Бағдарламасы бойынша шығарылды Нұрғали Р. Шығармалары

28
ер кегі де, әйелі де негізінен ішіп-жеу, ойнап-күлу жағын көбі-
рек сөз етсе, мыналардың аузында – көрген қорлық зары, мерт 
болған есіл ер Бейсенбайдың тағдыры, көздерінде – туған жерге 
деген көкіректі жарып шыққан ыстық сағыныш жасы.
Негізгі тақырып арғы бетке барғандар трагедиясын көрсету 
болмаса да, автор бір деталь, шағын штрихпен қашып-пысып 
барғандарға әркім қожа болғандығын, кешегі ақ дегені алғыс, 
қара дегені қарғыс саналған тұқымның өзін әлі жеткендер әр 
жерге домалатып, азық қылып жей бастағанын ұқтырады. 
Жасанып келген жауға тіс батыра алмаған Тәңірберген қажы 
үйренген дағдымен, зәре-құты ұшып қорқып, адал қызмет 
ететін жорға құл болдырам дей ме, немене, әйтеуір Аятбайды ақ-
қарасына қарамай дүреге жығады. Бұл әрекет көрерменнің көз 
алдында, бірінші перденің соңғы он жетінші көрінісінде өтеді.
Алғашқыда күрсінумен тынған, от басы, желі қасында ай-
тылған күңкіл, бітеу жара секілді жарлылар ішіндегі қар сылық 
Бейсенбай өлімі анықталған соң, Аятбайдың еңбегі еш, тұзы сор 
болып жүрсе де, жазықсыз соққыға жығылғанынан кейін шы-
мырлап қайнап, сыртқа шыға бастайды.
Өрттің бетін бұратын, ертең бұлар ішетін құдықтардың 
көмейіне қорғасын құятын, әр бұтаның түбінен шиебөрідей 
ұлып, аямай жайратып тастар қас дұшпан болып шығатын 
кім? Оның басқа емес, дәл қазір босағада тұрған анау Аятбай 
жылқышы екендігін сұңғылалықпен сезіп-біліп, таңбалап беріп 
отырған Абылай тұқымы, оқыған офицер де емес, жас қажы да 
емес, қаталдығы ешкімнен кем түспес би де емес, доғал бәйбіше 
де емес, ерке тоқал да емес, көлденең жатқан шөптің қимылынан 
оқжыланның суылын сезетін үлкен қажы – Тәңірберген.
Тұтас, сом құйылған, характері кесек Тәңірбергеннен өз-
гелерінің төменде, әр сайдың арасында жүргендігі, ұсақтығы, 
күйкілігі, бақай қулығы, арамдығы, нәпсіқұмарлығы, мас-
күнемдігі – бір сөзбен жаманшылықтың өзін бұтарлап, бөліп, 
бөлшектеп, әрқайсысы тақымына қолайлы шоқпар қысты-
рып алғанын екінші перденің екінші суретіндегі көріністерден 
жақсы байқауға болады.

29
Қашанда тарих бетінен кетіп бара жатқан тап өкілдері-
нің соңғы күндері тағдырдың тәлкегіне, өмірдің мазағына 
ұшырамақ. Биліктен, тұтқадан айрылу өз алдына, рухани-мо-
ральдық құлдырау масқарашылығы қандай жаман. Өздері 
малдарына толық ие бола алмаған тұқым, енді Тәңірберген 
қажының ақылымен, сый-сияпат атаулыны – жамбысы бар, 
ша паны бар – аткөпір төгіп, қалмақ мықтыларының қолты-
ғына кірмек.
Драмалық әрекетті, сахналық қимылды жандандыра-
тын деталь ретінде қаламгер осы сценада қосалқы персонаж – 
өлеңшіні енгізген. Дастарқан үстінде отырған қалмақтардың 
үлкені Церен Нойынның мінездік сипатында даралық 
ашылмағанмен, кейбір сөздерді әуелі қалмақша беріп, арты-
нан тілмаштың аударуы – көңілге қонымды. Алдында Кәріс 
тоқалды айналдырам деп қолайсыз жағдайда қалған Меделхан 
төре осы отырыс үстінде өзінің ішкі сипатын толық ашады.
Шығарманың түп қазық идеясы, эстетикалық нысана-
сы, көркемдік тұтастық шарттары барлық кейіпкерлердің то-
лыққанды характер, соқталы образ, типтік бейне дәрежесіне 
көтеру мақсатын алға қойғанмен, шығармашылық тәжірибесін-
де бұл үнемі орындала беретін жағдай емес. Оқымыстылар 
әбден мойындаған тұжырым бойынша, өнер – өмірдің екшеле-
ген, эстетикалық мұраттар тұрғысынан сұрыпталған, көркем 
тұлғалар арқылы сомдалған әсерлі құбылыстары ғой. Ал 
өмірдегі адамдардың барлығы мінез даралығына ие болған жан-
дар ма? Ендеше сом, кесек, іргелі образдармен қоса қатардағы 
бейнелер, персонаждар да өнерде ұзақ жасауы мүмкін ғой.
Халық өмірінің маңызды кезеңін кең қамтуын, түрлі әлеу-
меттік топтың сырын ашуды мақсат еткен Ілияс Жансүгіров 
үшін Меделхан образы негізгі нысана емес. Біздің ұғуымызша, 
суреткер назары – Тәңірберген қажы мен Аятбай жылқышыда. 
Қарама-қарсы полюс осылар. Бұлт көшсе, осы екі таудың басы-
на шоғырланады. Бір қазық – Тәңірберген, оның төңірегінде: 
Сейдахмет, Өкендау, Пидахмет, бәйбіше, тоқал; екінші қазық – 
Аятбай, оның төңірегінде: Тастабан, Кәрібай, Үндемес. Бірінші 

30
топ сан жағынан көп, бірақ сапа жағынан күн сайын қансырап 
бара жатыр; екінші топ – сан жағынан да, сапа жағынан да күн 
сайын бел алып, ұлғайып, өркештеніп бара жатыр.
Осының айқын, тапжылтпас дәлелі – қалмақтарды қонақ-
қа шақырған түн. Өздерін-өздері таныстыруға жарамаған жуан-
дар тобы қужақ, сатымсақ өлеңшіні ортаға салады. Еркін би-
лей алмаған, құрдымға қарай бет бұрған Меделханның тілі ғана 
шұбар емес, оның ішкі әлемінде біртектілік жоқ – түгел шұбар, 
бұл әлеумет тартысынан әлдеқашан шет қалған пенде.
Киіз үй төбесінен көк тас түсе бастады. Әуелі зәре-құттары-
нан айрылып қорыққан қалмақтар зытып кетеді. Құдайға 
жал барынып, не пәлеге ұшырадық деп үрпиісіп отырған туыс-
тарының үстінен кейінгі нәсіл – Пидахмет шықты. Жоққа се-
нетін қараңғы емес, Верный гимназиясының кешегі оқушысы 
үшін жердің күнді айналатыны, метеорит болмаса, жай тастың 
аспаннан жаумайтыны бес саусақтай белгілі нәрсе. Мына 
ағайындарының иманы неге ұшады, бәтір-ау? Оп-оңай түсінікті 
жайтты осынша қауым қалай ұқпайды? Адам, тас лақтырып 
тұрған адамның қолы емес пе? Табу керек соны. Меделхан 
маскүнемдікпен біткен, ол бұдан кейінгі әрекеттен мүлде жы-
рылып қалып қояды. Жанға қысым, тақымға қыл бұрау түсуі 
мұң екен, қанша ант ішіп, серт беріп, уәдені аққа қол маты-
рып бекіткенге қарасын ба, тепкі-зорлық зардабынан қайрат-
жігерінен, кек-намыстан айрылған сорлы Кәрібай (бейшара-
ның дені де толық емес, тілі сақау) еріксіз опасыздық етіп, 
барлық жасырын құпияны айтып береді.
Ендігі қанды шоқпар – Сейдахмет. Пәлелі тастың сырын 
таба алмаса да, айыптыны жазалауға келгенде, өзі оқытпаса, 
қаттылық жөнін ешкімнен үйрене қоймас көкжал. Малдың 
танауын тескендей етіп, Аятбай мен Тастабанның мұрнын те-
сіп тұрып, жіп өткізіп, тайға ен салғандай етіп, шыңғыртып 
тұрып құлақтарын кесіп, өле-өлгенше кетпейтіндей қылып құл 
таңбасын, қарғыс таңбасын басады. Сұмдық! Қорқынышты, 
үрейлі, трагедиялық сцена. Адамға адам көз алдыңда варвар-
лық қорлық көрсетеді.

31
Бұл көріністе көркемдік құрал, маңызды образды деталь 
ретінде зор қызмет атқаратын: Бейсенбай революционердің мой-
нын кесіп түскен Тәңірберген қажы қолындағы Меделханның 
қылышы, жұрттың зәресін алып, шаңырақтан топылдап түскен 
шұбар көк тас, Аятбай, Тастабанның тесілген мұрны, кесілген 
құлағы.
Драмалық тартыстың осындай асқынған шағында Сейдах-
мет би жеңдім, тізе бүктірдім деп шолақ қайырса, Пидахмет 
зиялы алдын болжап, мынадай қаны сорғалаған сұмдықтың 
аяғы іштей жібімей жататын, ұмытылмас кекке, айықпас жау-
лыққа айналарын біліп бармақ шайнайды. Тырс етіп дыбыс 
шығармай, міз бақпай, көгеріп тұрған Аятбай, бұрынғы қар-
сылық қарсылық па, қолына титтей қару тисе, көрсетер сонда, 
көрсетер-ау.
Алғашқы екі перденің оқиға желісі үзілмей бір арнаға түсе-
ді, аз уақытта өтетін ықшам, жинақы әрекет бар классикалық 
драматургияның сюжет талаптарына толық жауап беретін 
бұл қалып үшінші передеде бұзылады. Араға бірталай уақыт 
түскен, бірталай оқиғалар өткен. Арғы беттен бай әулетінің ата-
мекенге қайта көшіп келуі кезіндегі жағдайлар, шекарадан өту 
қиындықтары, адамдар мінезіндегі құбылыстар – бұлардың 
баршасы алдыңғы әрекеттердің жалғасы ретінде көрсетілуі 
мүмкін нәрселер еді. Бірақ мұндай хронологиялық тәптіштеу-
ден драматург әдейі мақсатты түрде бойын аулақ салғандығын 
көреміз. Соңғы екі передеде негізгі қаһармандар арасындағы 
қарым-қатынас бір ауыл адамдарының тартысы сипатын-
да алынбай, көлемі жөнінен де, маңызы жөнінен де ұлғайып, 
тереңдеп, кең арнада бейнеленеді. Қарама-қарсы күштердің 
ара салмағында жаңа, сапалы өзгерістер бар: бұрынғы боқтау, 
жерлеу, қамшы астына алып сабау, мұрын тесіп, құлақ кесу 
сияқты зорлық түрлері енді жоқ; үнсіз қарсылық, іштен тыну, 
бірлі-екілі тәжікелесу емес, қазіргі айқас – теңескендердің шар-
пысуы кезіндегі кескілес. Таза композиция тұрғысынан ал-
ғанда, әрине, соңғы екі перде алғашқы екі пердеге қарағанда 
шашыраңқы, әр текті екендігін көру қиын емес.

32
Өмір мен өнер қоян-қолтық келген, бұрын таптаурын бол-
маған тың объектіге қаламгер тұңғыш барлау жасаған алғаш-
қы тәжірибе іспетті қадамда қашанда тіршілік оқиғаларының 
нақты қалпы, дәл деректі материалдар формасы шығарманың 
барлық тұрпатын, оның ішінде композиция, сюжет пішінін 
де айқындамақ. Қазақ халқы үшін зор сынақ, экономикалық, 
психологиялық, моральдық талқы болған, жедел даму жолы-
на түскен шақтағы күрт, қауырт өзгерістер объективті түрде 
әдебиетте өз ізін шұғыл, тез қалдыра бастады. Сондықтан 
Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Сәбит өнер талаптарын жақсы біле тұра, 
кей кезде өмірдің кесек суреттерін І Петр ескерткішінің ірге сіне 
қойылған шұбар тас секілді етіп, қашамай, жонбай, қырнамай, 
дәл қалпында ала салған.
Қазақ әдебиетіндегі жаңа жанрлардың қалыптасуын, ор-
нығуын зерттеген кезде тексеретін күрделі туындыларда – 
«Тар жол, тайғақ кешу» ме, «Өмір мектебі» ме, «Жолдастар» 
ма – осылардың бәрінде буы бұрқырап тұрған, енді туған жаңа 
өмірдің жанды суреттері бар.
Осындай тұжырымды «Кек» драмасының соңғы бөлімдері 
туралы да айтуға болады.
Саналы жұрт қашанда елінің басынан өткізген тарихын 
ұрпақтар жүрегінде мәңгі сақтаудың қамына кіріседі: мүсін 
бе, күй ме, жыр ма – қайсысы болса да, ескерткішке жараған 
нәрсенің жаманы жоқ. Сонау алыс ғасырларда, қазақ елінің 
кіндігі, географиялық орталығы Ұлытау тауларындағы та-
биғаттың ғажап үзігі – киіз үй іспетті жартасқа ең алдымен 
«Біріктім, мен де сендермен мәңгі біргемін» деген ынтымақ, 
тұтастық идеясының, қасиетті жалаудың астынан табылдым 
деп барлық атаның балалары рулық таңбаларын ойып салса, 
кейінірек сүтке қайнаған, қойдың жүні, жылқының қылын 
қосып, туған жер топырағынан пісіріп шығарған, күні бүгін-
ге дейін бір мұрты сынбай тұрған қыштан қаланған күмбез-
дер сөйлеп тұр емес пе? Бұлар гармония, келісім, сұлулық 
тоғысуынан туған сәулет өнерінің ғаламат туындылары десек 
жеткізбей айтқанымыз, бұлар – біздің қағазға жазылмаған та-

33
рихымыз, домбырада тартылмаған күйлеріміз, мәңгілік уақыт 
пен шексіз кеңістік секілді категориялардың символындай, 
халықтық рухымызды көрсеткен теңіздей терең философия-
мыз.
Жаугершілік, толып жатқан қасіретті, қанды оқиғалар, 
отаршылық сияқты кесепаттар халықтың есін тандырып, зер-
десіндегі, жүрегіндегі қасиетті нәрселерді қасақана ұмыт-
тырмақ болғанымен, елдік салтының тамыры қанша балта 
сілтегенмен, жараланғанымен, халық махаббатынан қайта нәр 
алып, тіршілік күйін шерткен.
Үндемес кемпірдің мерт болған большевик ұлы Бейсен-
байдың басына топырақтан үйсе де қарайтып белгі соғу қа-
мында жүрген Аятбайлар – осындай нәрлі, арыдан келе 
жат 
қан кісілік салтының қамшыгерлері. Сейдахметтер бұл 
ара да дұшпанымның сүйегін қалдырмаймын деп алысқанда, 
құлаштай жерді қимай тұрған жоқ, арыстандай азаматты еске 
салар дерек, ойға оралтар із, таңба құрысын дейді. 
Үшінші перденің екінші суретіндегі ситуациялар – пьеса 
кейіпкерлері үшін жаңа жағдай, өзгеше орта. Бұрын биге ба-
рып, пара бере алмаса есесін жіберіп, сорлап кететін сорлылар 
енді әділдік іздейді. Хатшы жігіт Мәжит әлі өз бетін айқындап 
үлгермеген, дүмбілез көрінсе, білікті өкіл Мекенбек – ішкі 
әлемін, сырын, мінез қалыбын ашып тастағанымен, саясаттағы 
бағытты жақсы біліп, дұрыс ұстанып отырған адам. Бұл пер-
сонаж арқылы автор үгіттік-публицистикалық идеяны ашық 
айтады.
Кешегі керауыз, тиген жерін ойып түсер усойқы Сейдах-
мет бидің өрісі тарылып, қанаты қырқылып, тышқан аулай-
тындай халге жеткен. Бұрынғыдай зорлық жасауға уақыт 
заңы жібермегендіктен пәле-жаламен, сұрқия-сұмдықпен қар-
сыластар тізгінін қимақшы. Бел шешіп, білек сыбанып кіріс-
кен додалы тартыс жоғалғанда жымысқып, жылмиып келіп, 
үндемей қабу, үзеңгіге у жағып жіберу сипатындағы интрига 
орын алмақ. Сейдахметтің жылымшы өтірікті ойлап тауып, 
3-0195

34
Кәрісті зорлады дегізіп, осындай жала арқылы Аятбайды тағы 
сорлатпақ болған әрекеті іске аспайды.
Қайта осы ситуация үстінде жасырын көмбе ашылып, 
кеселді түйін шешіліп, Пидахметтің анық кім екені, қандай 
сойылды соғып жүргендігі білінеді. Сот қолынан алынған мөр – 
астарлы, мегзеулік мәні бар, көркем, сәтімен табылған деталь. 
Бұл бұрын Мекке барып, қажы болып, алла атымен Петербург 
барып, әкім болып, төре атымен қала барып, оқу оқып, тілмаш 
атымен шарға түсіп, болыс болып, әкім атымен кедей-кепшікке 
зорлық-қорлық көрсетудің құдайдың өзі берген рұқсат белгісі 
секілді тасбих па, медаль ма, мөр ме – әйтеуір көпшіліктің 
қолына түспейтін тылсымдай бір нәрсесі бар-ды, сол мына Пи-
дахмет қолындағы соттың мөрі еді ғой, алынды енді. Жағасы 
қисайды, жалауы құлады деген осы.
Соңғы перде қазақ аулын жаңа саты, зор өзгеріске баста-
ған колхозға бірігу кезеңін қамтиды. Кәмпеске өткен. Таптық 
көзқарасында айқындық жоқ, мінезі аярлық, екіжүзділік, 
сатымсақтықты танытатын Өкендау «бейшарамын, сорлы-
мын, көргенім қорлық еді» деген желеумен колхозға кірмекші 
болғанда, Үндемес кемпір танып қояды.
Классикалық драматургияда жиі қолданылған тану кө-
ріністер («сцена узнавания») «Кек» драмасында бірнеше жерде 
орынды, шебер, сәттілікпен кәдеге асқан. Осы әдіс драма фина-
лында айрықша жақсы қызмет атқарады.
Драматург халықтың жаңа көшіне ілесе алмай, ендігі әре-
кеттері қараңғы пұшпақтан қанжар сілтеу, тас лақтыру болып 
қалған ұсақ-түйек, күйкі қимылдың пенделерін соңғы пердеге 
жеткізбей, тартыс додасынан заңды түрде шығарып тастаған. 
Ақырғы көріністе Тәңірберген қажы күреске қайта түседі. 
Өйтпеске лажы жоқ, Сейдахмет, Пидахмет қатардан кетті; 
шөре-шөреде жүрген Өкендаудың барынан жоғы. Ескіліктің 
жуан түбірі соңғы шайқасқа өзі шығады.
Қандай трагедиялық финал: кезінде қас-қабағымен тұтас 
атырапты көшіріп-қондырып отырған Тәңірберген қажы қазір 
қайыршы кейпінде, сырты сорлы, түрі мүләйім болғанмен, әлі 

35
де майысқақ, сужүрек, өзгергіш емес, жауласқанды жайратар, 
жастығын ала өлетіндей күші бар. 
Тәңірберген қажының соңғы оғын Аятбайға жұмсамай, 
Өкендау мен бәйбішесін өлтіруінде әлеуметтік, моральдық 
үлкен мән бар. Бәрібір енді не істесе де жаңаның көзін жоя ал-
майтынын қажы біледі, сондықтан кеше қолында жүріп ша-
руасын басқарған Өкендауды кедейлер жағына шықпақшы 
болғандығы, тапқа опасыздық жасағаны үшін атады; бәй-
бішесін жар төсегін былғап, көзіне шөп салып жүріп, ақыры 
Өкендаудай екіжүзді алаяқпен қол ұстасып кетіп бара жат-
қандығы үшін атады. Тәңірберген қажының соңғы оғы – 
дәрменсіздіктен, тығырыққа тірелгендіктен, өзін-өзі өлтіру 
сияқты амалсыздықтан шыққан жанталас әрекет.
Драматург пьеса тартысын ширатуға, көрермен, оқырман 
ықыласын үнемі тартып отыруға оңтайлы, сәтті тәсіл тапқан. 
Жаңа жанрға қалам тартар алдында суреткер, әрине, ең ал-
дымен қазақ әдебиетіндегі бар үлгілерді түгел оқып, сахнадан 
көріп, өзіне қажет деп санаған тәжірибелерден үйренгендігінде 
дау жоқ. Журналистика институтында оқып жүрген жылда-
рында Москва театрларына барғаны, орыс драматургиясын 
зерттеп білгені анық жай. Пушкин, Лермонтов, Некрасов, 
Крылов, Державин, Горький, Маяковский, Бедный, Тихонов 
секілді орыс жазушыларының, Гюго, Гейне, Петефи сынды 
Европа классиктерінің шығармаларын зор білікпен аударған 
Ілияс Жансүгіровтің әлемдік шедеврлермен, жауһар, мәңгілік 
туындылармен еркін танысып, терең білуге шамасы келді деген 
тұжырым жасауға хақымыз бар.
Бұл байламға, әсіресе, «Кек» драмасының құрылысын-
да ғы кейбір ерекшеліктер толық дәлел. Төрт драма сахналық 
ыр ғақ, әрекет заңына сәйкес, жалпы саны 80 көріністен тұра-
ды. Бұлар кейіпкерлердің қатысуы, көлемі жөнінен әр түрлі. 
Бірнеше адам кезек-кезек тартысқа түсетін ұзақ көріністер де, 
бір адам өзімен-өзі сырласып, ой толғап, тебіренетін, жалғыз 
монологпен бітетін қысқа, ықшам көріністер де бар. Ілияс өзі 
жазған: «Қанша шешен, қанша ділмар болғанмен, көп сөз, ұзақ 

36
сөз театрда әсер бере алмайды. Сахна сөздікі емес, көздікі. 
Театрда құлақтың қызметі екінші кезеңде. Сөзді халық түгел 
естімейді, қимылды түгел көреді. Халық ойнаушыдан қимыл 
күтеді»

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: