(Қазақтың театр өнері туралы. – А., 1933), –

37
Поэмада да, драмада да айтылып тұрған бір сөз.
Өз тұсындағы қазақ пьесаларындағы аяқ алып жүргізбейтін, 
отырып алып қысыр әңгіме соғатын жаман сарын бұл драмада 
жоқ. Гоголь «Ревизорының» финалындағы әйгілі мылқау сце-
на есіңізде шығар. Осыған ұқсас көрініс «Кектің» прологында 
алынған. Ілияс кейіпкерлері үнсіз қатып қалмайды, қимыл-
қозғалыс, әрекет үстінде. Пьесаның лейтмотиві, негізгі сарыны, 
басты тартыстың жүлгесі осы мылқау сценада диалог, монолог-
сыз, қозғалыс арқылы бейнеленеді. Бұл – қазақ драматургтері 
Ілиястан бұрын қолданбаған шартты көркем тәсіл.
Драманың сюжеттік өрбуіне революционер, большевик Бей-
сенбай Көдесов өлімі үнемі ықпал жасап отырады.
Бейсенбай Көдесов деген кім? Өмірде болған адам ба? Әлде 
Ілияс Жансүгіровтің қиялынан туған кейіпкер ме?
Деректерге жүгінсек, Ілиястың Қарағаш ауылдық мекте-
бінде Бейсенбаймен бірге оқығаны анықталды. Өздері жерлес, 
ағайын екен. Ақсу аудандық «Өмір нұры» газеті (1965 жыл, 
5 шілде) 1918 жылы көктемде Ақсу атырабына большевиктер 
келіп, Абакумовкада ревком құрылып, оның председателі бо-
лып Бейсенбай Көдесов сайланғанын айтады. Кеңседе отырған 
Бейсенбайды дұшпандары арнаулы кісі жберіп, қонаққа бара-
мыз деп алдап сыртқа шығарып алып, қапыда Қарағаштағы 
суға тұншықтырып өлтірген екен. Ілияс елге келгенде осы ха-
барды естіп қайғырады. Бейсенбай туралы поэма жазбаққа ниет-
тенеді. Автор бұл материалдарды кейін пьесаға арқау еткенін 
көреміз. Бейсенбай өзі жеке-дара кейіпкер қатарында тартысқа 
қатыспағанмен, бейнесі, рухы, әсері әрқашан сезіліп тұрады. 
Бейсенбай есімі айтылғанда Тәңірберген қажы болып, жуан-
дар жағы түгел түршігіп, үрейленсе, қорқып шошыса, кедей-
лер жағы басы шешесі Үндемес болып, арқаланып, өркештеніп, 
қуаныштан қайратқа мініп кетеді.
Тәңірберген – Аятбай топтарының арасындағы негізгі қақ-
тығыстың бірі Бейсенбай өлімінің себебін табу ізденісінде өтеді. 
Бұл да бұрын қазақ драматургиясында болмаған тың нәрсе. Ал 
классикалық әдебиетті еске түсірген адам бірден Шекспирдің 

38
«Гамлет» трагедиясын ойға алып, екі шығарма арасындағы 
сарындастықты оп-оңай көреді.
Данышпан драматургтің ғасырлар бойы жасап келе жатқан 
ғажайып шығармасының басты қаһарманы Гамлет әкесін өл-
тірген жендет, қанішер кім екенін біле алмай, жан жүрегі езіліп, 
ағасы өлтірді деген сұмдыққа сенсе, күллі дүниеден түңіліп 
кетер опасыздық көретіндей шошынған, аласұрған шақтарын-
да дауыл көтерген теңіз толқынындай дөңбекшитін еді ғой. 
Трагедиядағы негізгі оқиғалар осы қан қаза, жан азасының фо-
нында өтіп жатады.
Әрине, Ілияс Жансүгіров «Кек» драмасында Шекспир ше-
берлігін толық меңгерді десек, көрінеу көзге ағат, асығыс, дә-
лелсіз асыра мақтау болар еді, ал құдіретті қазақ ақыны әлем 
драматургиясының асу бермес Гималайынан сабақ алғанды ғы, 
үйренгендігі, кейбір тәсілдерді пайдаланғандығы айтылмай 
қалса, бұл да әбестік, дәлірек айтқанда – қиянат. 
Алғашқы пердеде-ақ Бейсенбай рухы бар. Рас, ол Гамлеттің 
әкесі секілді аруақ болып көзге көрініп, сөйлеп, тіл қатпайды. 
Мұның есесіне шешесі Үндемес онымен тірі адамша сөйлеседі; 
тіршілік әрекетін, өмір күресін баян қылады; мерт болғанын 
естіген сәтте қазақ дәстүріндегі өлең үлгісімен келетін, көкірегі 
сезімді жанның сай-сүйегін сырқырататын жоқтау айтады.
Жігіт Гамлет әкесін өлтірген жауызды іздеу арпалысын-
да достық пен өлім хақында сан алуан ой тебірентсе, Үндемес 
кемпір ұлының құныкерін білу арқылы рухани мүгедек, 
пұшайман күйден, өз кіндігінен жаратылған жалғызды ғана ба-
уырына басатын эгоизмнен қауымды, көпшілікті сүйе алатын, 
таптық, әлеуметтік санаға көтеріліп, «Жолдастар!» деп сөйлей 
бастайды. Сөйтіп І. Жансүгіров реалистік әдебиеттегі көркем-
дік тәсілді ұтымды пайдаланып, ұлттық өнерге өшпейтіндей, 
қымбат, асыл олжа салған.
Әдебиетші ғалымдар «Кек» драмасын шолу түрінде жалпы-
лама жоғары бағалағаны болмаса, пьесаның ішіне қарап, нақты 
талдау жасаған жоқ.

39
Ілияс Жансүгіровтің «Кек» драмасы отызыншы жылдар-
да азды-көпті сахнаға шыққанмен, бүгінде өзінің терең ойлы 
режиссерін әлі тапқан жоқ. Мұның басты себебі – пьесның жа-
зушы шығармашылығында әдебиетіміздегі орнын, маңызын 
талдап, саралап көрсеткен зерттеу еңбектің жоқтығы.
Ой жіберген адам «Кек» драмасының құрылысынан клас-
сикалық драматургиядағы бірсыпыра белгілерді табады. Қазақ 
өнерінің кейінгі даму барысында туған кейбір соқталы образ-
дар, дәстүр жөнінен келгенде, Ілияс жасаған бейнелермен ұқсас 
екендігін жасыруға болмайды. «Түнгі сарындағы» Жантас, 
Жүзтайлақ пен «Кектегі» Аятбайды, Кәрісті, «Қозы Көрпеш – 
Баян сұлудағы» Жантық пен «Кектегі» Өкендауды салыстырып 
көріңіз: алғашқы соқпақ, тұңғыш барлау Ілиястікі екендігін 
көру үшін ғалымдық, сыншылдықтың қажеті бола қояр ма 
екен?
Өкендау: «Малын сендер алсаңдар, осы қатынын мен 
алғанмын. Мен қажының досы болсам, осыны қылам ба?» – 
десе, кейін Жантық: «Қозы тіріде саған Баян жоқ. Қарабай 
тіріде маған мал жоқ. Маған мал, саған Баян керек», – дейді 
ғой. Екеуінің аузына бір кісі түкіріп қойғандай, екеуі де жерді 
құртқан опасыз, сатқын, екіжүзді.
Тағы бір қызық құбылысты өмірден ерте кеткен ақын Құ-
даш Мұқашевтің шығармашылығынан байқауға болады. Ол 
екі пьеса жазды, бірінші «Дала балладасының» (автор қойған 
алғашқы
 
аты – «Ағажан») сахнаға шыққанын драматург көрді, 
екінші «Парторг» пьесасы жазушы өлген соң қойыла бастады.
Әділіне келгенде, «Дала балладасы» Ілиястың «Кек» дра-
масының ізімен, сарынымен жазылған деп тұжырса қате 
емес. Екі пьесаның да өмірлік материалы, сюжеттік негізі, қа-
һармандар әлемі бір. Дәл аналогия қажет десек, Тәңірберген 
қажы – Қыдыр қажы, Меделхан – Мырза, Кәріс тоқал – Бибі 
тоқал, Өкендау – Желбуаз деп қатар қоюға болады. Бейсенбай 
Көдесовке қатысты жағдайларды, Ілияс сомдаған бейнелердің 
негізгі мінез қалыбын Құдаш көп өзгертпей, заряция жасап, 
құбылтып берген. Әрине, Мұқашев пьесасында ең алдымен 

40
Ілиястың өз образының, Жансүгірдің тұлғасының көрінуі – 
жақсы жаңалық; тоқал енді нәпсіқұмар, жеңіл мінез әйел емес, 
махаббат жолында басын қатерге тіккен саналы жан ретінде 
сипатталады.
Ілияс туған өлкенің перзенті Құдаш ұлы жерлесінің шы-
ғармасының идеялық, сюжеттік арнасын пайдаланумен бірге, 
көп орайда стильдік тұрғыдан үйренген. Ақ өлеңмен жазылған 
«Дала балладасының» «Кек» драмасымен егіздің сыңарындай 
ұқсас келетін тұстары да бар. Бір мысал.
«Кек» драмасында:
«Өкендау: Мәссаған, безгелдек, қой-қой, батырекесі! Жала 
жаппа! Ақ жүрек болған кісі бұлай бола ма? Белсенді болсаң, 
бәрімізге бірдейсің. Байларда дінім үшін жүрген емеспін, күнім 
үшін жүргенмін. Сен қажының күлін шығарсаң, мен атын ерт-
тегем. Мен де таңбалы құлмын...»

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: