия) калориметриялық камераларды қолдану арқылы, ал жанама өлшеу (жанама калориметрия) – таңертең оянғаннан кейін, аш қарынға, соңғы тамақ қабылдаудан кейін 12-14 сағаттан кейін ауа температурасы 20°C болатын бөлмеде арнайы тіркеу аппаратурасын қолдану арқылы жасалады. Бұл жағдайда оттегінің тұтынылуы, көмірқышқыл газының шығарылуы және максималды дәлдік үшін – несеппен шығарылатын азоттың мөлшері бағаланады. Есептеу әдістері арнайы кестелерді немесе формулаларды қолданумен байланысты. НМТ есептеу Харрис-Бенедикт теңдеуіне сәйкес жүргізілуі мүмкін: НМТ ер = 66 + 13,7М + 5Р – 6,8В; НМТ әйел = 655 + 9,6М + 1,8Р – 4,5В мұндағы М-дене салмағы, кг; Р-бойы, см; в-жасы. 16 Тағамның нақты динамикалық әсері (ТНДӘ) немесе тағамдық термогенез - бұл организмдегі қоректік заттарды метаболиздеуге жұмсалатын энергия шығыны. Ақуыздар энергия шығынын арттырудың ең үлкен әлеуетіне ие, бұл НМТ- 30...40% арттырады. Майларды метаболиздеу кезінде НМТ 4...14% артады. Көмірсулар үшін бұл көрсеткіш минималды – 4...7 %. Қалыпты аралас тамақтану кезінде ТНДӘ 10% құрайды. Реттелетін энергия шығындары ақыл-ой және физикалық белсенділікке жұмсалатын энергияны қамтиды. Физиологиялық тұрғыдан алғанда, ақыл-ой және физикалық белсенділік барлық энергия шығындарының кем дегенде 40% - ын құрауы керек. Гигиеналық тұрғыдан алғанда, ақыл-ой және физикалық қызмет адамның энергетикалық қажеттілігін анықтайтын негізгі фактор болып табылады – денені химиялық құрамы бойынша оңтайлы тамақпен қамтамасыз ету мүмкіндігі оның қарқындылығына байланысты. Энергия шығындарын анықтау үшін әртүрлі зертханалық немесе есептеу әдістерін қолдануға болады. Жанама калориметрия әдістерінің ішінде газ алмасуды зерттеуге негізделген Дуглас-Холден және Шатерников-Молчанова әдістері кеңінен қолданылады. Хронометраж әдісі есептеуден ең дәл әдәсі болып табылады, ол адамның күнделікті іс- әрекетінің барлық түрлерін тіркеуден және әр түрлі іс – шаралардың физикалық белсенділік коэффициенттері – белгілі бір жұмысты орындау үшін энергия шығындарының қатынасы негізінде күнделікті энергия шығындарын есептеуден тұрады (кесте 1). Кесте 1 - Әртүрлі қызмет түрлерінің дене белсенділігінің коэффициенті Қызмет түрі Ерлер Әйелдер 1 2 3 Уйқы 1,0 1,0 Жату жағдайы, отыру 1,2 1,2 Шомылу 1,8 1,8 Тамақ ішу 1,5 1,5 Жүру: Жай Орташа Тез 2,8 3,2 3,5 3,0 3,4 4,0 Көлікпен жүру 1,7 1,7 Тамақ дайындау 2,2 2,2 Үй жұмысы 3,3 3,3 Оқу 1,6 1,6 Семинардағы сабақ 1,8 1,8 17 1- кестенің жалғасы 1 2 3 Сабақ арасындағы үзіліс 2,8 2,5 Дәріс жазу 2,0 2,0 Зертханалық жұмыс 2,6 2,6 Спортпен шұғылдану: қалыпты интенсивті 5,7 7,5 4,6 6,6 Топтық есептеу кезінде еңбек қарқындылығының қай тобына кіретініне байланысты әртүрлі мамандықтар үшін физикалық белсенділік коэффициентін қолдануға болады. Әр түрлі кәсіби топтар үшін физикалық белсенділік коэффициенті (КФА) еңбек процесінің ерекшеліктеріне сәйкес әр түрлі қызмет салаларында жұмыс істейтін жұмысшылардың күнделікті энергия шығындары ескереді. Еңбек қарқындылығы мен ауырлығына байланысты барлық жұмысшылар ерлер үшін бес топқа және әйелдер үшін төрт топқа бөлінеді: 1) КФА 1,4 (ғылыми қызметкерлер, студенттер, педагогтар, шенеу- ніктер - көбінесе ақыл-ой еңбегінің қызметкерлері); 2) КФА 1,6 (конвейерлер жұмысшылары, қызмет көрсету саласының қызметкерлері, медициналық персонал); 3) КФА 1,9 (станокшылар, автокөлік жүргізушілері, теміржолшылар, жедел жәрдем дәрігерлері мен хирургтар); 4) КФА 2,2 (құрылыс және ауыл шаруашылығы жұмысшылары, металлургтер - ауыр дене еңбегінің қызметкерлері); 5) КФА 2,5 (жүк тиеушілер, ағаш қақтаушылар, тау - кен жұмысшылары, бетоншылар, қазғыштар-механикаландырылмаған ауыр еңбек жұмыскерлері). жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|